کۆمەڵکوژیەکانی ئیمپراتۆریەتی مەغۆل

لەناوچوون لە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی مەغۆلەکاندا مەغۆلەکان لە سەدەی ١٣دا بوونە هۆی وێرانکارییەکی بەرفراوان  کە بەڵگە هەییە بۆ ئەم وێرانکارییە. سوپای مەغۆل سەدان شار و گوندیداگیرکرد و ملیۆنان کەسی کوشت. یەکێک لە خەمڵاندنەکان ئەوەیە کە نزیکەی ١١%ی دانیشتوانی جیهان یان لە کاتی لەشکرکێشییەکانیمەغۆلەکاندا یان ڕاستەوخۆ دوای ئەوە کوژراون، نزیکەی ٣٧.٧٥-٦٠ ملیۆن کەس لە ئۆراسیا.  هەندێک  لە مێژوو نوسان ئەم رووداوە وەک  یەکێک لە کوشندەترین  کوشتنە بەکۆمەڵەکان لە  مێژووی مرۆڤایەتیدا دادەنێنم.

کاریگەریەکانی کۆمەڵکوژی مەغۆلەکان لە سەدەی ١٣

گەمارۆدانی مەغۆلەکان بۆ بەغدا لە ساڵی ١٢٥٨

شوێن	ئۆرسیا
رێکەوت	١٢٠٦-١٣٦٨
جۆری هێرش	کۆمڵکوژی،برسیکردن،جینۆساید،ئەندرۆساید
مردن	٤٠-٧٥ ملیۆن کەس
تاوانبار	ئیمپراتۆریەتی مەغۆل

ستراتیجیەکەیان

داگیرکردنی ژاپۆن دژی سامورای تاکێزاکی سوێناگا بە بەکارهێنانی تیر و بۆمب، نزیکەی ساڵی ١٢٩٣.

فەتحەکانی مەغۆلەکان بە جینۆساید وەسف دەکرا. مێژوونووسی بەریتانی جۆن جۆزێف ساوندەرز سوپای ئیمپراتۆریەتی مەغۆلەکانی بە"بەدناوترین کەسانی جینۆساید" وەسف کردووە.جەنگیزخان و ژەنەراڵەکانی پێیان باش بوو دەرفەتێک پێشکەش بە دوژمنەکانیان بکەن کە بەبێ بەرەنگاری خۆیان تەسلیم بکەن. پاشان ئەمدوژمنانە بە ناردنی باج، وەرگرتنی دانیشتوانی مەغۆل و/یان بەشداریکردنی سەرباز، دەبوونە وەلیدە. لە بەرامبەردا خان گەرەنتیپاراستنیان دەکرد، بەڵام تەنها ئەگەر ئەوانەی ملکەچی دەسەڵاتی مەغۆل بوون گوێڕایەڵ بن. ئەوانەی ڕازی بوون باج بدەنە مەغۆلەکان لەداگیرکاری ڕزگاریان بوو و تاڕادەیەک سەربەخۆ بوون. لە کاتێکدا کە دانیشتووانەکانی بەرخۆدان بەزۆری لەناو دەچوون و بەم هۆیەوەباجێکی ڕێکوپێکیان نەدەدا، بەڵام ئیستسنای ئەم دەسەڵاتە بریتی بوو لە شانشینی گۆریۆی کۆریا، کە دواجار ڕەزامەندی دەربڕی لەسەردانی باجی ڕێکوپێک لە بەرامبەر وەسیەتنامە و هەندێک پێوەر لە سەربەخۆیی و هەروەها مانەوەی حوکمەکە شانشینی، زیاتر جەختی لەسەرپەسەندکردنی مەغۆلەکان بۆ باج و وەسیەتەکان کردەوە، کە وەک سەرچاوەیەکی تا ڕادەیەک ڕێکوپێک و بەردەوامی داهات، بە پێچەوانەیفەتحکردن و لەناوبردنی ڕاستەوخۆ. ڕێزلێنانی جیاواز لە کولتوورە جیاوازەکانەوە وەرگیرا. بۆ نموونە گۆریۆ بە ١٠ هەزار پێستی کۆتر و ٢٠هەزار ئەسپ و ١٠ هەزار بولت ئاوریشم و جل و بەرگی سەرباز و ژمارەیەکی زۆر لە منداڵ و پیشەسازی وەک کۆیلە هەڵسەنگێندرا. ئەگەردوژمن هەر بەرخۆدانێکی پێشکەش کرد، ئەوەی بەدوایدا هات، وێرانکارییەکی بەرفراوان و تیرۆر و مردن بوو. دەیڤید نیکۆڵ لە کتێبی (The Mongol Warlords)دا ئاماژە بەوە دەکات کە "تیرۆر و قڕکردنی بەکۆمەڵ بۆ هەر کەسێک کە دژی ئەوان بێت، تاکتیکێکی مەغۆل بوو کەبە باشی تاقیکرایەوە". ئەگەر دوژمنێک ڕەتی بکاتەوە ملکەچ بێت، مەغۆلەکان ستراتیژی شەڕی تەواویان بەکاردەهێنا؛ لەگەڵ سەرکردەکانیمەغۆل کە فەرمانی سەربڕینی بەکۆمەڵی دانیشتووان و لەناوبردنی موڵک و ماڵییان دەرکرد. سەرکەوتنی تاکتیکەکانی مەغۆلەکان پەیوەستبوو بە ترسەوە بۆ هاندانی تەسلیمبوون لەلایەن دوژمنەوە. لە ڕوانگەی تیۆرییە مۆدێرنەکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانەوە، کوێستەرپێشنیاری کردووە، "ڕەنگە تیرۆر ترسێکی بەرهەمهێنابێت کە ئەو هێزانەی کە بەرەنگاری دەبوونەوە، بێ جووڵە و بێ توانایی کردبێت".

جەنگیز خان لەنێو زۆرێک لە سەرکردە جەنگییە تۆمارکراوەکاندا بوو کە زۆرجار کوشتنی بەکۆمەڵ و بێ جیاوازی ئەو پیاو و کوڕانەی کەهەستی دەکرد هەڕەشەیان لێدەکرا، بەبێ گوێدانە ئەوەی سەرباز بن، مەدەنی بن، یان بە سادەیی لە ڕێگادا بوون، بەکاردەهێنا. لە ساڵی١٢٠٢، دوای ئەوەی ئەو و ئۆنگ خان هاوپەیمانی بوون بۆ داگیرکردنی تاتارەکان، و فەرمانی لە سێدارەدانی هەموو پیاو و کوڕێکی تاتار کەباڵابەرزتر لە چەقۆیەکی چەقۆدار بێت، و کۆیلەکردنی ژنانی تاتار بۆ مەبەستی سێکسی. ئەم فەرمانە وەک سزای بەکۆمەڵ بۆ ژەهراویکردنیکوشندە ییسوێگی باوکی جەنگیزخان درا، کە مەغۆلەکان بەپێی کتێبی مێژووی نهێنی مەغۆلەکان تاتارەکانیان تاوانبار کرد.

لەگەڵ بڵاوبوونەوەی فەتحەکانی مەغۆلەکان، ئەو فۆرمەی شەڕی دەروونی کاریگەر بوو لە سەرکوتکردنی بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵاتیمەغۆلەکان. چیرۆکی سەربازە تاقانەکانی مەغۆل هەبوون کە سواری گوندە تەسلیمکراوەکان بوون و وەک تاقیکردنەوەی دڵسۆزی بەشێوەیەکی هەڕەمەکی کۆڵبەران لە سێدارە دەدەن. بە شێوەیەکی بەرفراوان زانرا کە یەک کردەوەی بەرخۆدان تەواوی سوپای مەغۆل دەهێنێتەسەر شارۆچکەیەک بۆ سڕینەوەی داگیرکەرانی. بەم شێوەیە لە ڕێگەی ترسەوە گوێڕایەڵییان مسۆگەر کرد. زۆرجار وا دیارە کۆڵبەرانپەیوەندییان بە سەربازانی مەغۆلەوە کردووە یان بە ئامادەییەوە داواکارییەکانیان قبوڵ کردووە.

سەرچاوە کۆنەکان فەتحەکانی جەنگیزخانیا

بە وێرانکردنی جوملە بە قەبارەیەکی بێ وێنە لە هەندێک ناوچەی جوگرافی وەسف کردووە،کە بووە هۆی گۆڕانکارییەکی گەورەی دیمۆگرافی لە ئاسیادا. بەپێی بەرهەمەکانی مێژوونووسی ئێرانی ڕەشید ئەلدین (١٢٤٧-١٣١٨) مەغۆلەکان زیاتر لە ١٣٠٠ هەزار کەسیان لە مێرڤ و زیاتر لە ١٧٤٧ هەزار کەسیان لە نیشاپور کوشتووە. ڕەنگە لە ئەنجامی قڕکردنیبەکۆمەڵ و برسێتی کۆی ژمارەی دانیشتوانی فارس لە دوو ملیۆن و ٥٠٠ هەزار کەسەوە بۆ ٢٥٠ هەزار کەس دابەزیبێت. هەروەها هەندێکجار ئاڵوگۆڕی دانیشتووان ڕووی دەدا.

بە گوتەی دیانا لاری، لەشکرکێشییەکانی مەغۆلەکان بووەتە هۆی ئاوارەبوونی دانیشتووان "بە ئاستێک کە پێشتر نەبینراوە" لە ئۆراسیا،بەڵام بە تایبەتی لە چین، کە کۆچی بەرفراوانی پەنابەرانی باکووری چین بەرەو باشوور لە ڕاستیدا توانیان بەشەکانی باشوور و باکووریچین تێکەڵ بکەن، ئەمەش شتێکی چاوەڕواننەکراو بوو دەرئەنجامی مێژوویی. چین لە سەدەی ١٣ و ١٤دا تووشی دابەزینێکی توندی ژمارەیدانیشتووان بوو. پێش لەشکرکێشی مەغۆلەکان، دەوترێت شانشینەکانی چین نزیکەی ١٢٠ ملیۆن ڕەعیەتیان هەبووە؛ دوای ئەوەی فەتحەکەلە ساڵی ١٢٧٩ تەواو بوو، سەرژمێری ساڵی ١٣٠٠ نزیکەی ٦٠ ملیۆن کەسی تێدابوو. لە کاتێکدا کە وەسوەسەیە کە هۆکاری دابەزینەگەورەکە تەنیا بۆ دڕندەیی مەغۆلەکان بگەڕێنینەوە، بەڵام ئێستا زانایان هەست و سۆزی تێکەڵاویان هەیە لەسەر ئەو بابەتە. چینی باشوورڕەنگە ٤٠ ملیۆن کەسی تۆمارنەکراو پێکبهێنێت کە بەبێ پاسپۆرت، لە سەرژمێریەکەدا دەرنەدەکەوت.[پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت] تەواویدانیشتوانی جووتیار کە بەشداری یان ناویان تۆمارکردووە بۆ کار، دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی زۆری ژمارەی دانیشتووان بەهۆیکەمیی خۆراکەوە. زانایانی وەک فرێدریک دبلیو مۆت دەڵێن دابەزینی بەرفراوانی ژمارەکان ڕەنگدانەوەی شکستی کارگێڕی تۆمارەکانە،نەک کەمبوونەوەی دیفاکتۆ، بەڵام کەسانی دیکە وەک تیمۆسی بروک دەڵێن مەغۆلەکان سیستەمێکی کۆکردنەوەی بەشێکی گەورەی... دانیشتوانی چین، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی زۆرێک لە سەرژمێرییەکان بە تەواوی لە سەرژمێریەکەدا نەمێنن. مێژوونووسانی دیکە وەک ویلیامماکنیڵ و دەیڤید مۆرگان دەڵێن، مردنی ڕەش کە لەلایەن مەغۆلەکانەوە بڵاوکرایەوە، هۆکاری سەرەکی پشت دابەزینی دیمۆگرافی بوو لەوقۆناغەدا.

هەروەها تاعونەکە بۆ ئەو ناوچانەی ئەوروپای ڕۆژئاوا و ئەفریقا بڵاوبووەوە کە مەغۆلەکان هەرگیز پێیان نەگەیشت. مەغۆلەکان شەڕیبایۆلۆژییان ئەنجامدا بە هەڵدانی تەرمە نەخۆشەکان بۆ ناو ئەو شارانەی کە گەمارۆیان دابوو. پێدەچێت ئەو مێشوولەی کە لەسەر تەرمیتەرمەکان ماونەتەوە، وەک ڤێکتەرێک کاریان کردبێت بۆ بڵاوکردنەوەی مردنی ڕەش.

کۆڵین مەک ئیڤێدی (ئەتڵەسی مێژووی دانیشتوانی جیهان، ١٩٧٨) مەزەندە دەکات کە ژمارەی دانیشتوانی ڕووسیای ئەوروپی لە ٧.٥ ملیۆنکەسەوە پێش لەشکرکێشی بۆ ٧ ملیۆن دوای داگیرکردنەکە دابەزیوە. مێژوونووسان مەزەندە دەکەن کە تا نیوەی دانیشتوانی هەنگاریا کەدوو ملیۆن کەس بوون قوربانی لەشکرکێشی مەغۆلەکان بۆ ئەوروپا بوون.

لەناوبردنی ڕۆشنبیری و موڵکو کلتور

هەڵمەتەکانی مەغۆلەکان لە باکووری چین و ناوەڕاستی ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وێرانکارییەکی بەرفراوانیلێکەوتەوە، بەڵام هیچ ئامارێکی ورد بۆ ئەو کاتە لەبەردەستدا نییە. شارەکانی بەلخ، بامیان، هێرات، کیێڤ، بەغدا، نیشاپور، مێرڤ، کۆنیئورگێنچ، لاهور، ڕیازان، چێرنیگۆڤ، ڤلادیمێر و سامرقەند تووشی وێرانکارییەکی جددی بوون لەلایەن سوپای مەغۆلەکانەوە. بۆ نموونەکەمیی بەرچاوی ئەدەبیاتی چینی لە شانشینی جین، پێش فەتحی مەغۆلەکان هەیە و لە گەمارۆدانی بەغدا (١٢٥٨) کتێبخانە و کتێب وئەدەبیات و نەخۆشخانەکان سووتێنران: بەشێک لە کتێبەکان فڕێدرانە ناو... ڕووبارێک بە بڕی ئەوەندە کە دیجلە بە ڕەنگ بۆ ماوەی چەندمانگێک ڕەش بکاتەوە، بەپێی ئەفسانە؛ زیاتر، "لە ماوەی یەک هەفتەدا، کتێبخانەکان و گەنجینەکانیان کە سەدان ساڵ کەڵەکە بوون،سووتێنران یان بە شێوەیەکی تر لەناوچوون. ئەوەندە کتێب فڕێدرانە ناو ڕووباری دیجلە، بە گوتەی نووسەرێک، کە پردێکیان دروستکرد کەپاڵپشتی پیاوێک بکات." لەسەر ئەسپ."

جەنگیز خان تا ڕادەیەکی زۆر لێبوردەیی لەگەڵ چەندین ئایین هەبوو، بەڵام زۆر حاڵەت هەیە کە ئەو و مەغۆلەکانی دیکە بەشداری شەڕیئایینی دەکەن تەنانەت ئەگەر دانیشتووانەکەی گوێڕایەڵیش بوون. فەرمانێکی دەرکرد کە هەموو شوێنکەوتوانی تائۆیستەکان باجی زیاتربدەن. هەموو هەڵمەتەکان بریتی بوون لە وێرانکردنی شوێنەکانی پەرستن بە ئەنقەست.

لەناوبردنی سیستەمی ئاودێری ئێران و عێراق لەلایەن مەغۆلەکانەوە، هەوڵی هەزاران ساڵەی لە بنیاتنانی ژێرخانی ئاودێری و ئاوەڕۆ لەمناوچانەدا گەڕاندەوە دواوە. لەدەستدانی خۆراکی بەردەست لە ئەنجامدا ڕەنگە بووە هۆی مردنی خەڵکی زیاتر بەهۆی برسێتی لەم ناوچەیەداوەک لە شەڕی ڕاستەقینەدا. شارستانیەتی ئیسلامی ناوچەی کەنداوی فارس تا دوای سەدەکانی ناوەڕاست هەڵنەکەوتەوە.

تاکتیکەکان

مەغۆلەکان بە سووتاندنی زەوییە کشتوکاڵییەکان ناسراو بوون. کاتێک هەوڵیان دەدا کۆشکەکانی دوورگەی گەنگوا لە کاتی لانیکەم شەشداگیرکاری جیاوازدا بۆ کۆریا لە ژێر دەسەڵاتی شانشینی گۆریۆدا بگرن، بەرهەمەکانیان سووتێنران بۆ ئەوەی دانیشتووانەکە برسی بکەن. تاکتیکەکانی دیکە بریتی بوون لە لادانی ڕووبارەکان بۆ ناو شار و شارۆچکەکان و لێدانی تەرمی نەخۆش بەسەر دیوارەکانی شاردا بۆتووشبوون بە دانیشتووان. بەکارهێنانی ئەو جۆرە لاشە تووشبووانە لەکاتی گەمارۆدانی شاری کافا، لەلایەن هەندێک سەرچاوە گوایە مردنیڕەشی گەیاندۆتە ئەوروپا.

كاریگەری ژینگەیی

بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی بەشی وزەی جیهانی لە دامەزراوەی کارنێگی بۆ زانست، لەناوبردنی ئەو ژمارە زۆرەی مرۆڤ و شارەکانی سەردەمیجەنگیزخان، ڕەنگە هێندەی 700 ملیۆن تۆن کاربۆنی لە بەرگەهەواوە ڕشتبێت، بە ڕێگەدان بە گەشەسەندنی دارستانەکان لەسەر ئەوەیپێشتر دانیشتوویان هەبووە و... زەوی کشتوکاڵی.