ویکیپیدیا

باداریی جومگەکان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
زیادکردنی {{کردنەیەک}} بۆ وتارەکە (تو)
بابەتێکی کە هەبوو ناوی وتارەکەی بە ئینگلیزی بوو، ئەومان هێناو لکاندمان بەمەوە، لەگەڵ زیادکردنی چەند زانیاریەک و سەرلەنوێ داڕشتنەوەی وتارەکە، چاکسازیی نووسە عەرەبییەکان
ھێڵی ٢:
[[پەڕگە:Rheumatoid Arthritis.JPG|وێنۆک|گۆڕانکاری لە شکڵی دەسی کەسێکی تووشبوو بە باداری جومگەکان]]
 
'''باداریی جومگەکان''' یان '''ھەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی''' ({{بە ئینگلیزی| Rheumatoid arthritis}}؛ کورت دەکرێتەوە بۆ '''RA''') یەکێکە لە [[نەخۆشی دژەخۆیی|نەخۆشیە دژەخۆییەکان]]، [[کۆئەندامی بەرگری]] لەش بە ھۆیەکی نادیار ھەڵدەستێت بە ھێرشکردنەسەر و لە ئەنجامدا خراپکردنی [[شانە (ژیناسی)|شانە]]کانی لەش، دەبێتە ھۆی ئازار، گەرمبوون، ئاوسان، رەقبوون و بە زەحمەت جووڵاندنی [[جومگە|جومگەکان]]<ref name=":0">{{Cite web|last=Nancy Garrick|first=Deputy Director|date=2017-04-20|title=Rheumatoid Arthritis|url=https://www.niams.nih.gov/health-topics/rheumatoid-arthritis|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150630212818/http://niams.nih.gov/Health_Info/Rheumatic_Disease/default.asp|access-date=2021-09-11|website=National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases|language=en}}</ref> وە شایەنی باسە پاش پشوودان و ئیسراحەتکردن، ئازار و ڕەقبوونەکەی زیادتر دەبێت، کە زۆرجار لە بەیانیاندا ھەستی پێ دەکرێت و لە دوای کارکردن و جووڵە، ئازار و نیشانەکانی بەرەو باشتربوون دەچن<ref name=":0" />، نیشانەی نەخۆشیەکە لە زۆرێک لە ئەندامەکانی لەشدا دەردەکەوێت بەڵام بە شێوەیەکی گشتی مەچەک و دەست تووش دەبن، وە گۆڕانکاریەکان لە ھەمان جومگەی ھەردوو بەشی لاشە(ڕاست و چەپ) ھەستی پێ دەکرێت<ref name=":0" />.
'''باداری جومگەکان''' ({{بە ئینگلیزی| Rheumatoid arthritis}}) [[نەخۆشی]]ێکە کە [[کۆئەندامی بەرگری]]، بە ھۆیەکی نادیار، دەست دەکات بە خراپ کردنی [[شانە (ژیناسی)|شانە]]کانی لەش و لەوان بە تایبەت شانەکانی نێو جومگەکان. لە نێو جومگەکاندا شانەی فیبرۆزی دروست دەبێت و ڕەنگە جومگەکە لە جوڵانەوە بخات. باداری جومگەکان لە ١٥ - ٢٠% کەسانی تووشبوو دا ھێرش دەکاتە سەر شانەکانی تر وەکوو [[سی (ئەندام)]] و [[دڵ]]. جەمگەیێک کە تووشی [[باداری]] دەبێت چەندین حاڵەت تێیدا ڕوو دەدات، با دەکات، لە کاتی دەست تێوەرداندا ئێشێت، گەرم دەبێت، وشک دەبێت و باش ناجووڵێت، پانایی جووڵانەوەکەیشی کەم دەبێتەوە.<ref>Majithia V, Geraci SA (2007). "Rheumatoid arthritis: diagnosis and management". Am. J. Med. 120 (11): 936–9. doi:10.1016/j.amjmed.2007.04.005. PMID 17976416.</ref><ref>[http://arthritis.about.com/od/rheumatoidarthritis/a/rheumatoidlung.htm "Rheumatoid Lung Disease – What Is Rheumatoid Lung Disease?"]. Arthritis.about.com. February 27, 2011. Retrieved March 3, 2011.</ref>
 
ھەروەھا نەخۆشیەکە لەوانەیە کار لە بەشەکانی تری لاشەش بکات. لەوانەیە ببێتە ھۆی [[کەمخوێنی|کەمبوونەوەی ژمارەی خڕۆکە سوورەکان]]، [[سیپۆشە سۆ|ھەوکردنی پەردەی سییەکان]]، [[پەردەسۆی دڵ|ھەوکردنی پەردەی دڵ]]، وە ھەندێک جاریش [[تا (نیشانەی نەخۆشی)|تا]] و بێھێزی لەش. نیشانەکان لە زۆربەی نەخۆشەکاندا ماوەی چەندین ھەفتە و مانگی پێویستە تا بەرەبەرە دەربکەون.
== نیشانەکان وە دەرکەوتەکان ==▼
 
ھەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی بە شێوەیەکی بنچینەی کار لە جومگەکان دەکات، بەڵام ھەروەھا کار لە ئەندامەکانی تریش دەکات لە زیاد لە ١٥–٢٥٪‏'ی حاڵەتەکان. کێشە ھاوپەیوەندەکانی تر نەخۆشی دڵە لوولە، فەشەلبوونی ئێسک، نەخۆشی سییە نێوانی، توشبوون، شێرپەنجە، ھەستکردن بە ماندووێتی، [[خەمۆکی]]، قورسی بیروھۆش، وە کێشەی کارکردن دەگرێتەوە.
ھەرچەندە ھۆکاری نەخۆشییەکە ڕوون نییە،بەڵام باوەڕ وایە کە پەیوەندی بەھۆکاری [[جێنەتیک|بۆماوەیی]] یان ژینگەییەوە ھەبێت. ڕێگای کارکردنی نەخۆشیەکە لەڕێی ھێرشی سیستەمی بەرگریی لەشەوەیە بۆسەر جومگەکان و، سەرئەنجام دەبێتە ھۆی ھەوکردن و ئەستوربوونی کیفی جومگە. وە لە ھەمان کاتیشدا کار لە [[ئێسک]] و [[کڕکڕە|کڕکڕاگەکانی]] تر دەکات. زۆربەی کات دەرکەوتنی نیشانەکان و بینینی لەلایەن پزیشکەوە بەسە بۆ دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە. [[تیشکی ئێکس]] و [[تاقیکردنەوەی خوێن|پشکنینە تاقیگەییەکان]] ئەتوانن پاڵپشتێکی باش بن بۆ دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە و ھەروەھا بۆ جیاکردنەوەی لەو نەخۆشییانەی تر کە خاوەنی ھەمان نیشانەن.
 
ھەندێک نەخۆشی تر ھەن کە نزیکن لەم وەک [[گورگی سووری سیستمی|گورگە سورە]]، [[فایبرۆمایێلجا|فایبرۆمایێلجیا]] و چەندانی تر.
 
وەرگرتنی چارەسەر یارمەتیدەری نەخۆش ئەبێت لە کەمکردنەوەی ئازار و ھەوکردنەکان و باشترکردنی تواناییان بۆ ئەنجامدانی کارەکانی ڕۆژانەیان<ref>{{Cite web|title=Rheumatoid arthritis in adults: management {{!}} Guidance {{!}} NICE|url=https://www.nice.org.uk/guidance/cg79|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170416130024/https://www.nice.org.uk/guidance/CG79/chapter/Recommendations|access-date=2021-09-11|website=www.nice.org.uk}}</ref>. بێگوومان وەرزش و حەوانەوەی پێویست ھاوکارێکی باشی نەخۆشەکان ئەکات، کۆمەڵێک لەو چارەسەرانەی بەکارئەھێنرێن ئەمانەن، ھەندێک ئامێر ھەیە ئەکرێتە دەست بۆ جێگیرکردنی مەچەک و کەمکردنەوەی ئازار، ئامێری یارمەتیدەر<ref>{{Cite journal|last=Park|first=Youngju|last2=Chang|first2=Moonyoung|date=2016-1|title=Effects of rehabilitation for pain relief in patients with rheumatoid
arthritis: a systematic review|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4756025/|journal=Journal of Physical Therapy Science|volume=28|issue=1|pages=304–308|doi=10.1589/jpts.28.304|issn=0915-5287|pmc=4756025|pmid=26957779}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Rausch Osthoff|first=Anne-Kathrin|last2=Juhl|first2=Carsten Bogh|last3=Knittle|first3=Keegan|last4=Dagfinrud|first4=Hanne|last5=Hurkmans|first5=Emalie|last6=Braun|first6=Juergen|last7=Schoones|first7=Jan|last8=Vliet Vlieland|first8=Theodora P M|last9=Niedermann|first9=Karin|date=2018-12-04|title=Effects of exercise and physical activity promotion: meta-analysis informing the 2018 EULAR recommendations for physical activity in people with rheumatoid arthritis, spondyloarthritis and hip/knee osteoarthritis|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6307596/|journal=RMD Open|volume=4|issue=2|doi=10.1136/rmdopen-2018-000713|issn=2056-5933|pmc=6307596|pmid=30622734}}</ref><ref name=":0" />. وە دەرمانەکانی [[ئازارشکێن]]، ستیرۆید، ([[دژەھەوکردنە ناستیرۆیدیەکان]]-NSAIDs) بەکاردەبرێن بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکانی نەخۆشیەکە<ref name=":0" />. دەرمانی گۆڕەری-نەخۆشی دژەڕۆماتیزم DMARDs، وەک ھایدرۆکسیکلۆرۆکین و میسۆتریکسەیت دەتوانن تا ڕادەیەک تەشەنەکردنی نەخۆشییەکە خاو بکەنەوە. دەرمانی گۆڕەری-نەخۆشی دژەڕۆماتیزمی بایۆلۆجی دەتوانرێت بەکاربھێنرێت کاتێک چارەسەرییەکانی دیکە بێسوود بوون. ھەرچۆنێک بێت<ref>{{Cite journal|last=Singh|first=Jasvinder A.|last2=Saag|first2=Kenneth G.|last3=Bridges|first3=S. Louis|last4=Akl|first4=Elie A.|last5=Bannuru|first5=Raveendhara R.|last6=Sullivan|first6=Matthew C.|last7=Vaysbrot|first7=Elizaveta|last8=McNaughton|first8=Christine|last9=Osani|first9=Mikala|last10=Shmerling|first10=Robert H.|last11=Curtis|first11=Jeffrey R.|date=2015-11-06|title=2015 American College of Rheumatology Guideline for the Treatment of Rheumatoid Arthritis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/art.39480|journal=Arthritis & Rheumatology|volume=68|issue=1|pages=1–26|doi=10.1002/art.39480|issn=2326-5191}}</ref>، بەڵام لەگەڵ ئەوەدا ئەم دەرمانە بایۆلۆجیانە ڕەنگە ڕوودانی کاریگەریی لاوەکی چاوەڕواننەکراو یان نەخوازراویان زیاتر بێت لە دەرمانەکانی دیکە<ref>{{Cite journal|last=Singh|first=Jasvinder A|last2=Wells|first2=George A|last3=Christensen|first3=Robin|last4=Tanjong Ghogomu|first4=Elizabeth|last5=Maxwell|first5=Lara J|last6=MacDonald|first6=John K|last7=Filippini|first7=Graziella|last8=Skoetz|first8=Nicole|last9=Francis|first9=Damian K|last10=Lopes|first10=Luciane C|last11=Guyatt|first11=Gordon H|date=2011-02-16|title=Adverse effects of biologics: a network meta‐analysis and Cochrane overview|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7173749/|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|volume=2011|issue=2|doi=10.1002/14651858.CD008794.pub2|issn=1469-493X|pmc=7173749|pmid=21328309}}</ref>. ھەندێک جۆری [[نەشتەرگەری|نەشتەرگەریی]] بۆ چاککردنەوە، گۆڕینی جومگە یان لکاندنی دوو ئێسک بەیەکەوە و نەھێشتنی جومگەکە (بە مەبەستی نەھێشتنی ئازار لەو جومگانەی کە ئازارەکەیان بە دەرمانی دیکە ھێور ناکرێتەوە) یارمەتیدەرن لە ھەندێک حاڵەت.<ref name=":0" />
 
بەپێی ئامارێکی ساڵی ٢٠١٥ ژمارەی تووشبوانی ھەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی بە نزیکی ٢٤٫٥ ملیۆن کەس ھەژمارکراوە<ref>{{Cite journal|date=2016-10-08|title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5055577/|journal=Lancet (London, England)|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6|issn=0140-6736|pmc=5055577|pmid=27733282}}</ref>. بە ڕێژەی ٠٫٥ تا ١٪‏'ی کەسانی پێگەیشتوو لە وڵاتە پێگەیشتووەکاندا تووشبوون و ساڵانە ٥ تا ٥٠ حاڵەتی نوێ لە ھەر ١٠٠٬٠٠٠کەسێکدا تۆمار دەکرێت<ref>{{Cite book|url=http://eprints.gla.ac.uk/131249/1/131249.pdf|title=Rheumatoid Arthritis}}</ref>، زیاتر لەو کەسانەدا دەردەکەوێت کە لە ناوەندی تەمەنیاندان(٤٥-٦٥ ساڵ)، وە ئافرەتان ٢٬٥جار (دوو ھێندە و نیو) ئەگەری تووشبوونیان زیادترە بەراورد بە پیاوان.<ref name=":0" /> لە ساڵی ٢٠١٣ بووە ھۆی گیانلەدەستدانی ٣٨٬٠٠٠ کەس، بەرارد بە ساڵی ١٩٩٠ کە ژمارەکە ٢٨٬٠٠٠ کەس بوو ژمارەکە ڕوو لەزیادبوونە<ref>{{Cite journal|date=2015-01-10|title=Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4340604/|journal=Lancet|volume=385|issue=9963|pages=117–171|doi=10.1016/S0140-6736(14)61682-2|issn=0140-6736|pmc=4340604|pmid=25530442}}</ref>. یەکەم پێناسەی دۆزراوەی ھەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی لە ساڵی ١٨٠٠ لەلایەن دکتۆر ئۆگەستن جێیکەب لاندرێی بۆڤیەس (١٧٧٢–١٨٤٠) کە خەڵکی [[پاریس]] بوو. دەستەواژەی ''(rheumatoid arthritis) لە یۆنانییەوە سەرچاوەی گرتووە کە ئاماژەیە بۆ جومگەی ئاودار و ھەڵئاوساو''.<ref>Majithia V, Geraci SA (2007). "Rheumatoid arthritis: diagnosis and management". Am. J. Med. 120 (11): 936–9. doi:10.1016/j.amjmed.2007.04.005. PMID 17976416.</ref><ref>[http://arthritis.about.com/od/rheumatoidarthritis/a/rheumatoidlung.htm "Rheumatoid Lung Disease – What Is Rheumatoid Lung Disease?"]. Arthritis.about.com. February 27, 2011. Retrieved March 3, 2011.</ref><ref>{{Cite book|last=Paget|first=Stephen A.|url=https://books.google.com/books?id=akacOyQrnKkC&pg=PA32|title=The Hospital for Special Surgery Rheumatoid Arthritis Handbook: Everything You Need to Know|last2=Lockshin|first2=Michael D.|last3=Loebl|first3=Suzanne|date=2002-04-08|publisher=Wiley|isbn=978-0-471-22334-4|language=en}}</ref>
 
▲== نیشانەکاننیشانە وەو دەرکەوتەکان ==
ھەوکردنی جومگەی ڕۆماتیدی زیادتر کار لە جومگەکان دەکات، بەڵام ھەروەھا بە نزیکەیی لە ١٥–٢٥٪‏'ی نەخۆشەکاندا ئەندامەکانی تریش تووش دەکات<ref>{{Cite journal|last=Turesson|first=C|last2=O'Fallon|first2=W|last3=Crowson|first3=C|last4=Gabriel|first4=S|last5=Matteson|first5=E|date=2003-8|title=Extra-articular disease manifestations in rheumatoid arthritis: incidence trends and risk factors over 46 years|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1754626/|journal=Annals of the Rheumatic Diseases|volume=62|issue=8|pages=722–727|doi=10.1136/ard.62.8.722|issn=0003-4967|pmc=1754626|pmid=12860726}}</ref>. ئەو گرفتانەی کە ئەکرێت لەگەڵ ئەمدا ڕوو بدەن بریتین لە، [[نەخۆشییەکانی دڵ و دەمار|نەخۆشیەکانی دڵ و بۆریەکانی خوێن]]، [[پووکیی ئێسک|فشۆڵبوونی ئێسک]]، نەخۆشی سییە نێوانی(کۆمەڵێک نەخۆشین تیایدا زیان بە شانە و بۆشیی نێوان سیکڵدانۆچکەکان دەدات و پەکیان دەخات)، [[تەشەنا]]، [[شێرپەنجە]]، ماندووبوونی نائاسایی ، [[خەمۆکی]]، قورسی بیروھۆش، دروستبوونی گرفت لە ئەنجامدانی کارەکاندا.<ref>{{Cite journal|date=2014-02-01|title=Burden of disease in treated rheumatoid arthritis patients: Going beyond the joint|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0049017213001716|journal=Seminars in Arthritis and Rheumatism|language=en|volume=43|issue=4|pages=479–488|doi=10.1016/j.semarthrit.2013.08.004|issn=0049-0172}}</ref>
 
=== جومگەکان ===
جومگەسۆ بریتیە لە ھەوکردنی پەردەی جومگەکان. ھەڵئاوسانیجومگەکان پەردەیھەڵ جومگەییدەئاوسێن، دەگرێتەگەرم خۆی.دەبن جومگەکانو ھەڵدەئاوسێن،ھەستیاریان تەنکتر،بۆ گەرمترئازار دەبن،زیاد وەدەکات، داخورانڕەقبوونی سنوورجومگەکە بۆسنووری جوڵەی جومگەکانجومگەکە دادەنێتکەمدەکاتەوە. بەپێیبە تێپەڕبوونی کات، چەندژمارەی جومگەیەکجومگە تووشبووکان زیاد دەبن کە کاریانپێی تێدەکرێتدەوترێت (ھەوکردنی فرە جومگەیی). بەلە شێوەیەکیزۆربەی گشتینەخۆشەکاندا جومگە بچووکەکانی دەستەکان،دەست پێیەکانو وەپێ و بڕبڕەی مل تووشدەبن، بەڵام جومگە گەورەکانیش وەکو شان و ئەژنۆ دەکرێت تووشببنتووش ببن<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/856647736|title=Davidson's principles and practice of medicine|date=2014|others=Brian R. Walker, Nicki R. Colledge, Stuart Ralston, Ian D. Penman|isbn=978-0-7020-5103-6|edition=22nd edition|location=Edinburgh|pages=1098|oclc=856647736}}</ref>. ھەوکردنی پەردەی جومگە دەکرێت(لینجەپەردەسۆ) ببێتەھەندێکجار دەبێتە ھۆی توندبوونی شانەکانی جومگە لەگەڵ لەو دەستسەرەنجام لە دانیدەستدانی جوڵە وەداخورانی ھەروەھاجومگەکە ڕووشاندنیو سەرشێوەی ڕوویجومگەکە جومگەدەشێوێت کەو دەبێتەچیتر ھۆیوەک شێواویجاران وەناتوانێت لەدەستدانیکاری فەرمانپێ بکرێت<ref>{{Cite web|title=Redirecting|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0002934307003610|access-date=2021-09-11|website=linkinghub.elsevier.com}}</ref>.
 
== سەرچاوەکان ==
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/باداریی_جومگەکان»