کۆشکی ھاوین
کۆشکی هاوینە :کۆمەڵەیەکی فراوانە لە دەریاچە و باخچە و کۆشکەکان لە پەکین. باخچەیەکی ئیمپراتۆری بووە لە سەردەمی شانشینی چینگ. لە ناوەوەی گردی تەمەن درێژی (万寿山؛ 萬壽山؛ وانشۆ شان) دەریاچەی کونمینگ و پردی حەڤدە کون لەخۆدەگرێت. ڕووبەرەکەی ٢.٩ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە (١.١ میل چوارگۆشە) کە سێ لەسەر چواری ئاوە.گردی تەمەن درێژی نزیکەی ٦٠ مەتر (٢٠٠ پێ) بەرزە و چەندین بینای هەیە کە بە یەکەوە دانراون. گردی پێشەوە دەوڵەمەندە بە هۆڵ و کۆشکی نایاب، لە کاتێکدا گردی پشتەوە بە پێچەوانەیەکی توندەوە[١] بە جوانی سروشتی بێدەنگە. دەریاچەی ناوەڕاستی کونمینگ کە ٢.٢ کیلۆمەتر چوارگۆشە (٥٤٠ دۆنم) دەگرێتەوە، بە تەواوی دروستکراوی مرۆڤ بووە و خاکە هەڵکەندراوەکەی بۆ دروستکردنی گردی تەمەن درێژی بەکارهاتووە.بە ئیلهام وەرگرتن لە باخچەکانی باشووری چین، کۆشکی هاوینە، زیاتر لە ٣٠٠٠ بینای کۆن و جۆراوجۆری چینی هەیە کە کۆمەڵێک زیاتر لە ٤٠ هەزار جۆر شوێنەوارە مێژووییە بەنرخەکانی هەر خانەدانێکیان تێدایە.لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٩٨ یونسکۆ کۆشکی هاوینەی خستە لیستی میراتی جیهانی خۆیەوە. کۆشکی هاوینەی بە "شاکارێکی دیزاینی باخچەی دیمەنی چینی ڕاگەیاند. دیمەنی سروشتی گردەکان و ئاوی کراوە لەگەڵ تایبەتمەندییە دەستکردەکانی وەک کۆشک، هۆڵ، کۆشک، پەرستگا و پردەکان تێکەڵکراوە بۆ پێکهێنانی کۆمەڵەیەکی هاوسەنگ کە بەهای جوانکاری ناوازەی هەیە".بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش لە مێژووی چیندا، هەروەها کۆتایی ڕێگای ناوەندی پڕۆژەی گواستنەوەی ئاوی باشوور-باکوورە کە 1,267 کم (787 میل) لە کۆگاکانی دانجیانگکۆ، هوبیەوە بڕیوە، ئەمەش وایکردووە ببێتە دابینکردنی ئاوی سەرەکی پەکین[٢].
مێژوو
دەستکاریشانشینی پێش چینگ سەرچاوەی کۆشکی هاوینە دەگەڕێتەوە بۆ شانشینی جین بە سەرۆکایەتی یورچن لە ساڵی ١١٥٣، کاتێک فەرمانڕەوای چوارەم، وانیان لیانگ (لە ساڵانی ١١٥٠-١١٦١)، پایتەختی جینی لە پارێزگای هوینینگەوە گواستەوە (لە ناوچەی ئاچێنگی ئێستا، هاربین، ١٩٠١). هایلۆنگجیانگ) تا یانجینگ (پەکینی ئێستا). فەرمانی دروستکردنی کۆشکێکی لە گردە بۆنخۆشەکان و گردی جەید سپرینگ لە باکووری ڕۆژئاوای پەکین دەرکرد.لە دەوروبەری ساڵی ١٢٧١، دوای ئەوەی شانشینی یوان پایتەختەکەی لە خانبەلیق (پەکینی ئێستا) دامەزراند، ئەندازیار گوو شوجینگ دەستی بە پڕۆژەیەکی کارگەی ئاو کرد بۆ ئاراستەکردنی ئاوەکە لە کانیاوی شێنشان (神山泉) لە گوندی بایفو (白浮村)، چانگپینگ بۆ ڕۆژئاوا دەریاچەی (西湖)، کە دواتر بوو بە دەریاچەی کونمینگ. گوو ئامانجی دروستکردنی کۆگایەکی ئاو بوو کە ئاوی جێگیر بۆ کۆشکەکە مسۆگەر بکات.لە ساڵی ١٤٩٤ ئیمپراتۆری هۆنگژی (لە ساڵانی ١٤٨٧-١٥٠٥)ی شانشینی مینگ پەرستگایەکی یوانجینگی (圓靜寺)ی بۆ پەرستارە تەڕەکەی، خاتوون لوو، لەبەردەم گردی جار ([٣]瓮山) دروست کرد، کە دواتر ناوی لێنرا تەمەنی درێژخایەن گرد. پەرستگاکە بەدرێژایی ساڵان تووشی تێکچوون بوو و جێهێڵرا و ناوچەی دەوروبەری گردەکەش پڕ بوو لە ڕووەک. ئیمپراتۆری ژێنگدە (r. 1505–21) کە شوێنی ئیمپراتۆری هۆنگژی گرتەوە، کۆشکێکی لە کەناری دەریاچەی ڕۆژئاوا دروست کرد و ناوچەکەی کردە باخچەیەکی ئیمپراتۆری. ناوی گردی جاری گۆڕی "گردی زێڕین" (金山) و ناوی دەریاچەکەی ناوە "دەریای زێڕین" (金海). هەردوو ئیمپراتۆری ژێنگدە و ئیمپراتۆری وانلی (لە ساڵانی ١٥٧٢-١٦٢٠) چێژیان لە سواربوونی بەلەم لەسەر دەریاچەکە وەرگرت. لە سەردەمی ئیمپراتۆری تیانکی (لە ساڵانی ١٦٢٠-٢٧)، ئیمپراتۆری دەربار وی ژۆنگشیان باخچەی ئیمپراتۆری وەک موڵکی تایبەتی خۆی وەرگرت.شانشینی چینگ لە سەرەتای شانشینی چینگدا، گردی جار وەک شوێنی جێگیرکردنی ئەسپەکان لە کۆشکی ئیمپراتۆریدا کاری دەکرد. ئەو نەفسانەی کە تاوانیان ئەنجام دەدا، ڕەوانەی ئەوێ دەکران بۆ ئەوەی گژوگیا و چیمەن ببڕن.لە سەرەتای سەردەمی ئیمپراتۆری کیانلۆنگ (ڕ. ١٧٣٥-١٧٩٦)، زۆرێک لە باخچەی ئیمپراتۆری لە ناوچەی دەوروبەری ناوچەی هایدیانی ئێستای پەکین دروستکراون و بەو پێیەش بەکارهێنانی ئاو زۆر زیادی کردووە. لەو کاتەدا زۆربەی ئەو ئاوەی لە دەریاچەی ڕۆژئاوادا هەڵگیرابوو لە کانیاوی ئاوی شیرین لە گردی جەید سپرینگەوە هاتبوو، لە کاتێکدا بەشێکی لە ڕووباری وانکوان (萬泉河)ەوە هاتبوو. هەر جۆرە پچڕانێکی ڕۆیشتنی ئاو لە گردی جەید سپرینگەوە کاریگەری لەسەر سیستەمی گواستنەوەی ئاو و دابینکردنی ئاوی پایتەخت دەبێت.لە دەوروبەری ساڵی ١٧٤٩ ئیمپراتۆری کیانلۆنگ بڕیاریدا کۆشکێک لە دەوروبەری گردی جار و دەریاچەی ڕۆژئاوا دروست بکات بۆ ئاهەنگ گێڕان بە بۆنەی ٦٠ ساڵەی لەدایکبوونی دایکی، ئیمپراتۆری بێوەژن چۆنگچینگ. بەناوی باشترکردنی سیستەمی کارە ئاوییەکانی پایتەخت، فەرمانی دا دەریاچەی ڕۆژئاوا زیاتر فراوان بکرێت بۆ ڕۆژئاوا بۆ دروستکردنی دوو دەریاچەی دیکە، دەریاچەی گاوشوی (高水湖) و دەریاچەی یانگشوی (養水湖). ئەو سێ دەریاچە نەک تەنها وەک کۆگایەک بۆ باخچە ئیمپراتۆریەکان بەڵکو وەک سەرچاوەیەکی ئاو بۆ ناوچە کشتوکاڵییەکانی دەوروبەریش بوون. ئیمپراتۆری کیانلۆنگ بەکۆمەڵ ناوی سێ دەریاچەکەی ناوە "دەریاچەی کونمینگ" بە ناوی حەوزی کونمینگ (昆明池) کە لەلایەن ئیمپراتۆر وو (لە ساڵانی ١٤١-١٨٧ پێش زایین) لە شانشینی هان بۆ ڕاهێنانی هێزی دەریایی خۆی دروستکرابوو. ئەو زەویەی لە فراوانبوونی دەریاچەی کونمینگ هەڵکەندراوە بۆ گەورەکردنی گردی جار بەکارهاتووە کە ناوی گۆڕدرا بۆ "گردی تەمەن درێژی". کۆشکی هاوینە کە لە ساڵی ١٧٦٤ دروستکردنی تەواو بوو بە تێچووی زیاتر لە ٤.٨ ملیۆن تایل زیو، بۆ یەکەمجار ناوی لێنرا "چینگیان" (清漪園؛ 'باخچەی شەپۆلی ڕوون"').دیزاینی کۆشکی هاوینە لەسەر بنەمای ئەفسانەیەک لە ئەفسانەی چینیدا بوو کە باس لە سێ شاخی ئیلاهی لە دەریای ڕۆژهەڵات دەکات، ئەوانیش پێنگلای، فانگژانگ (方丈) و ینگژۆ (瀛洲). سێ دوورگەی ناو دەریاچەی کونمینگ – دوورگەی نانهو (南湖島)، دوورگەی توانچێنگ (團城島) و دوورگەی زاجیانتانگ (藻鑒堂島) – بۆ نوێنەرایەتیکردنی سێ شاخەکە دروستکراون، لەکاتێکدا دەریاچەکە خۆی لەسەر بنەمای نەخشەی دەریاچەی ڕۆژئاوا دروستکراوە لە هانگژۆ. جگە لەوەش زۆرێک لە تایبەتمەندییە تەلارسازییەکانی ناو کۆشکەکەش بە شێوەیەک دروستکراون کە لە شوێنە سەرنجڕاکێشە جیاوازەکانی دەوروبەری چین بچێت یان تەقلید بکەن. بۆ نموونە دەرچەی فۆنیکس (鳳凰墩) نوێنەرایەتی دەریاچەی تای دەکرد؛ تاوەری جینگمینگ (景明樓) لە تاوەری یویانگ لە هونان دەچوو؛ کۆشکی وانگچان (望蟾閣) لە تاوەری کرێنی زەرد دەچوو؛ شەقامەکانی بازاڕکردن بە شێوەیەک دیزاین کرابوون کە تەقلیدی شەقامەکانی سوژۆ و یانگژۆ بکەن. ناوەندی کۆشکی هاوینە "پەرستگای گەورەی سوپاسگوزاری و تەمەن درێژی" (大報恩延壽寺) بوو. هەروەها کۆریدۆرێکی درێژ هەبوو کە درێژییەکەی زیاتر لە ٧٠٠ مەتر بوو کە بە دیکۆراتی هونەری ڕازاوەتەوە. بەو پێیەی کۆشکەکە ئاسانکاری بۆ مانەوەی درێژخایەن و بەڕێوەبردنی ڕۆژانەی کاروباری دەوڵەتی تێدا نەبوو، ئیمپراتۆری کیانلۆنگ بەزەحمەت لەوێ دەژیا و تەنها بۆ ئەو ڕۆژە لەوێ دەمایەوە هەرکاتێک سەردانی دەکرد.لەگەڵ دەستپێکردنی دابەزینی ئیمپراتۆریەتی چینگ دوای سەردەمی ئیمپراتۆری داوگوانگ (ن. 1820-1850)، کۆشکی هاوینە وردە وردە زیاتر پشتگوێ خرا و تایبەتمەندییە تەلارسازییەکانی سێ دوورگەکە فەرمانیان پێکرا کە هەڵبوەشێنرێنەوە چونکە تێچووی چاککردنەوە زۆر بوو.لە ساڵی ١٨٦٠ کۆشکی هاوینە لە کۆتایی جەنگی دووەمی تلیاک لەلایەن سەربازانی بەریتانیا و فەرەنساوە تاڵان کرا و لە ١٨ی تشرینی یەکەمی ١٨٦٠دا ئینگلیزەکان کۆشکی هاوینەی کۆنیان سووتاند کە لە نزیکەوە بوو (بە زمانی چینی پێی دەوترێت یوانمینگیان). وێرانکردنی کۆشکەکە بە فەرمانی لۆرد ئێلگین، کۆمیساریای باڵای بەریتانیا لە چین ئەنجامدرا و لە وەڵامی ئەشکەنجەدان و زیندانیکردنی دوو نێردەی بەریتانی و ڕۆژنامەنووس لە ڕۆژنامەی تایمز و یاوەرەکانیان ئەنجامدرا. وێرانکردنی بەشێکی گەورەی کۆشکی هاوینە هێشتا توڕەیی چین ورووژێنێت.لە نێوان ساڵانی ١٨٨٤-١٨٩٥، لە سەردەمی ئیمپراتۆری گوانگسو (لەدایکبووی ١٨٧٥-١٩٠٨)، ڕەنگە ئیمپراتۆری بێوەژن سیکسی تا ٢٢ ملیۆن تایل زیوینی داوا کردبێت،کە لە سەرەتادا بۆ بەرزکردنەوەی هێزی دەریایی چینگ (بەلەمی بێیانگ) دیاریکرابوو، بۆ... بۆ ئاوەدانکردنەوە و گەورەکردنی کۆشکی هاوینە بەکاربهێنرێت بۆ ئاهەنگگێڕان بە بۆنەی ٦٠ ساڵەی لەدایکبوونی؛ بەڵام هەندێک سەرچاوەی دیکە باس لەوە دەکەن کە زۆرترین شەش ملیۆن تایل تەرخانکراوە، کە هیچیان لە بودجەی سەرمایەی هێزی دەریاییەوە نەهاتووە، بەڵکو تەنها سوودی کۆکراوەی بانکی دراوە.بەهۆی ئەوەی پارە سنووردار بوو، کارەکانی بیناسازی لەسەر بیناکانی بەردەم گردی لۆنگڤیتی و بەنداوەکانی دەوروبەری دەریاچەی کونمینگ چڕ بووەوە. هەروەها کۆشکی هاوینە لە ساڵی ١٨٨٨ ناوی چینی ئێستای "ییهیوان" (頤和園)ی پێبەخشرا.لە ساڵی ١٩٠٠ لە کۆتایی یاخیبوونی بۆکسێرەکاندا جارێکی دیکە کۆشکی هاوینە زیانی بەرکەوتەوە کاتێک هێزەکانی هاوپەیمانی هەشت نەتەوەیی باخچەی ئیمپراتۆرییان وێران کرد و دەستیان بەسەر زۆرێک لە شوێنەوارەکانی کۆشکەکەدا گرت کە لە کۆشکەکەدا هەڵگیرابوون. کۆشکەکە دوای دوو ساڵ نۆژەنکرایەوە.شانشینی دوای چینگ لە ساڵی ١٩١٢ دوای دەستلەکارکێشانەوەی پوی، دوا ئیمپراتۆر، کۆشکی هاوینە بووە موڵکی تایبەتی بنەماڵەی ئیمپراتۆری پێشووی ئیمپراتۆریەتی چینگ. دوای دوو ساڵ کۆشکی هاوینە بەڕووی خەڵکدا کرایەوە و بلیتی چوونە ژوورەوە فرۆشرا. لە ساڵی ١٩٢٤ دوای ئەوەی پوی لە شاری قەدەغەکراو لەلایەن سەرۆکی جەنگ فێنگ یوشیانگەوە دەرکرا، حکومەتی شارەوانی پەکین ئەرکی بەڕێوەبردنی کۆشکی هاوینەی گرتە ئەستۆ و کردی بە پارکێکی گشتی.لە دوای ساڵی ١٩٤٩ کۆشکی هاوینە بۆ ماوەیەکی کورت قوتابخانەی پارتی ناوەندی حزبی شیوعی چینی تێدابوو. هەروەها زۆرێک لە دۆست و کەسایەتییە سەرەکییەکانی ماو تسیتۆنگ لە حیزبی شیوعیدا، وەک لیو یازی و جیانگ چینگ، لەوێ دەژیا. لە ساڵی ١٩٥٣ەوە چەندین کاری گەورەی نۆژەنکردنەوە و نۆژەنکردنەوە لەسەر کۆشکی هاوینە ئەنجامدراوە، کە ئێستا وەک شوێنێکی گەشتیاری و پارکێک کراوەیە بەڕووی خەڵکدا.لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٩٨ کۆشکی هاوینە لەلایەن یونسکۆوە وەک میراتی جیهانی دیاریکردووە. هەروەها لە کۆتایی ساڵی ٢٠٠٦ حکومەتی چین دەستیکرد بە دابەشکردنی دراوی یادگاری بۆ ئاهەنگگێڕان بە کۆشکی هاوینە وەک شوێنەوارێکی کولتووری جیهان.
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Su، Ming Ming (2014). «Residents' use and perceptions of the Summer Palace World Heritage Site in Beijing, China». International Journal of Tourism Anthropology (بە ئینگلیزی). 3 (4): 357. doi:10.1504/IJTA.2014.065599. ISSN 1759-0442.
- ^ Su، Ming Ming (2014). «Residents' use and perceptions of the Summer Palace World Heritage Site in Beijing, China». International Journal of Tourism Anthropology (بە ئینگلیزی). 3 (4): 357. doi:10.1504/IJTA.2014.065599. ISSN 1759-0442.
- ^ «Browse datasets | NASA Earth Observations (NEO)». web.archive.org. ٢٦ی نیسانی ٢٠٢٠. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی نیسانی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە کۆشکی ھاوین تێدایە. |
