مێژووی کورد: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

=== باکووری کوردستان(تورکیا) ===

{{ھەروەھا ببینە|کوردستانیباکووری تورکیاکوردستان}}

نزیکەی نیوەی کورد لە [[باکووری کوردستان]]([[تورکیا]]) دەژین. بەپێی ڕاپۆرتی دەزگای [[دەزگای ھەواڵگریی ناوەندی|سی ئای ئەی]] ١٨٪ دانیشتووانی تورکیا کوردن.<ref>{{Cite web |title=CIA World Factbook |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html#People |access-date=5 November 2014 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170920072149/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html#People |بەستەری شکاو=no }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170702111626/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html#People |date= ٢ی تەممووزی ٢٠١٧ }}</ref> بەزۆری کوردەکان لە دەوری شارەکانی باشووری ڕۆژھەڵاتی تورکیا نیشتەجێن.<ref name="coucileu">''[http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc06/EDOC11006.htm ''The cultural situation of the Kurds''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061124114527/http://assembly.coe.int/Main.asp?link=%2FDocuments%2FWorkingDocs%2FDoc06%2FEDOC11006.htm|date=24 November 2006}}<cite>A report by Lord Russell-Johnston, Council of Europe, July 2006</cite>''</ref>

بەپێی ئامارەکانی ساڵی ١٩٨٠، ئەو کەسانەی بە کوردی قسەدەکەن ژمارەیان نزیکی ٥ ملیۆن کەس بووە، کە ٣٫٩ ملیۆن لەو ژمارەیە بە [[کوردیی باکووری|کوردیی کورمانجی]] قسەدەکەن.<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRA Ethnologue census of languages in Asian portion of Turkey] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111018235156/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRA|date=18 October 2011}}</ref> دواتر ژمارەی کوردزمانان لەگەڵ گەشەکردنی ژمارەی دانیشتووان زیادی کردووە. دەبێت ئەوەش بگوترێت کە زمانی کوردی لەوکاتەدا تاکوو ساڵی ١٩٩١ قەدەغە بوو. ئەو قەدەغەکردنەش لەسەر زمانی کوردی تاکوو ئەمڕۆش لەزۆرێک لە ناوەندە فەرمییەکان بەردەوامی ھەیە لەناویداندا قوتابخانەکان. لە ئێستادا ئەوانەی خۆیان بە کورد دەزانن و بە کوردی قسەدەکەن ژمارەیان کەمترە لە ١٥ ملیۆن کەس.

=== باشووری کوردستان(عێراق) ===

کورد لە عێراق،[[باشووری کوردستان]](عێراق)، بەڕابەرایەتی [[مەلا مستەفا بارزانی]] چەند شۆڕشێکی ھەڵگیرساند لە ساڵانی شەست و حەفتاکان لەبەرامبەر حکوومەتی [[عەبدولکەریم قاسم|قاسم]] و پاشانیش [[ڕژێمی بەعس]]. لە ساڵی ١٩٧٠، کورد لەگەڵ حکوومەتی عێراق بەسەرۆکایەتی [[سەددام حوسێن]] ڕێککەوت کە لەماوەی چوار ساڵدا مافی ئۆتۆمی بدرێتە کورد.<ref>G.S. Harris, ''Ethnic Conflict and the Kurds'' in the Annals of the American Academy of Political and Social Science, pp. 118–120, 1977</ref> لەھەمان کاتدا، حکوومەتی عێراقی خەریکی پڕۆسەی بەعەرەب کردن بوو لەو ناوچانەی کە بە نەوت دەوڵەمەندبوو لەسەرووی ھەموویانەوە [[کەرکووک]] و [[خانەقین]].<ref>[http://hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFALINT.htm Introduction] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190414071521/https://www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFALINT.htm |date=١٤ی نیسانی ٢٠١٩ }}. ''Genocide in Iraq: The Anfal Campaign Against the Kurds'' (Human Rights Watch Report, 1993).</ref> ڕێککەوتنی ئاشتی ئەوەندەی نەخایاند، لە ساڵی ١٩٧٤ حکوومەتی عێراقی سزا و ھێرشی زیاتری خستەسەر کورد و زیاتر لەوەش لە ساڵی ١٩٧٥، [[ڕێکەوتننامەی جەزائیر|ڕێککەوتننامەی جەزائیر]]ی واژووکرد لەگەڵ ئێران، بەپێی ڕێککەوتنەکە نەدەبوو چیتر ئێران ھاوکاری و پێداویستی بنێرێت بۆ کورد. بۆجارێکی دیکە حکوومەتی عێراقی، ژمارەیەک لە عەرەبی گواستەوە بۆ ناوچەکانی کەرکووک و خانەقین.<ref>G. S. Harris, ''Ethnic Conflict and the Kurds'' in the ''Annals of the American Academy of Political and Social Science'', p. 121, 1977</ref> لەنێوان ساڵانی ١٩٧٥ بۆ ١٩٧٨، نزیکەی ٢٠٠ ھەزار کورد گواسترانەوە بۆ بەشەکانی دیکەی عێراق.<ref>M. Farouk-Sluglett, P. Sluglett, J. Stork, ''Not Quite Armageddon: Impact of the War on Iraq'', MERIP Reports, July–September 1984, p. 24</ref>

لە ماوەی [[شەڕی ئێران و عێراق|جەنگیشەڕی ئێران و عێراق]]، ڕژێمی بەعس بەرنامەی دژی سیاسەتی کوردی پەیڕەودەکرد و بەشێوەی دی فاکتۆش شەڕی ناوخۆ کەوتە نێوان حکوومەتی عێراقی و کورد. عێراق بەبەردەوامی لەلایەن کۆمەڵگای نێودەوڵەتی ئیدانە دەکرا بەڵام ھیچ کات بەشێوەی جیددی سزا نەدرا لەمەڕ کووشتارە بەکۆمەڵەکانی لە بەرامبەر خەڵکی سڤیل و کورد. کارەکانی حکوومەتی عێراقی بوونە ھۆی وێرانکردنی ھەزاران گوند، دوورخستنەوەی ھەزاران کورد بۆ ناوەڕاست و باشووری عێراق. لە ساڵی ١٩٨٨، کەمپەینێکی دیکەی حکوومەتی عێراقی بەناوی [[شاڵاوی ئەنفال|ئەنفال]] جێبەجێکرا کە بووە ھۆی تێکشاندنی دوو ھەزار گوند و مردنی دەیان و سەدان ھەزاران کورد.<ref>{{Cite web |title=Genocide in Iraq: The Anfal Campaign Against the Kurds |url=https://www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ |access-date=5 November 2014 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20101019060336/http://www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ |بەستەری شکاو=no}}</ref> لە ١٦ی ئازاری ١٩٨٨، شاری ھەڵەبجە ڕووبەڕووی [[کیمیابارانی ھەڵەبجە|کیمیاباران]] بوویەوە لەلایەن حکوومەتی عێراقییەوە، بەھۆی ئەمەشەوە ٥٠٠٠ کەس مردن.<ref>[https://humanrightshouse.org/articles/in-memory-of-halabja-march-16th-1988/ In memory of Halabja – March 16th, 1988]، ماڵپەڕی ھیومەن ڕایتس ھاوس، ڕۆژی ١٥ی ئازاری ٢٠٠٥ بڵاوکراوەتەوە.</ref>

لە ئازاری ١٩٩١، کوردەکانی [[باشووری کوردستان]](عێراق) [[ڕاپەڕین|ڕاپەڕینیان]] لەدژی حکوومەتی بەعس ئەنجامدا. بەماوەیەکی کورت، حکوومەتی عێراقی ھێزەکانی چڕکردەوە بۆ گەڕانەوە بۆ شارە کوردەکان، ھەر ئەمەش وایکرد کوردێکی زۆر ئاوارەی چیاکانی سەر سنووری ئێران و تورکیا ببن. بۆ چارەسەرکردنی ئەم دۆخەش، [[بڕیارنامەی ٦٨٨ی ئەنجومەنی ئاسایش]] کە ناوچەیەکی دژە فڕینی دروستکرد لە [[ھەرێمی کوردستان]]. لەوکاتەدا ھەرێم لەژێر دەسەڵاتی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانی کوردستان بوو، لە ساڵانی ١٩٩٤ بۆ ١٩٩٧، ھەردوو حیزب کەوتنە [[شەڕی براکوژی|شەڕی ناوخۆیی]] لە باشووری کوردستان، لە دەرەنجامی ئەم شەڕەش دوو حکوومەتی جیاواز لەناوچەکە دروستکرا. لە ساڵی ٢٠٠٣، کوردەکان پێشوازیان لە ھاتنی ھێزەکانی ئەمریکا و ھاوپەیمانان کرد بۆ ڕووخاندنی دەسەڵاتی ڕژێمی بەعس.<ref>{{Cite web |title=Archived copy |url=http://www.newyorker.com/online/content/articles/031222on_onlineonly04 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140407075937/http://www.newyorker.com/online/content/articles/031222on_onlineonly04 |archive-date=7 April 2014 |access-date=2007-02-03}}</ref><ref>{{Cite news |url=http://www.foxnews.com/story/2003/04/09/kurds-rejoice-but-fighting-continues-in-north/ |title=Kurds Rejoice, But Fighting Continues in North |date=9 April 2003 |work=[[foxnews.com]] |agency=Associated Press |archive-url=https://web.archive.org/web/20141026115736/http://www.foxnews.com/story/2003/04/09/kurds-rejoice-but-fighting-continues-in-north/ |archive-date=٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ |dead-url=no |access-date=٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠}}</ref><ref>{{Cite web |title=CNN.com – Coalition makes key advances in northern Iraq – 10 April 2003 |url=http://www.cnn.com/2003/WORLD/meast/04/10/sprj.irq.war.main/index.html |access-date=5 November 2014 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٥ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200915005851/http://www.cnn.com/2003/WORLD/meast/04/10/sprj.irq.war.main/index.html |بەستەری شکاو=no}}</ref><ref>{{Cite news |url=http://thescotsman.scotsman.com/index.cfm?id=421832003 |title=Grateful Iraqis surrender to Kurds |last=Damien McElroy |date=11 April 2003 |newspaper=The Scotsman |archive-url=https://web.archive.org/web/20071213033423/http://thescotsman.scotsman.com/index.cfm?id=421832003 |archive-date=١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧ |dead-url=yes |access-date=٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠}}</ref> ئەمریکا بە ھاریکاری ھێزە کوردییەکان، ھێرشیان کردە ئەو ناوچانەی لەژێر کۆنتڕۆڵی ئیسلامییە توندڕەوەکاندا بوو، لە نێویاندا گرووپی [[ئەنسارولئیسلام|ئەنساروئیسلام]] لە [[ھەڵەبجە]].<ref>{{Cite news |url=https://www.theatlantic.com/international/archive/2013/03/the-iraq-war-was-a-good-idea-if-you-ask-the-kurds/274196/ |title=The Iraq War Was a Good Idea, If You Ask the Kurds |last=Krajeski |first=Jenna |date=20 March 2013 |work=The Atlantic |archive-url=https://web.archive.org/web/20201109035543/https://www.theatlantic.com/international/archive/2013/03/the-iraq-war-was-a-good-idea-if-you-ask-the-kurds/274196/ |archive-date=٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ |dead-url=no |access-date=31 August 2019}}</ref><ref>{{Cite book |url=https://www.aph.gov.au/Parliamentary_Business/Committees/House_of_Representatives_Committees?url=pjcis/six%20terrorist/report/index.htm |title=Appendix B – Statement of Reasons – Ansar al-Islam (formerly Ansar al-Sunna) |date=15 June 2009 |publisher=[[Parliament of Australia]] |isbn=978-0-642-79186-3 |access-date=١٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ |archive-url=https://web.archive.org/web/20200929170617/https://www.aph.gov.au/Parliamentary_Business/Committees/House_of_Representatives_Committees?url=pjcis%2Fsix%20terrorist%2Freport%2Findex.htm |archive-date=٢٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ |deadurl=no}}</ref>

===ڕۆژهەڵاتی کوردستان(ئێران) ===

{{هەروەها ببینە|کوردستانیڕۆژهەڵاتی ئێرانکوردستان}}

لە ڕەھەندی مێژوویییەوە ناوچە کوردییەکان ھەموویان بەشێک بوونە لە [[سەفەوییەکان|ئیمپراتۆری سەفەوی]]/ئێرانی بەڵام دواتر بەشی ڕۆژاوای ئەو ناوچەیە لە شەڕی بەرامبەر [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|دەوڵەتی عوسمانی]] لەدەست درا.<ref>{{Cite encyclopedia |last=McLachlan |first=Keith |title=Boundaries i. With the Ottoman Empire |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |publisher=Columbia University |location=New York |url=http://www.iranicaonline.org/articles/boundaries-i |date=15 December 1989 |accessdate=16 August 2013 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201112022053/https://iranicaonline.org/articles/boundaries-i |بەستەری شکاو=no}}</ref> لەدوای ھەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانی، [[ئێران]] لە [[پەیمانی ڤێرسای]] داوای چەند ناوچەیەکی لە [[باکووری کوردستان]] بە [[ئامەد|ئامەدیشەوە]] ھەروەھا [[مووسڵ]]ی دەکرد کە بگەڕێتەوە سەر خاکی ئەوان بەڵام ئەو داواکارییە لەلایەن وڵاتە زلھێزەکانی ڕۆژاوا ڕەتکرایەوە.<ref name="schofield2">{{Cite encyclopedia |last=Schofield |first=Richard N. |title=Boundaries v. With Turkey |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |publisher=Columbia University |location=New York |url=http://www.iranicaonline.org/articles/boundaries-v |date=15 December 1989 |accessdate=17 August 2013 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئایاری ٢٠٢٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200527010941/http://www.iranicaonline.org/articles/boundaries-v |بەستەری شکاو=no}}</ref> لەبڕی ئەوە، ناوچە کوردییەکان دابەشکران بەسەر وڵاتانی [[ئێران]]([[ڕۆژهەڵاتی کوردستان]])، [[عێراق]]([[باشووری کوردستان]])، [[سووریا]]([[ڕۆژئاوای کوردستان]]) و [[تورکیا]]([[باکووری کوردستان]]).<ref name="kreyenbroekKWL2">{{Cite encyclopedia |last=Kreyenbroek |first=Philip G. |title=Kurdish Written Literature |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |publisher=Columbia University |location=New York |url=http://www.iranicaonline.org/articles/boundaries-i |date=20 July 2005 |accessdate=17 August 2013 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201112022053/https://iranicaonline.org/articles/boundaries-i |بەستەری شکاو=no}}</ref> لە ئەمڕۆدا، کوردەکانی ئێران زیاتر لە باکووری ڕۆژاوای ئەو وڵاتە لەگەڵ ناوچەی خۆراسان نیشتەجێن و ٧٪ بۆ ١٠٪ ئێران پێکدەھێنن.<ref name="kreyenbroek17196">{{Cite book |last=Kreyenbroek |first=Philip G. |url=https://archive.org/details/kurds00pkre/page/17 |title=The Kurds: A Contemporary Overview |last2=Sperl |first2=Stefan |publisher=[[Routledge]] |year=1992 |isbn=978-0-415-07265-6 |location=London; New York |pages=[https://archive.org/details/kurds00pkre/page/17 17–19] |oclc=24247652}}</ref> ژمارەی دانیشتووانی کوردەکان ٦٫٥ بۆ ٧٫٩ ملیۆن دادەنرێت، نزیکەی ١٠٫٦٪ (٢ ملیۆن کەس) بووە لە ساڵی ١٩٦٥ ھەروەھا ٨٪ (٨٠٠ ھەزار کەس) بووە لە ساڵی ١٨٥٠.<ref>{{Cite book |last=Abrahamian |first=Ervand |title=Iran Between Two Revolutions |publisher=[[Princeton University Press]] |year=1982 |isbn=978-0-691-05342-4 |location=Princeton, New Jersey |page=12 |oclc=7975938 |author-link=Ervand Abrahamian}}</ref>

بەپێچەوانەوەی ناوچەکانی دیکە، پەیوەندییەکی بەھێزی ھونەر و کەلتووری (چاند) لە نێوان گەلی کورد و گەلانی دیکەی ئێرانی ھەیە.<ref name="kreyenbroek17196"/> بەشێک لە خێزان و خانەدانە نوێیەکانی وەک سەفەوی و [[زەندییەکان]] خۆیان بە کوردی ڕەسەن دەزانن. وێژەی کوردی (لە نێویاندا [[کوردیی ناوەندی|سۆرانی]]، [[کوردیی باکووری|کورمانجی]] و [[گۆرانی]]) بەدرێژایی مێژوو لەناو سنوورەکانی ئێران پەرەی سەندووە و بەچڕی کەوتووەتە بەر کاریگەری [[زمانی فارسی]].<ref name="kreyenbroekKWL2"/> بەھۆی پتەوی لە پەیوەندی مێژوویی و کەلتووری لە نێوان کورد و گەلانی ئێرانی، ئەوا ئەوە بەیەکێک لە ھۆکارەکان دازانرێت کە بەشێک لە سەرکردە کوردەکان دەوڵەتێکی جودایان بۆ کورد نەخواستووە.<ref name="kreyenbroek17196"/><ref name="kreyenbroek13814111">{{Cite book |last=Kreyenbroek |first=Philip G. |url=https://archive.org/details/kurds00pkre/page/138 |title=The Kurds: A Contemporary Overview |last2=Sperl |first2=Stefan |publisher=[[Routledge]] |year=1992 |isbn=978-0-415-07265-6 |location=London; New York |pages=[https://archive.org/details/kurds00pkre/page/138 138–141] |oclc=24247652}}</ref><ref name="banuaziziweiner3">{{Cite book |last=Banuazizi |first=Ali |url=https://archive.org/details/statereligioneth0000unse/page/186 |title=The State, Religion, and Ethnic Politics: Afghanistan, Iran, and Pakistan |last2=Weiner |first2=Myron |publisher=[[Syracuse University Press]] |year=1986 |isbn=978-0-8156-2385-4 |location=Syracuse, N.Y. |pages=[https://archive.org/details/statereligioneth0000unse/page/186 186–187] |oclc=13762196 |author-link2=Myron Weiner}}</ref>

ھەمیشە دەسەڵاتدار و حکوومەتی ئێرانی لەدژی ھەر نیشانەیەک، بیرۆکە و بزاڤێک بوونە بۆ سەربەخۆیی کوردەکانی ئێران.ڕۆژهەڵاتی کوردستان<ref name="kreyenbroek17196"/> لەکاتی جەنگیشەڕی جیھانیی دووەم و ماوەیەکی کورت دوای جەنگەکە، حکوومەتی ئێران چالاکی و ھێزی بەسەر چەند ناوچەیەکی کوردی و ھۆزە کوردییەکان نەما، ئەمەش وایکرد سەرۆک ھۆزەکان بتوانن دەسەڵاتی ناوچەکەیان بگرنە دەست و ناوچەیەکی گەورە بخەنە ژێر کۆنتڕۆلی خۆیان.<ref name="kreyenbroek13814111"/> لە ھەمان کاتدا شەپۆڵێکی نەتەوەیی بەھۆی جیابوونەوەیان لە دەوڵەتی عوسمانی بەشێوەیەک کاریگەریان لەسەر ھۆز و ناوچەکانی سەر سنوور ھەبوو، ئەم ڕەوتە خۆیان وەک ڕێبەری نەتەوەیی کوردی دەبینی.<ref name="kreyenbroek13814111"/> لەو سەردەمە جیاوازی و ناکۆکی مەزھەبی شیعە و سووننە لە دەوڵەتی ئێران و عوسمانی زاڵبوو، ئێران وەک دەوڵەتێکی زۆرینە شیعە ناسراوبوو،<ref name="banuaziziweiner3"/><ref name="ashraf3">{{Cite encyclopedia |last=Ashraf |first=Ahmad |title=Iranian Identity iv. 19th–20th Centuries |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |publisher=Columbia University |location=New York |url=http://www.iranicaonline.org/articles/iranian-identity-iv-19th-20th-centuries |date=15 December 2006 |accessdate=17 August 2013 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200604225039/http://www.iranicaonline.org/articles/iranian-identity-iv-19th-20th-centuries |بەستەری شکاو=no}}</ref> لەبەرامبەردا کورد وەک [[ستوونی پێنجەم|ستوونێکی پێنجەمی]] عوسمانی بە موسڵمانێکی سوننە مەزھەب لەناوچەکە سەیر دەکرا.<ref>{{Cite book |last=Abrahamian |first=Ervand |title=Iran Between Two Revolutions |publisher=[[Princeton University Press]] |year=1982 |isbn=978-0-691-05342-4 |location=Princeton, New Jersey |page=32 |oclc=7975938 |author-link=Ervand Abrahamian}}</ref>

لە ئەنجامەکانی گەشەسەندنی [[پان تورکیزم]] و [[پان عەرەبی]] کە وەک ھەڕەشەیەکیش دەبینرا لەسەر قەوارەی ئێران، ئەوا لە سەرەتاکانی دەیەی ١٩٢٠، بزاڤی [[پان ئێرانیزم]] دروست بوو.<ref name="ashraf3"/> بەشێک لە گرووپ و میدیا ئێرانییەکان بە ئاشکرا پشتیوانییان لە کوردانی بەرھەڵستیکار دەکرد لەدژی تورکیا.<ref>{{Cite encyclopedia |last=Parvin |first=Nassereddin |title=Iran-e Kabir |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |publisher=Columbia University |location=New York |url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-e-kabir |date=15 December 2006 |accessdate=17 August 2013 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200924143541/https://iranicaonline.org/articles/iran-e-kabir |بەستەری شکاو=no}}</ref> خانەوادەی پەھلەوییەکان سیستمی ناسیۆنالیزمی ئێرانیان چەسپاند.<ref name="ashraf3"/> کە تێیدا کوردیان وەک بەشێک لە نەتەوەی ئێران دەبینی.<ref name="banuaziziweiner3"/> [[محەممەد ڕەزا پەھلەوی]] بەسەر کوردی ھەڵدەدا و بە ئێرانییەکی بنەڕەتی دایدەنان یانیش بە یەکێک لە ڕێزلێگیراوترین نەتەوەکانی ئێرانی دادەنا.<ref name="Izady 1992 1982">{{Cite book |last=Izady |first=Mehrdad |url=https://archive.org/details/kurdsconcisehan00izad |title=The Kurds: A Concise Handbook |publisher=Crane Russak |year=1992 |isbn=978-0-8448-1729-3 |location=Washington |page=[https://archive.org/details/kurdsconcisehan00izad/page/198 198] |oclc=25409394 |url-access=registration}}</ref> لەلایەکی دیکەشەوە لەو سەردەمە بیرووباوەڕی مارکسیزم و [[کۆمۆنیزم]] لە ناوچەکە و ناو کوردستان لەژێر کاریگەری [[یەکێتیی سۆڤیەت]] گەشەی کردبوو، ئەمەش لەکاتی قەیرانی ئێرانی ١٩٤٦ قووڵ بوویەوە کاتێک کوردەکان لە [[حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران|حیزبی دێموکراتی کوردستان]] و کۆمۆنیستەکان ھەوڵیاندا بۆ دامەزراندنی حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی،<ref>Zabih, Sepehr (15 December 1992). [http://www.iranicaonline.org/articles/communism-ii Communism ii.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131004212727/http://www.iranicaonline.org/articles/communism-ii|date=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣}}. in ''[[Encyclopædia Iranica]]''. New York: Columbia University</ref> لە ئەنجامدا [[کۆماری کوردستان]] بە ڕێبەرایەتی [[قازی محەممەد]] دامەزرا. ئەم دەسەڵاتە کوردییە بە حکوومەتێکی بووکەڵەی یەکێتیی سۆڤیەت دەبینرا.<ref>{{Cite book |last=Romano |first=David |url=https://archive.org/details/kurdishnationali00roma |title=The Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization and Identity |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=2006 |isbn=978-0-521-85041-4 |series=Cambridge Middle East studies, 22. |location=Cambridge, UK; New York |page=[https://archive.org/details/kurdishnationali00roma/page/n239 227] |oclc=61425259 |url-access=limited}}</ref><ref>{{Cite book |last=Chelkowski |first=Peter J. |url=https://archive.org/details/ideologypowerinm0000unse/page/399 |title=Ideology and Power in the Middle East: Studies in Honor of George Lenczowski |last2=Pranger |first2=Robert J. |publisher=Duke University Press |year=1988 |isbn=978-0-8223-0781-5 |location=Durham |page=[https://archive.org/details/ideologypowerinm0000unse/page/399 399] |oclc=16923212}}</ref><ref>{{Cite book |last=Abrahamian |first=Ervand |title=Iran Between Two Revolutions |publisher=[[Princeton University Press]] |year=1982 |isbn=978-0-691-05342-4 |location=Princeton, N.J. |pages=217–218 |oclc=7975938 |author-link=Ervand Abrahamian}}</ref> ھاوکات لەپاڵ کۆماری کوردستان ئەوا حکوومەتی خۆسەری ئازەربایجانیش دامەزرا، ئەویش بەھەمان شێوە بە بووکەڵەیەکی دیکەی سۆڤیەت دادەنرا.<ref name="kreyenbroek17196"/><ref>{{Cite book |last=Chubin |first=Shahram |url=https://archive.org/details/foreignrelations0000chub/page/39 |title=The Foreign Relations of Iran: A Developing State in a Zone of Great-Power Conflict |last2=Zabih |first2=Sepehr |publisher=[[University of California Press]] |year=1974 |isbn=978-0-520-02683-4 |location=Berkeley |pages=[https://archive.org/details/foreignrelations0000chub/page/39 39–41, 178] |oclc=1219525 |author-link=Shahram Chubin}}</ref> ئەو دەوڵەتە کوردییە تەنیا چەند شارێکی کەمی لە خۆ دەگرت، نەیانتوانی لەگەڵ شارەکانی دیکەی باشووری ڕۆژھەڵاتی کوردستان یەکبگرن، بەھۆی ئەوەی نەیانتوانی ھۆز و خێلەکانی دەرەوەی [[مەھاباد]] ڕازی بکەن.<ref name="kreyenbroek17196"/> لە ئەنجامی ھاتنە دەرەوەی سۆڤیەت لە ئێران لە کانوونی یەکەمی ١٩٤٦، حکوومەتی ئێرانی توانی دەسەڵاتەکانی بێنێتەوە سەر مەھاباد بەبێ ھیچ ڕووبەڕووبوونەوەیەک بەھۆی خیانەت و ھەڵگەڕانەوەی ھۆز و خێلەکان لە پشتیوانی کۆماری مەھاباد.<ref name="kreyenbroek17196"/>

| footer = خۆپیشاندانی کوردانی ئێران[[ڕۆژهەڵاتی دژیکوردستان]] گەمارۆی کۆبانی لەلایەن داعشەوە.

لە ساڵانی ١٩٦٧، ١٩٧٩، ١٩٨٩–١٩٩٦ چەند جووڵەیەک و شۆڕشی مارکسییانە لە [[حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران|حیزبی دێموکراتی کوردستان]] و [[حیزبی کۆمەڵەی کوردستانی ئێران|کۆمەڵە]] لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان ئەنجامدران، بەڵام کاریگەری ئەم ھێزە چەکدارییانە بەقەد کاریگەری [[پارتی کرێکارانی کوردستان|پەکەکە]] نەبووە لە [[تورکیا]]، ھەروەھا لەو سەردەمە بەقەد ئەوان سوور نەبوون لەسەر دەوڵەتی کوردی.<ref name="kreyenbroek13814111"/><ref name="romano240">{{Cite book |last=Romano |first=David |url=https://archive.org/details/kurdishnationali00roma |title=The Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization and Identity |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=2006 |isbn=978-0-521-85041-4 |series=Cambridge Middle East studies, 22. |location=Cambridge, UK; New York |page=[https://archive.org/details/kurdishnationali00roma/page/n252 240] |oclc=61425259 |url-access=limited}}</ref><ref>{{Cite book |last=Abrahamian |first=Ervand |title=Iran Between Two Revolutions |publisher=[[Princeton University Press]] |year=1982 |isbn=978-0-691-05342-4 |location=Princeton, New Jersey |page=453 |oclc=7975938 |author-link=Ervand Abrahamian}}</ref><ref>{{Cite book |last=Yodfat |first=Aryeh |url=https://archive.org/details/sovietunionarabi0000yodf |title=The Soviet Union and Revolutionary Iran |publisher=[[St. Martin's Press]] |year=1984 |isbn=978-0-312-74910-1 |location=New York |oclc=9282694 |url-access=registration}}</ref> سەرباری ئەوانەش، سەکردە دیارەکانی وەک [[قازی محەممەد]] و [[عەبدولڕەحمان قاسملوو|عەبدولڕەحمان قاسملو]] لەسێدارە و تیرۆرکران لەلایەن دەوڵەتی ئێرانەوە.<ref name="kreyenbroek17196"/> لەکاتی [[شەڕی ئێران و عێراق]]، حکوومەتی ئێرانی ھاوکاری پشتگیری کوردەکانی عێراقی[[باشووری کوردستان]] دەکرد، لە نێویاندا حیزبەکانی [[پارتی دیموکراتی کوردستان]] و [[یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان|یەکێتیی نیشتیمانی کوردستان]]، ئەمەش لە پێناو زیان گەیاندن بوو بە دەوڵەتی عێراقی ھەروەھا ئێران ١٫٤ ملیۆن کوردی عێراقی[[باشووری کوردستان]] وەک پەنابەر لە خۆیگرت کە لە ترسی ھێرشەکانی [[سەددام حوسێن]] ماڵ و شوێنی خۆیان جێھیشت بوو. وێڕای ئەوەی کە گرووپ و حیزبە مارکسییەکانی کورد لە ئێران قەدەغە و پەرتەوازەکران لەدوای ھەڵوەشتاندنەوەی سۆڤیەت، ئەوا لە ساڵی ٢٠٠٤ حیزبێکی نوێ دامەزرا بەناوی [[پارتی ژیانی ئازادی کوردستان|پژاک]]، کە وەک ھاوپەیمانێکی سەربەخۆی پەکەکە لەناوچەکە دەستی بە چالاکی سەربازی کرد.<ref name="katzman2">{{Cite book |last=Katzman |first=Kenneth |title=Iraq: Post-Saddam Governance and Security |publisher=[[Nova Science Publishers]] |year=2009 |isbn=978-1-61470-116-3 |location=New York |page=32 |oclc=756496931}}</ref> پژاک لەلایەن ئێران، تورکیا و ئەمریکا بە گرووپێکی تیرۆریستی تۆمارکراوە.<ref name="katzman2" /> ھەندێ لە شیکەرەوەکان پژاک وەک مەترسی دانانێن بۆ حکوومەتی ئێران.<ref>{{Cite book |last=Habeeb |first=William Mark |title=The Middle East in Turmoil: Conflict, Revolution, and Change |url=https://archive.org/details/middleeastinturm0000habe |last2=Frankel |first2=Rafael D. |last3=Al-Oraibi |first3=Mina |publisher=[[Greenwood Publishing Group]] |year=2012 |isbn=978-0-313-33914-1 |location=Santa Barbara |page=[https://archive.org/details/middleeastinturm0000habe/page/46 46] |oclc=753913763}}</ref> لە ئەیلوولی ٢٠١١، ئاگربەستێک لەنێوان پژاک و ئێران دروست بوو، بەڵام چەند جارێکیش گرژی و ڕووبەڕووبوونەوە کەوتووەتە نێوان پژاک و [[سپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی]].<ref name="elling2">{{Cite book |last=Elling |first=Rasmus Christian |title=Minorities in Iran: Nationalism and Ethnicity after Khomeini |publisher=Palgrave Macmillan |year=2013 |isbn=978-0-230-11584-2 |location=New York |page=312 |oclc=714725127}}</ref>

لەلایەن حکوومەتە جیاوازەکانی ئێران، کوردیش پەلکێش و بەشداری لە ژیانی سیاسیی ئێراندا پێدەکرێت.<ref name="kreyenbroek13814111"/> لە ساڵی ١٩٥٢ سیاسەتوانی کورد و لیبڕال، [[کەریم سنجابی]] لەلایەن حکوومەتەکەی [[محەممەد موسەددیق]] کرا بە وەزیری پەروەردە.<ref name="Izady 1992 1982"/> لە سەردەمی دەسەڵاتی شا [[محەممەد ڕەزا پەھلەوی|محەممەدڕەزا پەھلەوی]] چەند کوردێکیش بوونە ئەندام پەرلەمانی ئێران ھەروەھا چەند کەسێکی دیکەش کران بە ئەفسەری پۆلیس، ھەروەھا وەزیری کوردیش ھەبووە.<ref name="kreyenbroek13814111"/> ھەر لە سەردەمی پەھەولیدا، چەند پڕۆژە و کارێک بەدڵی کورد کرا لەوانە لە ساڵی ١٩٦٢ سیستمی چاکسازی زەوی و زار کە وایکرد کە زەوییەکان بۆ کورد بمێننەوە.<ref name="kreyenbroek13814111"/> لە سەرەتاکانی ٢٠٠٠، لە کۆی ٢٩٠ ئەندام پەرلەمانی ئێران ئەوا ٣٠ کورد ھەبوون.<ref name="howard2">{{Cite book |last=Howard |first=Roger |title=Iran in Crisis?: The Future of the Revolutionary Regime and the US Response |publisher=[[Zed Books]] |year=2004 |isbn=978-1-84277-474-8 |location=London; New York |pages=185–186 |oclc=54966573}}</ref> لەم چەند ساڵانەی دواییش کوردەکان پۆستی دیکەی باڵایان وەرگرتووە لەوانە لە ماوەی ٢٠٠٩ بۆ ٢٠١٣، محەممەد ڕەزا ڕەحیمی بووەتە جێگری یەکەمی سەرۆککۆماری ئێران ھەروەھا محەممەد باقر قالیباف بووەتە سەرۆکی [[شارەوانی]] [[تاران]] و دواتریش لە ساڵی ٢٠٢٠ بووە سەرۆکی پەرلەمانی ئێران. لە ئەمڕۆدا زمانی کوردی لە چاو سەرەتاکانی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران زیاتر بەکاردێت، ڕۆژنامە و ڕاگەیاندنی کوردی ھەن.<ref name="howard2"/> سەرباری ئەوەش ھەندێکجار بەرتەسەککردنەوە لە بەکارھێنانی زمانی کوردی ڕوویانداوە.<ref>[https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/07092020 زارا محەممەدی.. نموونەی تواندنەوەی زمانی کوردی لە ئێراندا] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201108124935/https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/07092020 |date= ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ }}، [[ڕووداو (وێبگە)|ماڵپەڕی ڕووداو]]، ٧ی ئەیلوولی ٢٠١٩ بڵاوکراوەتەوە.</ref> حکوومەتیکۆماری ئیسلامیی ئێران، چالاکیی و پەیوەندییە سیاسییەکانی قەدەغەکردووە کە لە دژی فیکری ئەو وڵاتەن، بەم ھۆیەوەشەوە ساڵانە چەندین چالاکوانی کورد زیندانی دەکرین و لەسێدارە دەدرێن.<ref>[https://rojnews.news/كوردستان/ڕژێمی-ئێران-سزای-سێدارە-بەسەر-زیندانی/ ڕژێمی ئێران سزای سێدارە بەسەر زیندانییەکی ڕۆژئاوای کوردستاندا دەسەپێنێت] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201114062059/https://rojnews.news/%D9%83%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/%DA%95%DA%98%DB%8E%D9%85%DB%8C-%D8%A6%DB%8E%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%B2%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%DB%8E%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%95-%D8%A8%DB%95%D8%B3%DB%95%D8%B1-%D8%B2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C/ |date=١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ }}، ماڵپەڕی ڕۆژ نیوس، ٢٦ی شوباتی ٢٠٢٠ بڵاوکراوەتەوە.</ref><ref>[https://kurdpa.net/so/news/زیندانییەکی-سیاسیی-کورد-لە-زیندانی-سنە-لە-سێدارە-درا زیندانییەکی سیاسیی کورد لە زیندانی سنە لە سێدارە درا] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201108125145/https://kurdpa.net/so/news/%D8%B2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%DB%8C%DB%95%DA%A9%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C%DB%8C-%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF-%D9%84%DB%95-%D8%B2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B3%D9%86%DB%95-%D9%84%DB%95-%D8%B3%DB%8E%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%95-%D8%AF%D8%B1%D8%A7 |date= ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ }}، ماڵپەڕی کوردپا، ١١ی گەلاوێژی ٢٧١٧ی کوردی بڵاوکراوەتەوە.</ref><ref>[http://chawigal.com/?p=309 کۆماری سێدارە لە ئێران،سامان نەسیمی و پێنج لاوی تری لەسێدارەدا] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201108125307/http://chawigal.com/?p=309 |date= ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ }}، ماڵپەڕی چاوی گەل، ١٢ی شوباتی ٢٠١٥ بڵاوکراوەتەوە.</ref>

{{سەرەکی|کوردانیڕۆژئاوای سووریاکوردستان}}