گوڵی تولیب

گوڵی تولیب :(بە ئینگلیزی Tulip)گوڵێکی بەڕۆژی هەمیشەییە. گوڵەکانیان بەزۆری گەورە و سەرنج ڕاکێش و ڕەنگی گەشاوەن، بەگشتی سوور، پرتەقاڵی، پەمەیی، زەرد، یان سپی (بەزۆری بە ڕەنگی گەرم). زۆرجار پەڵەیەکی ڕەنگی جیاوازیان هەیە لە بنی چڵەکانی لە ناوەوە. بەهۆی پلەیەک لە گۆڕانکاری لەناو دانیشتووان و مێژوویەکی دوور و درێژی چاندن، پۆلێنکردن ئاڵۆز و مشتومڕاوی بووە. گوڵی تولیب ئەندامی خێزانی سوسنە ، لەگەڵ 14 ڕەگەزی، کە زۆرترین پەیوەندی بە ئامانا، Erythronium و Gagea لە هۆزی Lilieae هەیە.نزیکەی حەفتا و پێنج جۆر هەیە و ئەمانە بەسەر چوار ژێر ڕەگەزدا دابەشکراون. وا بیر دەکرێتەوە کە ناوی "لالەنگی" لە وشەیەکی فارسییەوە بۆ عەمامە وەرگیراوە، کە ڕەنگە لەلایەن ئەو کەسانەی کە دۆزیویانەتەوە وا بیریان لێکرابێتەوە. لە سەرەتادا تولیب لە بانداوێکدا دۆزرایەوە کە لە باشووری ئەوروپاوە تا ئاسیای ناوەڕاست درێژدەبێتەوە، بەڵام لە سەدەی حەڤدەهەمەوە بە شێوەیەکی بەرفراوان سروشتی بووە و چێنراوە . لە دۆخی سروشتی خۆیاندا لەگەڵ چەم و ناوچە شاخاوییەکان دەگونجێن کە کەشوهەوای مامناوەندیان هەیە. لە بەهاردا گوڵ دەکەن، لە هاویندا گوڵ و گەڵاکان دەمرن، لە سەرەتای بەهاردا وەک لقێک لە گڵۆپی ژێر زەویەوە لە سەرووی زەویەوە دەردەکەون.تولیب لە زۆربەی ڕۆژهەڵاتی نزیک و ئاسیای ناوەڕاستدا بە شێوەیەکی سروشتی گەشە دەکات، ڕەنگە لە سەدەی ١٠وە لە فارسدا چێندرابێت. تا سەدەی پازدەهەم، تولیب لە بەنرخترین گوڵەکاندا بوو؛ بوو بە هێمای عوسمانییەکان دواتر. تولیب لە قوستەنتینیە بیزەنتین هەر لە ساڵی ١٠٥٥دا دەچێنرا بەڵام تا سەدەی شانزەهەم نەهاتە بەرچاوی ئەوروپییەکانی باکوور، کاتێک دیپلۆماتکارانی ئەوروپای باکوور بۆ دەرباری عوسمانی چاودێرییان دەکرد و ڕاپۆرتیان لەسەر دەدا. بە خێرایی هاتنە ناو باکووری ئەوروپا و لە کاتی وەسوەسەی تولیبدا بوونە کاڵایەکی زۆر بەدواداچوو. زۆرجار تولیب لە تابلۆکانی سەردەمی زێڕینی هۆڵەندیدا وێنا دەکرا، لەو کاتەوە پەیوەندی بە هۆڵەندا کردووە کە بەرهەمهێنەری سەرەکی بازاڕەکانی جیهانە. لە هۆڵەندا لە سەدەی حەڤدەهەمدا، لە سەردەمی وەسوەسەی تولیب، تووشبوون بە ڕووناکی تولیب بەهۆی ڤایرۆسی تولیب، نەخشی ڕەنگاوڕەنگی لە گوڵی تولیبدا دروستکرد کە زۆر سەرسام بوون و بەهایان پێدەدرا. لە کاتێکدا کە تولیب بەڕاستی شکاو ئیتر ناچێنرێت، نزیکترین نمونەی بەردەست لەمڕۆدا بەشێکن لەو گروپەی کە بە ڕیمبرانتەکان ناسراون – ناوی لێنراوە چونکە ڕێمبرانت هەندێک لە پشووەکانی سەردەمی خۆی کە سەرسامیترینیان کێشاوە.بەرنامەکانی بەخێوکردن جگە لە جۆرە ڕەسەنەکان (لە باخداریدا بە لالەنگی ڕووەکی ناسراوە) هەزاران جۆری تێکەڵاو و جۆری بەرهەم هێناوە. لە سەرانسەری جیهاندا بەناوبانگن، چ وەک ڕووەکی باخچەی ڕازاوە و چ وەک گوڵی بڕاو.گوڵی تولیب بریتییە لە جیۆفایتی تۆ ڕووەکی هەمیشەیی کە لە بەهاردا تۆ دەکات و دوای گوڵکردن بۆ تۆیەکەی لە ژێر زەوی دەمرێتەوە. بەپێی جۆرەکە، ڕووەکی تولیب دەتوانێت لە نێوان ١٠ بۆ ٧٠ سم (٤ بۆ ٢٨ ئینج) بەرز بێت.لقەکانی تولیب گەڵایەکی کەمیان هەیە. جۆرە گەورەکان زیاتر گەڵایان هەیە. بە شێوەیەکی گشتی ڕووەکەکان دوو بۆ شەش گەڵایان هەیە، هەندێک جۆریان دەگاتە ١٢ گەڵا. گەڵای تولیب کاولینە (لە سەر لقێک لەدایک دەبێت)، شێوەی تەوقەیە، ڕووپۆشێکی مۆمی هەیە، گەڵاکانی بە یەکەوە دەگۆڕدرێن (بە یەکەوە لەسەر لقەکە ڕێکخراون)، کەم دەبێتەوە لە قەبارەکەی تا زیاتر بەرزتر بێتەوە لە لقەکە. ئەم تیغە گۆشتاویانە زۆرجار ڕەنگیان سەوز و شین دەبێت. گڵۆپەکان لە بنەڕەتدا کورت دەکرێنەوە و بەرەو لوتکە درێژ دەبنەوە. بە تونیکێکی پارێزەر (tunicate) داپۆشراون کە دەتوانێت لە ناوەوە بێ ڕیش یان موودار بێت.

گوڵی تولیبی هۆڵەندی

گوڵی تولیب بەو گوڵە ناسراوە کە هۆڵەندا ئابوریەکەی خۆی لەسەر دانا.