کۆشکی مەندالای

کۆشکی ماندالای (بە بۆرما: မန္တလေး နန်းတော်، بە [máɰ̃dəlé náɰ̃dɔ̀]) دەخوێندرێتەوە، دەکەوێتە شاری مەندالای لە میانمار، دوا کۆشکی شاهانەی دوایین پاشایەتی بۆرمایە. کۆشکەکە لە نێوان ساڵانی ١٨٥٧ بۆ ١٨٥٩ دروستکراوە وەک بەشێک لە دامەزراندنی شا میندۆن بۆ پایتەختی نوێی شاهانەی ماندالای. پلانی کۆشکی ماندالای تا ڕادەیەکی زۆر پەیڕەوی لە دیزاینی نەریتی کۆشکی بۆرما دەکات؛ لەناو قەڵایەکی دیوارداردایە کە بە کانییەک دەورە دراوە. کۆشکەکە خۆی لە ناوەندی قەڵاکەدایە و ڕووی لە ڕۆژهەڵاتە. هەموو بیناکانی کۆشکەکە یەک نهۆمن بە بەرزی. ژمارەی تاوەرەکانی سەرەوەی بینایەک ئاماژەی بە گرنگی ناوچەی خوارەوە دەکرد.کۆشکی مەندەلای شوێنی نیشتەجێبوونی سەرەکی شاهانەی شا میندۆن و شا تیباو بوو کە دوو پاشای کۆتایی وڵات بوون. کۆمپلێکسەکە لە ٢٨ی تشرینی دووەمی ١٨٨٥دا وەک شوێنی نیشتەجێبوونی شاهانە و کورسی حکومەت وەستا، کاتێک لە کاتی جەنگی سێیەمی ئینگلیز و بۆرمادا، سەربازانی هێزی مەیدانی بۆرما چوونە ناو کۆشکەکە و بنەماڵەی شاهانەیان گرت. ئینگلیزەکان کۆمەڵگەی کۆشکەکەیان کردە فۆرت دوفێرین کە ناوی جێگری پاشای ئەوکاتەی هیندستانە. بە درێژایی سەردەمی کۆلۆنیالیزمی بەریتانیا، کۆشکەکە لەلایەن بۆرماکانەوە وەک هێمای سەرەکی سەروەری و ناسنامە سەیر دەکرا. بەشێکی زۆری کۆمەڵگەی کۆشکەکە لە کاتی جەنگی جیهانی دووەمدا بەهۆی بۆردومانی هاوپەیمانانەوە وێران بوو؛ تەنها نەعنای شاهانە و تاوەری چاودێری ڕزگاریان بوو. کۆپییەکی کۆشکەکە لە ساڵانی نەوەدەکاندا بە هەندێک کەرەستەی مۆدێرن دروستکرایەوە.ئەمڕۆ کۆشکی ماندالای هێمایەکی سەرەکی ماندالای و شوێنێکی سەرەکی گەشتیارییە.

کۆشکی ماندالای

مێژوو

کۆشکی ماندالای وەک بەشێک لە دامەزراندنی مەندەلای لەلایەن شا میندۆن لە شوباتی ساڵی ١٨٥٧ دروستکرا، بەشێکی گەورەی کۆشکەکە لە کۆشکی ئاماراپورا ئاوەدانکرایەوە، کە گواسترایەوە بۆ ماندالای. ماستەرپلانەکە داوای کرد شارێکی 144 بلۆکی چوارگۆشە بە تۆڕی نەخشێنراو دروست بکرێت، کە بە کۆمەڵگەیەکی کۆشکی شاهانە بە ڕووبەری 16 بلۆکی چوارگۆشە لە ناوەندەکەی لەلایەن گردی مەندەلایەوە لەنگەری گرتبێت. کۆمەڵگەی کۆشکی شاهانە کە ڕووبەرەکەی ٤١٣ هێکتار بوو، بە چوار دیواری درێژی ٢ کیلۆمەتر و کانییەک کە پانییەکەی ٦٤ م (٢١٠ پێ) بوو، بە قووڵی ٤.٥ م (١٥ پێ) دەورە دراوە. بەدرێژایی دیوارەکە قەڵاگەلێک هەبوون کە تاوەری ئاڵتونییان هەبوو لە نێوان ١٦٩ م (٥٥٥ پێ). دیوارەکان لە هەر لایەک سێ دەروازەیان هەبوو، بە گشتی دوانزە دەروازە، هەریەکەیان نیشانەیەکی بورجییان پێشکەش دەکرد. قەڵاکە پێنج پردی هەبوو بۆ بەزاندنی کانییەکە.لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٨٥٧ دەستی بە دروستکردنی کۆشکەکە کرد. دوای جەنگی دووەمی کارەساتبار و ئینگلیز و بۆرما لە ساڵی ١٨٥٢، شانشینی بچووکبوونەوەی بۆرما سەرچاوەیەکی کەمی هەبوو بۆ دروستکردنی کۆشکێکی نوێی خۆنمایشکردن. کۆشکی شاهانەی پێشووی ئاماراپورا هەڵوەشایەوە و لەلایەن فیلەکانەوە گواسترایەوە بۆ شوێنی نوێی دامێنی گردی مەندالای. دروستکردنی کۆمەڵگەی کۆشکەکە لە ڕۆژی دووشەممە ٢٣ی ئایاری ١٨٥٩ بە فەرمی تەواو بوو.لە کاتی جەنگی سێیەمی ئینگلیز و بۆرمادا، ئینگلیزەکان کۆشکەکەیان گرت و داگیریان کرد، پێش ئەوەی کتێبخانەی شاهانە بسوتێنن، تاڵانیان کرد. جل و بەرگی شاهانەی بۆرما وەک غەنیمەتێکی جەنگ لابرا و لە مۆزەخانەی ساوس کێنسنگتۆن (ئێستا مۆزەخانەی ڤی ئەند ئەی، لەندەن) نمایشکرا. لە ساڵی ١٩٦٤ وەک ئاماژەیەک بۆ نیازپاکی گەڕێنرانەوە بۆرما. ئینگلیزەکان ناوی کۆمپاوندەکەی کۆشکەکەیان گۆڕی بۆ فۆرت دافێرین و بۆ چەقاندنی سەربازەکان بەکاریان هێنا. لە جەنگی جیهانی دووەمدا قەڵای کۆشکەکە لەلایەن ژاپۆنییەکانەوە کرا بە کۆگای دابینکردن و بەهۆی بۆردومانی هاوپەیمانانەوە سووتێنرا. تەنها نەعنای شاهانە و تاوەری چاودێری ڕزگاریان بوو

دەروازەکان

چوار دیواری قەڵای کۆشکەکە کە درێژییەکەی ٢ کم چوارگۆشەیەکی تەواو پێکدەهێنن، تەواون بە کۆی گشتی ٤٨ قەڵا کە پیاتات یان تاوەری نوکی زێڕینیان تێدایە بە مەودای ڕێکوپێک کە ١٦٩ م (٥٥٥ پێ) و بە کانییەک دەورە دراوە بە پانی ٦٤ م (٢١٠ پێ)، ٤.٥ قووڵی م (15 پێ). دیوارەکان کە بە خشتی باوی بۆرما دروستکراون کە لە هاوێنەی قوڕدا دانراون، ئەستوورییان ٣ م (١٠ پێ) لە بنەڕەتدا و ١.٤٧ م (٤ پێ و ١٠ ئینج) لە سەرەوە؛ بەرزییەکەی ٦.٨٦ م (٢٢.٥ پێ)، بەبێ مێرلۆنەکان، و ٨.٢٣ م (٢٧ پێ) لەگەڵ مێرلۆنەکان. پانییەکەی 0.84 م (2 پێ و 9 ئینچ)ە. بۆ ئەوەی لە حاڵەتەکانی ئامادەباشیدا دەستڕاگەیشتن بە شەڕکەرەکان و لە هەمان کاتدا بەهێزکردنی دیوارەکە، دیوارێکی زەوی لەسەر فڕۆکەیەکی مەیلی مامناوەند لە پشتیەوە فڕێدراوەتەوە سەرەوە. لوتکەکەی سەکۆیەک پێکدەهێنێت کە پانییەکەی 1.83 م (2 پێ)ە، بە خشت قیرتاو کراوە و بە درێژایی دیوارەکانی پشت کرێنێلەکان دەڕوات .لەسەر هەر ڕوویەکی دیوارەکان سێ دەروازە دانراون کە بە دووری یەکسان (508 م؛ 1666.5 پێ) یەکێکیان لە یەکتر و لە گۆشەکانەوە دانراون. هەریەک لە دوانزە دەروازەکە کە بە بورجی خۆی نیشان دەدرێت، پانییەکەی 4.8 م (15.75 پێ)ە و لە هەردوو لایەوە نیوەی قەڵایەک کە پشتگیری لە پۆستی کۆشکێکی چەندین قات دەکات یان پیاتات کە بەسەر دەروازەکەدا بەرز دەبێتەوە . پیاتاتەکانی سەر دەروازە ناوەڕاستەکان کە لەلایەن خانەوادەی شاهانە بەکاردەهێنرێن، حەوت قاتیان هەیە لە کاتێکدا ئەوانەی لەسەر ئەوانی تر تەنها پێنج قاتیان هەیە. لەم دوانزە دەروازەیە، دەروازەی سەرەکی دەروازەی ناوەندی بوو لە دیواری ڕۆژهەڵاتدا، ڕووی لە هۆڵی گەورەی بینەر و تەختی شێر لە کۆشکەکەدا بوو.قەڵاکە 7 م (23 پێ) لە ڕووی دیوارەکەوە پڕۆژە دەکات، و پانییەکەی 10.36 م (34) پێیە لە هەر لایەکی دەروازەکەوە. لە دەرەوە ڕازاوەتەوە، بە قاڵبی سادە و نەخشاندنی گچکە سادە، بەڵام لە ڕووی ناوەوە کە درێژبوونەوەی خودی دەروازەکە پێکدەهێنێت، لەناکاو بەبێ هیچ پلینتێک یان قاڵبێک بەرز دەبێتەوە، لە ئاستی زەویەوە. دوو فڕینی هەنگاو، یەکێکیان لە هەر لایەکی دەروازەکە، ڕێگە بۆ چوونە سەرەوەی قەڵاکە و دیوارەکە دابین دەکات. هەر دەروازەیەک دەرگایەکی ئەستوور و دار بە دوو گەڵا تەیار کرابوو، (کە دوای لکاندنی بەریتانیا لابرا).

بیناسازی

دەرگای چوونە ژوورەوەی هەر دەروازەیەک بە شاشەیەکی بیناسازی یان باربیکان پارێزراوە کە چەند مەترێک لە کانییەکە لە پێش دەروازەکەوە دوورە. درێژییەکەی ١٧.٥ م (٥٧ پێ و ٥ ئینج) و ئەستوورییەکەی ٥.٢ م (١٧ پێ) و بەرزییەکەی ١.٥ م (١ پێ ٨ ئینج)ە، لەسەر پەنجەرەیەکی نزم بەرزکراوەتەوە و تا سەرەوەی لێدەدات. لوتکەکە تەنها لە سێ لایەوە تاجی جەنگی کرێنێلی لەسەرە، لای ناوەوەی ڕووی لە دەروازەکە بە کراوەیی و ئازاد هێڵراوەتەوە. دەتوانرا بە یارمەتی پلیکانەکان بگاتە لوتکە، هیچ ئامرازێکی دیکەی سەرکەوتن بۆ سەرەوە دابین نەکرابوو. وەک کارێکی بەرگری پێشکەوتوو کاری دەکرد کە هەردوو دەروازەکە و پردەکەی چەند پێیەک لە دوورییەوە دەپاراست. لە تەنیشت ئەم شاشەیەدا ستوونێکی زەبەلاحی دار تیک هەیە کە لەسەر پەنجەرەیەکی خشتی وەستاوە و لە دوو لاوە هەنگاوی ناوە، و لە نزیک سەرەوەی تەختەیەکی دار هەڵگرتووە کە لەسەری نووسراوێک هەڵکەندراوە کە ناوی دەروازەکەی نووسیوە، و ساڵ و بەرواری لەسەری ئەوە درووست کرا.هەریەک لە چوار دیوارەکە ١٣ قەڵایان هەیە بۆ کۆی گشتی ٤٨ قەڵا. (قەڵاکان لە هەر گۆشەیەکدا یەکدەگرنەوە بۆ یەک، هەربۆیە بە گشتی ٤٨ قەڵا.) هەموو قەڵاکانی نێوانیان بە کۆشکێکی پێنج سەقفی لەسەرە. تەختەی کەشتی ئەم سەقفە زۆر گەیبڵدارانە بە نەخشاندن داپۆشراوە.لە دەوری دیوارەکان، بە دووری نزیکەی ١٨ م (٦٠ پێ) لێیانەوە، کانییەک هەیە کە پانییەکەی ٦٤ م (٢١٠ پێ)ە، و بە تێکڕا قووڵی ٤.٥ م (١٥ پێ). لە دۆخی دوژمنەکاندا کە بە چەکی کۆن چەکدار بوون، بێ گومان ئەم کانییە بەربەستێکی تا ڕادەیەک ترسناک دەخستە بەردەم سوپای گەمارۆدان، کە پیشە دەستییەکانیان بە تەواوی بەر مووشەکی جەنگاوەرەکان دەکەوتن کە لەلایەن مێرلۆنەکانەوە لەسەر دیوارەکان و لەسەر باربیکانەکان پارێزراو بوون .لە سەرەتادا کانییەکە بە پێنج پردی دارەوە درێژ بووبووەوە، کە چواریان دەچنە سەر چوار دەروازەی سەرەکی یان ناوەڕاست، واتە یەکێکیان بۆ هەر ڕوویەکی دیوارەکان. پێنجەمیان بەرەو دەروازەی باشووری ڕۆژئاوا دەڕوات، کە لە سەردەمی پاشایەتیدا بۆ ئەمینگالا یان بۆنە ناخۆشەکان وەک هەڵگرتنی تەرمی مردوو بەکاردەهێنرا. ئینگلیزەکان دوو پردی زیادەیان دروستکرد یەکێکیان لە باشووری ڕۆژئاوا و ئەوی دیکەیان لە گۆشەی باکووری ڕۆژئاوا، بۆ ئەوەی ڕێگە بدرێت کەرەستە و پێداویستییەکان بۆ سەربازەکان بچنە ناو قەڵاکە.پێنج پردە ڕەسەنەکە لە دیزایندا هاوشێوەن و لەگەڵ کاراکتەری بەرگری قەڵا و خەندەقەکەدا یەکدەگرنەوە. دوو کەناری زەوی کە لەناو دیواری خشتدا داپۆشراون، ئەو کۆتاییانە پێکدەهێنن کە لە هەردوو کەنارەکەوە دەچنە ناو کانییەکە. بۆشایی نێوانیان بە دارەکانی دار تیک بە قەبارەی سروشتی دەبڕدرێت – درێژی دوو لەم دارانە درێژی پردەکە پێکدەهێنن کە پشوو دەدەن، لە هەردوو کۆتاییدا لەسەر تیشکی تەڕادەیی پشتگیری دەکرێن کە بە پێنج پۆست پشتگیری دەکرێن کە بەشێکیان لەناو بیناسازییەکانی کۆتاییەکاندا داپۆشراون؛ کۆتاییەکانی ئەو دارانەی کە لە ناوەڕاستی پردەکەدا کۆدەبنەوە بە هەمان شێوە بە پێنج ستوونی زەبەلاحی دار پشتگیری دەکرێن کە سەرەکانیان بە ڕێگەی دوو پلێتی گەورەی دار بەیەکەوە گرێدراون کە لەسەر کلیتەکان وەستاون کە بە شێوەیەک دروستکراون کە بتوانرێت هەموو پێکهاتەکە دابەزێنرێت و لە ئەگەری مەترسیدا بە خێرایی لادەبرێت.