کۆشکی شاھانەی کاسێرتا

کۆشکی شاهانەی کاسێرتا (بە ئیتاڵی: Reggia di Caserta، ئیتاڵی: [ˈ reddʒa di kaˈzerta]) شوێنی نیشتەجێبوونی شاهانەی پێشووە لە کاسێرتای باشووری ئیتاڵیا، لەلایەن ماڵی بۆربۆن-دوو سیسیلیاوە دروستکراوە وەک شوێنی نیشتەجێبوونی سەرەکییان وەک پاشاکانی ناپۆلی. گەورەترین کۆشکە کە لە ماوەی سەدەی ١٨دا لە ئەوروپا دروستکراوە. لە ساڵی ١٩٩٧ کۆشکەکە وەک میراتی جیهانی یونسکۆ دەستنیشانکرا؛ کاندیدکردنی بە "گۆرانی قووی هونەری سەرنجڕاکێشی بارۆک وەسفی کردووە، کە هەموو ئەو تایبەتمەندیانەی لێ وەرگرتووە کە پێویستن بۆ دروستکردنی وەهمەکانی فەزای فرەئاڕاستە". کۆشکی شاهانەی کاسێرتا گەورەترین شوێنی نیشتەجێبوونی شاهانەی پێشووە لە جیهاندا، قەبارەکەی زیاتر لە 2 ملیۆن م3 و ڕووبەرەکەی 47 هەزار م2 و ڕووبەری نهۆمەکەی 138 هەزار مەتر چوارگۆشەیە لە پێنج نهۆمی بیناکەدا دابەشکراوە.

مێژوو

دروستکردنی کۆشکەکە لە ساڵی ١٧٥١ بۆ چارڵی حەوتەمی ناپۆلی (چارلی سێیەمی ئیسپانیا) دەستیپێکرد، کە لە نزیکەوە لەگەڵ تەلارسازەکەی، لویجی ڤانڤیتێلی کاریان کردووە. کاتێک چارڵز مۆدێلی گەورەی ڤانڤیتێلی بۆ کاسێرتای بینی، ئەوە پڕی کرد لە هەست و سۆز "دەگونجێت دڵی لە مەمکی بدڕێت". لە کۆتاییدا چارڵز هەرگیز شەوێک لە ڕێجیا نەخەوتووە، چونکە لە ساڵی ١٧٥٩ دەستی لە پۆستەکەی کێشاوە بۆ ئەوەی ببێتە پاشای ئیسپانیا. پڕۆژەکە تەنها بەشێکی تەواو بوو بۆ کوڕی سێیەم و جێنشینی چارڵز، فێردیناند چوارەمی ناپۆلی.مۆدێلی سیاسی و کۆمەڵایەتی بۆ کۆشکی ڤانڤیتێلی ڤێرسای بوو، کە هەرچەندە جیاوازییەکی سەرنجڕاکێشی لە جۆراوجۆری و مەیلی خۆیدا هەبوو، بەڵام کێشە هاوشێوەکانی کۆکردنەوە و دابینکردنی پێداویستییەکانی پاشا و دەربار و حکومەت لە بینایەکی گەورەدا بە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی شارێکی بچووکەوە چارەسەر کرد، ڕووبەڕووبوونەوەی دیدێکی بارۆکی سروشتێکی زۆر ژێردەستە، la nature forcée. ئەمەش بەشێک بوو لە تەواوی چەمکی کۆشکەکە کاتێک ماریۆ جیۆفریدۆ بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٧٥٠ پێشنیاری کرد، بە گوتەی جۆرج ئێڵ هێرسی، پێشنیازی کۆشکێکی "کە شارێکی مەجازی بوو، نەک تەنها دەربار و پاشا بەڵکو هەموو سیاسییە سەرەکییەکانی تێدا نیشتەجێ بوو". و نوخبە کولتوورییەکانی شانشینی ناپۆلی و سیسیلیا - زانکۆ، مۆزەخانە، کتێبخانە، نووسینگەکانی کابینە، فەرماندەیی باڵای سەربازی و هتد."دانیشتوانی کاسێرتا ڤێکیا ١٠ کیلۆمەتر گواسترانەوە بۆ ئەوەی هێزی کارێکی نزیکتر لە کۆشکەکە دابین بکرێت. کارگەیەکی ئاوریشم لە سان لیوسیۆ لە پارکە زەبەلاحەکەدا وەک کۆشکێک لەبەر کرابوو.یەکێکی دیکە لە ئامانجە سەرەکییەکانی پاشا ئەوە بوو کە دەربارێکی نوێی شاهانە و ناوەندێکی ئیداریی شایستەیی بۆ شانشینییەکە هەبێت لە شوێنێکدا کە لە هێرشی دەریایی پارێزراو بێت و دوور بێت لە شاری ناپۆلی کە یاخیبوون و قەرەباڵغە. پادگانی سەربازەکان لەناو کۆشکەکەدا دانرابوون بۆ ئەوەی پادشای پاراستنێکی گونجاویان بۆ دابین بکرێت.کۆشکی شاهانەی مەدرید کە چارڵز تێیدا گەورە بووە، لەلایەن فیلیپۆ جوڤارا بۆ باوکی چارڵز و فیلیپی پێنجەمی ئیسپانیا داڕێژرابوو و کۆشکی شارلۆتنبۆرگ مۆدێلی بۆ دابین دەکرد. پێدەچێت کۆشکێکی فراوانی هەشتگۆشەیی لە بازیلیکا دی سانتا ماریا دێلا سالۆت لە ڤێنیزەوە ئیلهام وەرگیرابێت، لە کاتێکدا کەنیسەی پالاتین زۆرترین جار بەراورد دەکرێت بە کەنیسە شاهانەییەکەی ڤێرسای. ڤانڤیتێلی لە ساڵی ١٧٧٣ کۆچی دوایی کرد: بیناسازییەکە لەلایەن کارلۆی کوڕییەوە و دواتر لەلایەن تەلارسازەکانی دیکەوە بەردەوام بوو؛ بەڵام پڕۆژەی ڕەسەنی ڤانڤیتێلی گەورە کە جووتە باڵێکی بەرفراوانی پێشەوەی هاوشێوەی کۆلۆنادەکانی بێرنینی لە گۆڕەپانی سانت پیتەر لەخۆگرتبوو، هەرگیز تەواو نەبوو.[پێویستە وەرگێڕان] لە ساڵی ١٨٦١، لەگەڵ لەدایکبوونی شانشینی ئیتاڵیا، بەرپرسانی ساڤۆیارد ڕووپێوی ناوەڕۆکەکەیان کرد لە کۆشکەکە. بیدەتەکە بەم شێوەیە ئینفۆنت کرا: "شتێکی سەیر لە شێوەی گیتار".لە ساڵی ١٩٢٣ تا ١٩٤٣ کۆشکەکە شوێنی کەشتیی ئەکادیمیا ئایرۆنۆتیکا بوو کە ئەکادیمیای هێزی ئاسمانی ئیتاڵیا بوو. لە ساڵی ١٩٤٣ەوە، لە کاتی داگیرکردنی هاوپەیمانان، کۆشکی شاهانە وەک بارەگای هێزی هاوپەیمانان بۆ فەرماندەی باڵای هاوپەیمانان لە ناوچەی دەریای ناوەڕاستدا کاری کردووە؛ سێر مایتلاند ویڵسن، و دواتر سێر هارۆڵد ئەلێکساندەر. لە مانگی نیسانی ساڵی ١٩٤٥ کۆشکەکە شوێنی واژۆکردنی تەسلیمبوونی بێ مەرجی هێزەکانی ئەڵمانیا بوو لە ئیتاڵیا. ڕێککەوتنەکە لەنێوان 600 بۆ 900 هەزار سەرباز بەدرێژایی بەرەی ئیتاڵیا دەگرێتەوە، لەنێویاندا سەربازانی بەشەکانی نەمسا. یەکەم دادگاییکردنی تاوانەکانی جەنگی هاوپەیمانان لە ساڵی ١٩٤٥ لە کۆشکەکەدا ئەنجامدرا؛ ژەنەراڵی ئەڵمانی ئەنتۆن دۆستلەر سزای لەسێدارەدانی بەسەردا سەپێندرا و لە نزیکەوە، لە ئاڤێرسا لەسێدارەدرا. لە کەوانەکەی دەستی چەپ لە پشت ڕووبەرەکەوە کۆمەڵێک سەربازگە دروستکرابوون. لە کاتی جەنگی جیهانی دووەمدا سەربازانی سوپای پێنجەمی ئەمریکا لێرە لە "ناوەندێکی پشوودان" چاکبوونەوە. کۆشکەکە وەک بارەگای هێزی هاوپەیمانان لە ساڵی ١٩٤٦ لە ژێر سەرپەرشتی جەنەڕاڵ سێر ویلیام دوتی مۆرگانی بەریتانیا و لە ساڵی ١٩٤٧ لە ژێر دەستی لیوای ئەمریکی جۆن سی ئێچ لی بەردەوام بوو، هەریەکەیان وەک فەرماندەی باڵای هاوپەیمانان، شانۆی ئۆپەراسیۆنەکانی دەریای ناوەڕاست، کاریان دەکرد بۆ دەستەبەرکردنی چەک و تەقەمەنی، نۆژەنکردنەوە ژێرخانی ئابووری لە سەرتاسەری ناوچەکەدا، گەڕانەوەی پەنابەران، و خۆراکدانی سەدان هەزار کەس. شانۆکە لە ئەیلوولی ساڵی ١٩٤٧ هەڵوەشایەوە، کۆشکەکە لە ساڵی ١٩٤٣ لەلایەن بۆمبڕێژکەرەکانی ئەمریکاوە زیانیان پێگەیشت و بەداخەوە لە کاتی جەنگدا لەلایەن تاڵانچیەکانەوە بە کردەوە لە کەلوپەلی ناوماڵ بەتاڵ بووەوە. حکومەتی ئیتالیا ئازارێکی زۆری داوە بۆ نۆژەنکردنەوەی بیناکە و گەڕاندنەوەی یان گۆڕینی دیکۆراتەکان بەگوێرەی پارچە ڕەسەنەکان.لە ساڵی ١٩٩٨ کۆشکەکە شوێنی وێنەگرتنی فیلمی جەنگی ئەستێرەکان: ئەڵقەی یەکەم - هەڕەشەی فانتۆم بوو، بە تایبەتی وەک ناوەوەی کۆشکی نابووی شاری تید. دوای ئەوەی بەڕووی سەردانکەراندا داخراوە، بۆ ماوەی چوار ڕۆژ وەک شوێنێک بەکارهێنرا. دیمەنەکانی تەقینەوەکان لەسەر سێتی کۆپی لە ستۆدیۆکانی لیڤسدن وێنەگیرا بۆ ئەوەی زیان بە کۆشکی ڕاستەقینە نەگەیەنن.

شێوازی کۆشکەکە

کۆشکەکە پێنج نهۆمی هەیە؛ ١٢٠٠ ژوور کە دوو دەیان شوقەی دەوڵەتی تێدایە؛ ١٧٤٢ پەنجەرە؛ ٣٤ پلیکانە؛ ١٠٢٦ شووشە؛ کتێبخانەیەکی گەورە؛ و شانۆیەک کە لە مۆدێلی تیاترۆ سان کارلۆی ناپۆلی وەرگیراوە. شەقامێکی مۆنۆمێنتال کە ٢٠ کیلۆمەتر لە نێوان کۆشک و ناپۆلیدا ببڕێت پلانی بۆ دانرابوو بەڵام هەرگیز بەدی نەهات.کۆشکەکە پلانێکی چوارگۆشەی هەیە، قەبارەکەی ٢٤٧ × ١٨٤ م و چوار لایەکەی بە دوو قۆڵی ڕاستگۆ بەیەکەوە بەستراوەتەوە و چوار گۆشەی ناوەوەی پێکهێناوە.تەنانەت بەبێ ڕووبەری حەوشە ناوخۆییەکانیش، کاسێرتا بە دووری گەورەترین کۆشکی شاهانەیە کە لە ئەنجامی یەک پڕۆژەی ڕەسەن لە جیهاندا لە ڕووی قەبارەوە دروست بووە، کە زیاتر لە ٢ ملیۆن مەتر سێجا (٧٠ ملیۆن پێ سێجا)ی هەیە. ڕووبەری نهۆمەکە ١٣٨ هەزار مەتر چوارگۆشەیە. لە پشت ڕووبەری زنجیرە سێگمێنتاڵییە هاوتاکانی بیناکانی دەرەوەی کە لە لایەن گۆڕەپانی پێشەوەی زەبەلاحەوەن، تێکەڵەیەک لە بیناکان سەریان هەڵدا بۆ ئاسانکاری بۆ کاروباری ڕۆژانە. کۆشکەکە چوار دادگای لەخۆگرتووە کە ئەو شتەیان تێدایە کە زانایان وەک ناوەوەیەکی ڕێژەیی باش وەسفی دەکەن کە کەرامەتێکی یەکدەنگ و ناوازە لە سەردەمی خۆیدا وەبیر دەهێنێتەوە.لە نێو هەموو ئەو شوێنە نیشتەجێبوونە شاهانەیانەی کە لە کۆشکی ڤێرسای ئیلهامیان وەرگرتووە، ڕێجیای کاسێرتا ئەو شوێنەیە کە گەورەترین هاوشێوەیی مۆدێلی ڕەسەنی هەیە: ئاسمانی نەشکاو و شکاوی کەم کە لەلایەن کۆشکەکانەوە لەناو ڕووبەری درێژ و تا ڕادەیەک یەکدەنگدا دابینکراوە. وەک لە ڤێرسای، پێویست بوو بۆ هێنانی ئاو بۆ نمایشە سەرسوڕهێنەرەکانی ئاو. کۆشکەکەش وەک کۆشکە فەرەنسیەکەی پێش خۆی، مەبەست لێی نیشاندانی دەسەڵات و گەورەیی پاشایەتییەکی ڕەهای بۆربۆن بوو. سۆلێسیزمێک لە کاسێرتا ئەوەیە کە لە سەرووی پیانۆ ڕیالەوە، نهۆمی پاشا، نهۆمێکی دیکەی بە یەکسانی شکۆمەندی هەیە. ئینفیلادەکانی ساڵۆنی بارۆکی کۆتایی دڵ و کورسی حکومەت بوون، هەروەها نمایشی سامانی نیشتمانی بوون. کاسێرتا پەناگەیەکی شاهانەی لە خۆڵ و کوتلەکانی پایتەخت دابین کرد، هەروەک چۆن ڤێرسای لویسی چواردەهەمی لە پاریس ئازاد کردبوو. کۆشکی شاهانە زیاتر لە ٤٠ ژووری مۆنۆمێنتالی هەیە کە بە تەواوی بە فرێسکۆ ڕازێنراونەتەوە لە کاتێکدا بە بەراورد لەگەڵ ڤێرسای تەنها ٢٢ ژووری مۆنۆمێنتال دەژمێرێت.

پاڕکەکە

باخچەکە کە نموونەیەکی تایبەتی درێژبوونەوەی بارۆکی دیمەنە فەرمیەکانە، بۆ ماوەی ١٢٠ هێکتار درێژ دەبێتەوە، بەشێکی لەسەر زەوییە گردەییەکان. هەروەها ئیلهامەکەی لە پارکەکەی ڤێرسای وەرگرتووە. پارکەکە لە ڕووبەری پشتەوەی کۆشکەکەوە دەست پێدەکات، لە لایەن کوچەیەکی درێژەوەیە کە نافورەی دەستکرد و شلەمەنیەکانی تێدایە. باخچەیەکی ڕووەکی هەیە بە ناوی "باخچەی ئینگلیزی" لە بەشی سەرەوەدا کە لە ساڵانی ١٧٨٠دا لەلایەن کارلۆ ڤانڤیتێلی و ڕووەکناس و نەمامگە و دیزاینەری ڕووەکی لەدایکبووی ئەڵمانییەوە دیزاین کراوە، جۆن گرایفەر، لە لەندەن ڕاهێنراوە و لەلایەن سێرەوە پێشنیار کراوە بۆ سێر ویلیام هامیلتۆن جۆزێف بانکز. نموونەیەکی سەرەتایی کۆنتینێنتاڵە بۆ باخچەیەکی ئینگلیزی لە تامی سروشتی چەقۆکێشی کاپابیتی براون.نافورە و شلەمەنیەکان کە هەریەکەیان ڤاسکا (حەوزێک)یان پڕکردبوو، بە تەلارسازی و هایدرۆلیکی لەلایەن لویجی ڤانڤیتێلی لە نێوان کاتەکاندا بەدرێژایی کەناڵێکی فراوانی ڕاست کە بەرەو ئاسۆ دەڕوات، ڕکابەری ئەوانەی کۆشکی پیتەرهۆفیان لە دەرەوەی سانت پترسبۆرگ کرد. لەوانە:کانیاوی دیانا و ئەکتیۆن (پەیکەرەکانی پائۆلۆ پێرسیکۆ، ئەنجێلۆ ماریا برۆنێلی و تۆماسۆ سۆلاری)؛

کانیاوی ڤینۆس و ئەدۆنیس (١٧٧٠-١٧٨٠)؛

کانیاوی دۆلفینەکان (١٧٧٣-١٧٨٠)؛

کانیاوی ئایۆلۆس؛

کانیاوی سێریس.

زۆرێک لە کەسایەتییەکانی کۆنی کلاسیک لەلایەن گایتانۆ سالۆمۆنەوە بۆ باخچەکانی ڕێجیا مۆدێل کراون و لەلایەن وەرشەی گەورەوە جێبەجێکراون.چاودێرانی هاوچەرخ ئاماژەیان بەوە کردووە کە کاسێرتا لە لایەنێکی تایبەتەوە لە هەموو کۆشکە شاهانەییەکانی دیکەی ئەوروپادا تێپەڕیوە، بە مۆدێلەکانیشەوە، ئەویش تێکەڵکردنی تەواوەتی و دەوڵەتدارییە. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕەپانی هێلکەیی فراوانی بەردەم لای باشووری بیناکە

شوێنی میراتی جیهانی یونسکۆ

کۆشکەکە لە ساڵی ١٩٩٧ وەک میراتی جیهانی یونسکۆ خراوەتە لیستی میراتی جیهانی یونسکۆ. بەپێی ئەو هۆکارە، کۆشکەکە "لە کاتێکدا لە هەمان قاڵبی دامەزراوە شاهانەیەکانی تری سەدەی ١٨دا دروستکراوە، ناوازەیە بەهۆی فراوانکردنی دیزاینەکەیەوە، کە نەک تەنها کۆشکێکی لەخۆگرتووە". کۆشک و پارکێکی سەپێنراو بەڵام زۆربەی دیمەنە سروشتییەکانی دەوروبەری و شارۆچکەیەکی نوێی گەورە مەبەست کە بەپێی فەرمانەکانی پلاندانانی شارەکانی سەردەمی خۆی داڕێژراوە."