Muhammad Dara
تيفويد
تاى تيفوئيد يان ژی تیفو كه نە خوشێکی باكتيريه له جورێكی تايبه ت به كتيريا كه ناوى(سالمونيلا) يه دروست ده بيت. تيفوئيد جورێك له تاى ڕيخۆڵەيه. نيشانه كان به بێ كه سه كان ده گۆڕێت له نێوان سووك بو توند و زوڕ به ى كات ئه و نيشانه له ٦ بو ٣٠ روژ دواى توشبونی ده ست بێ ده كات. ووردە ووردە تايه كی توند بو ماوی چه ند روژێک مروڤ ده گریت. هه وروها زۆر به ى جار بێهێزى لگه ل تاگردن دێت، ئازارێك نا ئاسايی، قه بز، سه ر ئێشە، ڕشانه وه يەكی سووك. له هه ندێك كه سان پەڵەی پێست لگه ل پەڵە ی سوور ده ردەگه وێت. له دۆخه تونده كان سه ر لێشێوان ده ر ده كه وێت. به بێ چاره سەرکردن، نیشانە کا ن له وانیه له چه ند حەفته یک بو چه ند مانگێک بخایە نێت. سك چوون ده گمه نه. وهه ندێک که سان به کتیریا هه لده گرن به ڵام تووش نا بن به ڵام له هه مان کاتده ده توانن نه خوشێەکه بگوازرێنەوە بۆ که سانی تر.
مێژوی بلاۆبوونەوە
له سالی 1838 یەکه م تشه نه کردنی به تای تيفو بوو له کوندێکی ئانکترا له و کاته دا دکتور( ویلام بود) که ده کتورێکی خۆمالی بووه هەستی پێ كرد كه ژەهراكان ئه ى بەشدارييان هه يه له ناو نه خوشييه كوزراوەکان و ده توانن له ناو ريخوڵه ى نه خوش خۆى زياد بكه، له ناو بيسى نه خوشه تا زه كان هه یە و ئه م جوره ژهره ده توانێ خۆێ بگوازری بوو که سانی تەندروست،له رێگای به كارهينانی ئاوی بیس. و پێشنيازی قەرەنتينەكه ی توند بوو نه خوشكان كرد.لە ئەو کاتەدا كۆمەڵگە ى زانستى وبزيشكى نه یان ئەزانی ڕۆڵى زيندەوەرى ميكرۆسكۆپى له نەخوشى كوزارەوەكان له ناودا تيفو تا كاتى (روبرت كۆخ) و (لويس باستور) ڕۆلەكى دۆزێتەوە.
نيشانه كان
دەستکاریبه شێوەیەكى كلاسيكى به ردوام بوونى تاى تيفوئيد ناچارەسه رکراو چوار قۆناغی جیاوەزیان هەیە کە هه ر یه کیان یه ک حه فته دەخایێنێت. له ماوی ئه م قۆناغانەدا، نه خوش زۆڕ ماندوو وبێ هێز ده بێت.
له حه فتەى يەكه م: پله ى گه رمی جه سته هێدى هێدی زیاد ده کات، خێراێى ولێدان دڵ كه م ده بيته وه، دڵ ته نگی دروست ده بێ،سه ر ئێشی، كوكه، خوێن هاتنوه له لوت له چوارێکێکی ژماری که شتی تووشبووکان دا،ئازاری زەکیش مو حته مه له.
حه فته ى دووم:
له حه فته ى دوومه وه نەخۆش زور ماندوه له كاتى هه ستانه وه. و پله ى گه رمی که ده کاته 40 پله، خاۆكردنى دڵ.
حه فته ى سييه م:
له حفته ى سيه م ژمارێک ئالوز کاری له وانه ییه دەر كه ون وه ك:١_خوێن هاتنه وه له ڕيخۆڵە
٢_كۆنكردن ريخوله يى له نزيك ناوچه ی کلوت ئه و ئالوز کاریه زور ترسناک که ومه ترسیه کی دگاتە مردن.
٣_هه وكردنى مێشك.
٤-نه خوشيەكانى هه ناسه يى وه ك هه وكردن سینگ و هه وکردنی قور قورا گه کان.
٥-كه بوو نه وى خەپلەى خوێن.
٦_ئه گه ر تيفويد بو ماوێكى زۆڕ درێژ بكه وشكردنه وه بۆ جه سته دروست ئه کا به هۆی له ده ستانی شله كان.
دەست نیشانکردنی نەخوشى.
دەستکاریده ست نيشاكردنه وه له تاقيكردنه وەێ خوێن، ئێسك كولەكە، پيسايى له رێگاى تێستى( ويدال) هه روه ها تێستى (توبکس) و تیفدویت.
خۆباراستن.
دەستکاریخاوێنى يه كەكه له رێگاى هه رى كونجاوه بو رێگەکردن له تيفو. هەروها تیفو ته نيا لەو ژینگه یە ده کوازریتوه که بەريەك كەوتنی راسته ۆخو له نێوان مروڤەکان هه بێت ئه نجا هه ر بە خواردن بێت یا ژی ڤەخوارن بێت. دوو ه م شوشتنى به ردوامى ده ست كان تا راده ێک زۆڕ مرۆڤ له به تاى تيفو ده پارێزيت. سييه م گه رم كردنى خۆراک به تايبه تى كۆشت بۆ ماوێكى كونجاو بێش خوادنه وه. دور که وتنه وه له دووكله ى سەيارە كان چونگه هوكاره كى سه ره کیە لە بيس كردنه وه ژینکه له به ر هیندی سه دمە کی سەرەکیە بو تشه نکه کردنی تيفو. چواره م ڤه خوارنی ئاوی زۆڕ گه له ک سوودی هه يه له کونترولکردنی تيفو له نا و جه سته ده به بێ سه نتەری کونترولکرنی نەخۆشی وخۆباراستن له وه لایه تی یه کترووی ئامریکا.
چارەسەرکردن
دەستکاریچاره سەرکردنی وه شکاێی له رێگای ده مەوه:دۆزينەوە ئه چاره سه ره له شه ستەکا نی سه دی رابه ردوو بوو کە ریگه یەکی ئاسان بو ڕێک كردنه وى له حا له ته كوشنداره كان گرێدای به سكچوونه وه به گشتى له نيو وانده تيفو. نه شته گه ری به شیوه کی که شتی ده کرێت كاتێك كۆنكردن له ڕيخۆڵە هه بيت.
به بێ چاره سه رکردن، له هه ندێک نه خۆش دە به تاکە گه شه ده کات وئالۆزگاری سه خت لگه ڵ خۆێ دەهێنێت وه گۆ لاوازی دڵ، گه وره بوونی نا ئاسايي بۆ چه رگ و سپڵ, ئازار له زه ك، به شێوەكى ده گمه ن هه ۆكردنی سينگ. له لاى هه ندێك نه خۆش پێست سبى پنتك پەمبە ده رده كه ويت. به رزترين ريژی مردن بوو منالی خوار 4 سالی تومارکه راوه. هه روها 2_5% له توشبوکان تيفو ده بيت نه خوشێەکی درێژ خايان که باکتیریا له چه سته کانی ده مێنێت دوای نه مانی نيشانه کان.
ده رمان
دەستکاریله كاتێك ده بەرگرى دەگمە نه، چاره سکردن به فلوروكينولونات (ناوى گروبه ده رمانى دژی به کتیریاکان) و سیبروفلوکسین. به هامان شێوه ،سیفیکسیم بەديله كه لە رێگاى ده مه وه دخۆرێت. به تاى تيفو ئه گر چاره سەر بکرێت له زور به ي حا له تکان کوشندار نه يه. ده رمانی وه کۆ (امبکسیلین، اموکسولین،سیبروفلوکسین) ده توانين رێژەی مردن بو 1% دابه زێنن.
حاله ته به ناۆ بانگه کان
دەستکاری١_وليام هنرى هاريسون كه نۆ يه ميين سه رۆكى ئامريكا بووە به تيفو مرد دواى ته نيا ٣٢ رۆژ له ده ست به كاربوونى ل ١٨٤١ وبه م شێوه بوو به كورتترين ماوەێ سه رۆكايتى له مێژوی ئامريكا.
٢-ويليام واله ك لين لينكولن كه كوڕى آبراهام لينكولن سه رۆكى ئامريكا به تيفو كوجى داوى كرد له ١٨٦١.
٣_هۆزانڤانی ئانكليزی جيراد مالنى له ١٨٨٩ به تيفو گیانی له ده ست دا.
٤_ڕۆماننووسى ئانكليزي آرنولد بانێت له ١٩٣٢ به به تاى تيفو مرد.
سەرچاوەکان
دەستکاری“Typhoid Fever.” Wikipedia, Wikimedia Foundation, 28 Oct. 2020, en.wikipedia.org/wiki/Typhoid fever