ھێڵی درێژی

هێڵەکانی درێژی

درێژی (/ɒndʒtjuːd/, AU و UK هەروەها /ɒ ɡ-/) یەکی جوگرافیایە کە ڕۆژهەڵات–ڕۆژئاوا دیاری دەکات  شوێنی خاڵێک لەسەر ڕووی زەوی، یان جەستەیەکی ئاسمانی تر. ئەمە پێوانەیەکی گۆشەییە، کە عادەتەن بە پلە دەری دەبرێن و بە پیتی یۆنانی لامبدا (ە ە) دەری دەبرێن. مێریدیان هێڵە نیمچە بازنەییەکانن کە لە جەمسەرەوە بۆ ستوون ڕادەکەن کە خاڵەکان بە هەمان درێژیەوە گرێ دەدەن. مێدیایی سەرەکی پێناسەی درێژی 0 بە رێکەوتننامەی مەرجەعی نێودەوڵەتی مێریدیان بۆ زەوی لە نزیک ڕوانگەی شاهانە لە گرینویچ لە ئینگلتەرا لە دوورگەی بەریتانیای گەورە تێدەپەڕێت. درێژیە ئەرێنیەکان ڕۆژهەڵاتی میدیانی سەرەکین، وە نێگەتیڤەکان ڕۆژئاوان.

گراتیکۆلێک لەسەر زەوی وەک گۆی زەوی یان هێلکەیی. هێڵەکان لە جەمسەرەوە بۆ جەمسەرەکان هێڵی درێژی بەردەوامن، یان میدیانەکان. بازنەکان هاوتەریب لەگەڵ ئیستوابازنەکانی درێژی بەردەوام، یان هاوتەریبەکان. ڕێزدارەکە درێژی و درێژی خاڵەکانی سەر ڕووی نیشان دەدات. لەم نمونەدا، میدیانەکان لە مەودای 6- ە و تەرازوو لە مەودای 4

بەهۆی خولانەوەی زەوی، پەیوەندیەکی نزیک هەیە لە نێوان درێژی و پێوانەی کات. لە ڕووی زانستییەوە کاتی ناوخۆیی بە درێژی دەگۆڕێت: جیاوازی درێژی 15 پلە لەگەڵ جیاوازی یەک کاتژمێر لە کاتی ناوخۆدا دەگونجێت، بەهۆی جیاوازی شوێنەکە لە پەیوەندی بە خۆرەوە بە بەراوردکردنی کاتی ناوخۆ بە پێوانەی کاتی تەواو ڕێگە دەدات درێژی دیاری بکرێت. بە پشتبەستن بە سەردەمەکە، لەوانەیە کاتی ڕەها لە ڕووداوێکی ئاسمانیەوە بەدەست بهێنرێت کە لە هەردوو شوێنەوە دیارە، وەک مانگگیران، یان لە کاتی ئاماژەیەک کە لە ڕێگەی تەلەگراف یان ڕادیۆوە دەگوازرێتەوە. پرەنسیپەکە ڕاست و دروستە، بەڵام لە پراکتیکدا دۆزینەوەی میتۆدێکی باوەڕپێکراو بۆ دیاریکردنی درێژی سەدەکانی خایاند و پێویستی بە ڕەنجی هەندێک لە گەورەترین عەقڵە زانستییەکان بوو.

شوێنی باکووری-باشوور بە درێژایی میدەیەک بە پانی درێژیەکەی دەدرێتێ، کە نزیکە گۆشەی نێوان فڕۆکەی ئیستوای و ئاسایی لە زەویەوە لەو شوێنە.

درێژی بە شێوەیەکی گشتی دەدرێت بە بەکارهێنانی ئاسای جیۆدتیکی یان ئاڕاستەی ڕاکێشان. درێژی ئەستێرەیی دەتوانێت کەمێک جیاواز بێت لە درێژی ئاسایی بەهۆی دابەزینی ستوونی، جیاوازیە بچووکەکان لە کێڵگەی ڕاکێشانی زەویدا (بڕوانە درێژی ئەستێرەیی).

مێژووبژارکردن

وتاری سەرەکی: مێژووی درێژی

چەمکی درێژی بۆ یەکەم جار لەلایەن گەردوونناسانی یۆنانی کۆنەوە گەشەی پێدرا. هیپارچوس (سەدەی ٢ی پ.م.) سیستەمێکی ڕێکوپێکی بەکارهێنا کە زەوییەکی سپاوی لە ئەستۆ گرت، و دابەشی کرد بۆ 360 پلەی سەدی وەک ئەوەی ئەمڕۆ هەمانە. یەکەم مێدیاناکەی بەناو ئەلێکساندەریا تێپەڕی. هەروەها پێشنیاری شێوازی دیاریکردنی درێژی کرد بە بەراوردکردنی کاتی ناوخۆی مانگگیران لە دوو شوێنی جیاوازدا، بەمەش تێگەیشتنێک لە پەیوەندی نێوان درێژی و کات نیشان دا. .  بتەلیمی (سەدەی 2ی زاین) سیستەمێکی نەخشەکێشانی بە بەکارهێنانی تەریبە چەماوەکان کە شێواندنەکەی کەم کردەوە، پەرەی پێ دا. هەروەها داتای بۆ چەندین شوێن کۆکردەوە، لە بەریتانیاوە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو میدیانێکی سەرەکی بەکار هێنا لە دوورگەکانی کەناری، بۆ ئەوەی هەموو بەها درێژییەکان ئەرێنی بن. لە کاتێکدا سیستەمەکەی بتەلیمی دەنگ بوو، ئەو داتایەی کە بەکاری دەهێنا زۆرجار هەژار بوون، ئەمەش دەبێتە هۆی خەمڵاندنێکی زۆر گەورە (بە نزیکەی 70٪) درێژی دەریای ناوەڕاست.

دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی، بایەخدان بە جوگرافیا لە ئەوروپا زۆر کەم بوویەوە. ئەستێرەناسانی هیندو و موسڵمان بەردەوام بوون لە پەرە پێدانی ئەم بیرۆکەیە و زیادکردنی چەندین شوێنی نوێ و زۆر جار پەرە بە داتاکانی بتەلیمی دەدەن  بۆ نمونە ئەلبەتانی چاودێری هاوکاتی دوو مانگگیرانی بەکارهێنا بۆ دیاریکردنی جیاوازی درێژی نێوان ئەنتاکیا و ڕەققە بە هەڵەیەکی کەمتر لە 1 ئەمە بەباشترین شێوە دادەنرێت کە دەتوانرێت بە میتۆدەکان بەدەست بهێنرێت و پاشان بەردەست بێت: چاودێری کردنی مانگگیران بە چاوی ڕووت و دیاریکردنی کاتی ناوخۆ بە بەکارهێنانی ئەسترۆلابی بۆ پێوانەکردنی بەرزی "ئەستێرەی کاتژمێر" ی گونجاو.

لە سەدەکانی ناوەڕاستی دواییدا، حەزکردن لە جوگرافیا لە ڕۆژئاوا زیندوو بوویەوە، چونکە گەشتەکە زیادی کرد، هەروەها خوێندنی عەرەبی لە ڕێگەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسپانیا و باکووری ئەفریقا دەستی پێکرد لە سەدەی 12دا مێزی ئەستێرەناسی بۆ ژمارەیەک لە شارەکانی ئەوروپا ئامادەکرابوو، لەسەر بنەمای کاری ئەلزرقەلی لە تۆلێدۆ مانگگیرانی 12ی ئەیلولی 1178 بۆ دامەزراندنی جیاوازی درێژی نێوان تۆلیدۆ و مارسیلیا و ئێرفۆرد بەکارهات.

کریستۆفەر کۆلۆمبوس دوو هەوڵی دا بۆ بەکارهێنانی مانگگیران بۆ دۆزینەوەی درێژییەکەی، یەکەمیان لە دوورگەی ساۆنا، لە 14ی ئەیلوولی 1494 (گەشتی دووەم) و دووەم لە جامایکا لە 29ی شوباتی 1504 (گەشتی چوارەم). واداندراوە کە ئەو مێزی ئەستێرەناسی بەکارهێناوە بۆ سەرچاوە. سووربوونی درێژی ئەو هەڵەی گەورەی 13 و 38 لە دەبلیو پیشان دا.  ڕاندلس (1985) بەڵگەنامەکانی پێوانەی درێژی لە لایەن پورتوگالی و ئیسپانی لە نێوان 1514 و 1627 هەردووک لە ئەمەریکا و ئاسیا. هەڵەکان مەودایان لە 2 بۆ 25

تەلیسکۆبەکە لە سەرەتای سەدەی 17 دا دروست کرا. لە سەرەتادا ئامێرێکی چاودێری، پێشکەوتنەکان لە نیو سەدەی داهاتوودا گۆڕییان بۆ ئامێرێکی پێوانەیی ورد.  کاتژمێری پاندۆم لە ساڵی 1657دا لەلایەن کریستیان هویگنسەوەتۆمار کرا و بە نزیکەیی 30 ئەوەندەی کاتژمێرە میکانیکیەکانی پێشوو زیادی کرد.  ئەم دوو داهێنانە شۆڕشی ئەستێرەناسی و کارتۆگرافیای چاودێری دەکەن.

لەسەر زەوی، ماوەی پەرەسەندنی تەلەسکۆب و کاتژمێری پێنوس تا ناوەڕاستی سەدەی 18 زیادبوونێکی جێگیری بینی لە ژمارەی ئەو شوێنانەی کە درێژییەکانیان بە وردییەکی گونجاوەوە دیاری کراوە، زۆرجار بە هەڵەی کەمتر لە پلە، و بە نزیکەیی هەمیشە لە نێوان 2 بۆ 3 بە هەڵەکانی 1720کان بە بەردەوامی کەمتر لە 1  لە دەریادا لە هەمان ماوەدا دۆخەکە زۆر جیاواز بوو دوو کێشە نەگونجاو سەلماندیان. یەکەمیان پێویستی بە گێڕەرەوە بوو بۆ ئەنجامە خێراکان. دووەمیان ژینگەی دەریایی بوو ئەنجامدانی تێبینی ورد لە ئاوسانی زەریادا زۆر قورسترە لە سەر زەوی و کاتژمێرەکانی پێنوس لەم هەلومەرجەدا باش کار ناکەن

کرۆنۆمتەرەکەبژارکردن

لە وەڵامی کێشەکانی ڕێنیشاندەردا، ژمارەیەک لە هێزی دەریایی ئەوروپا خەڵاتیان پێشکەش کرد بۆ شێوازێک بۆ دیاریکردنی درێژی لە دەریادا ناسراوترینیان بریتییە لە یاسای درێژی کە لە ساڵی 1714دا لەلایەن پەرلەمانی بەریتانیاوە دەرچوو. دوو ئاست پاداشتی پێشکەش کرد، بۆ چارەسەرەکان لە 1 و 0.5 پاداشتی دوو چارەسەر درا، دووری مانگ، کە بە مێزەکانی تۆبیاس مایر( دروست کرابوو، لەلایەن ئەستێرەی ئەستێرەی شاهانەی نیڤڵ ماسکیلینیەوە، وە بۆ ئەو کرۆنۆمتەرانەی کە لە لایەن دارتاشی یۆرکشایەر و کاژێر دروستکەر جۆن هاریسۆنەوە پەرەیان پێدرا هاریسۆن پێنج کرۆنۆمتەری دروست کرد لە زیاتر لە سێ دەیە. ئەم کارە بە هەزاران پاوەند لە ئەنجومەنی لۆنگیتۆد پشتگیری و خەڵات  شەڕی کرد بۆ وەرگرتنی پارە تا 20,000 پاوەند، دواجار لە ساڵی 1773 پاش دەستێوەردانی پەرلەمان پارە وەردەگرێتهەندێ کات بوو پێش ئەوەی هەر ڕێگایەک بە فراوانی بەکارببرێت لە ڕێنیشاندەردا. لە ساڵانی سەرەتایدا، کرۆنۆمتەرەکان زۆر گران بوون، وە ژماردنی پێویست بۆ دووری مانگ هێشتا ئاڵۆز و کاتی بوو. دووری مانگ لە دوای ساڵی ١٧٩٠ بە گشتی بەکاردێت.  کرۆنۆمتەرەکان ئەو سوودەیان هەبوو کە هەمو تێبینیەکان و هەمو ژماردنەکان سادەتر بوون و هەرزانتر بوون لە سەرەتای سەدەی نۆزدەیەم دەستیان کرد بە جێگرتنەوەی مانگەکان کە لە دوای 1850 بە دەگمەن بەکار دەهێنران.

یەکەم تەلەگرافی کار لە بەریتانیا لە لایەن ویتستۆن و کووک لە ساڵی 1839 دامەزراوە و لە ئەمریکا لە لایەن مۆرسەوەلە ساڵی 1844 بە خێرایی زانی کە تەلەگرافەکە دەتوانرێ بەکار بهێنرێت بۆ گواستنەوەی نیشانەی کاتی بۆ دیاریکردنی درێژی.  ئەم شێوازە بەم زووانە لە بەکارهێنانی پراکتیکی بوو بۆ سووربوونی درێژی، بەتایبەتی لە ئەمریکای باکوور و مەودای درێژتر و درێژتر کە تۆڕی تەلەگرافەکە فراوان بوو، لەوانەشە ئەوروپای ڕۆژئاوا لەگەڵ تەواوبوونی کێبڵی ترانس ئەتلانتیک. لێکۆڵینەوەی کەنارەکانی ئەمریکا بە تایبەتی چالاک بوو لەم پەرەسەندنەدا، نەک تەنها لە ویلایەتە یەکگرتووەکان. لێکۆڵینەوەکە زنجیرەیەک لە شوێنەکانی نەخشەکێشکراو لە ناوەڕاست و ئەمریکای باشوور و ڕۆژئاوای ئیندیز و هەتا ژاپۆن و چین لە ساڵانی ١٨٧٤–٩٠ دا دامەزراند. ئەمە زۆر بەشداری کرد لە نەخشەکێشانی وردی ئەم ناوچانە.

لە کاتێکدا دەریاوانەکان سوودیان لە هێڵکاریە وردەکان وەرگرت، ئەوان نەیاندەتوانی نیشانەی تەلەگراف وەربگرن لە کاتێکدا لە ژێر ڕێگادا بوون، وە هەروەها ناتوانن شێوازەکە بەکاربهێنن بۆ گەشتکردن. ئەمە گۆڕا کاتێک تەلەگرافی بێتەل (ڕادیۆ) لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا بەردەست بوو.  نیشانەی کاتی وایەرلێس بۆ بەکارهێنانی کەشتیەکان لە هالیفاکس، نۆڤا سکۆتیا، لە ساڵی 1907ەوە دەست پێ دەکات و لە بورجی ئیفل لە پاریس لە ساڵی 1910ەوە دەستی پێکرد.  ئەم نیشانانە ڕێگەیان بە گێڕەرەکان دا کە زوورۆنۆمتەرەکانیان بپشکنن و ڕێکبخەن.

سیستەمی ڕادیوی ناڤیگەیشن لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە بە گشتی بەکاردێت. سیستەمەکان هەموو پشت دەبەستن بە گواستنەوەکان لە بیکۆنی ڕێنیشاندەری جێگیر. وەرگرێکی بۆردی کەشتی شوێنی کەشتیەکەی لەم گواستنەوەیانە ژمێریاری کرد.  ڕێگەیان بە گەڕانی ورد دا کاتێک بینینە هەژارەکان ڕێگەیان لە تێبینیە گەردوونناسیەکان گرت، وە بوون بە شێوازی دامەزراو بۆ گواستنەوەی بازرگانی هەتا لە سەرەتای 1990کان جی پی ئێسجێیان گرتەوە.

دیاریکردنبژارکردن

زانیاری زیاتر: گەشتی ئاسمانی § درێژی

هەروەها بڕوانە: سووربوونی درێژی

ڕێگا سەرەکیەکان بۆ دیاریکردنی درێژی لە خوارەوە ڕیزکراون. بە یەک جیاکاری (دابەزینی موگناتیسی) هەموویان پشت بە پرەنسیپێکی هاوبەش دەبەستن، کە بریتی بوو لە دیاریکردنی کاتێکی ڕەها لە ڕووداوێک یان پێوانەیەک و بەراوردکردنی کاتی ناوخۆیی هاوتا لە دوو شوێنی جیاوازدا.

• دووری مانگ لە دەوری زەویدا، مانگ بە ڕێژەی زیاتر لە 0.5 گۆشەی نێوان مانگ و ئەستێرەیەکی گونجاو بە ڕەگەزێکدەپێورێت و (دوای ڕاوێژکردن بە مێزەکان و ژماردنی درێژ) بەهایەک دەدات بۆ کاتی ڕەها.
• مانگی دەستکردی جوپیتەر گالیلۆ پێشنیاری کرد کە بە زانینی تەواو وورد لە خولگەی سەتەلایتەکان، شوێنەکانیان دەتوانێت پێوانەی کاتی ڕەها دابین بکات. شێوازەکە پێویستی بە تەلسکۆب هەیە، چونکە مانگەکان بۆ چاوی ڕووت دیار نین.
• سوێند بەخوا بێگومان ئادەمی پەروەردگارت لەگومڕایی و سەرلێشاوەکان. پەڕەیەک کەمترین مەودای ڕوونە لە نێوان دوو ئامانج (مانگ، ئەستێرەیەک یان هەسارەیەک)؛ کاتێک ئەستێرەیەک یان هەسارەیەک لە پشت مانگدا تێدەپەڕێت، لە بنچینەدا جۆرێک لە مانگگیران ڕوودەدات. مانگگیرانەکان بەردەوام بوون لە بەکارهێنان. کاتەکانی هەرکام لەم ڕووداوانە دەتوانرێت وەک پێوەری کاتی ڕەها بەکار بهێنرێت.
• کرۆنۆمتەرەکان کاتژمێرێک دانراوە بۆ کاتی ناوخۆیی خاڵی دەستپێک کە درێژیەکەی ناسراوە و درێژیی هەر شوێنێکی تر دەتوانرێت دیاری بکرێت بە بەراوردکردنی کاتی ناوخۆیی لەگەڵ کاتی کاتژمێر.
• دابەزینی موگناتیسی دەرزی مەرەکەب لە خاڵی گشتیدا بە تەواوی باکوور نیە. جیاوازی لە باکووری راستەوە جیاوازە لەگەڵ شوێن، وە پێشنیار کرا کە ئەمە دەتوانێت بنەمایەک بۆ دیاریکردنی درێژی دابین بکات.

جگە لە دابەزینی موگناتیسی، هەموو شێوازەکانی پراکتیزەکردنی سەلماند. پێشکەوتنەکان لەسەر زەوی و دەریا، لەگەڵ ئەوەشدا، زۆر جیاواز بوون.

هیچ بنەمایەکی جەستەیی تر نیە بۆ دیاریکردنی درێژی ڕاستەوخۆ بەڵام لەگەڵ کات. ^{(ڕوونکردنەوەی پێویست)} درێژی لە خاڵێکدا لەوانەیە دیاری بکرێت بە ژماردنی جیاوازی کات لە نێوان ئەو شوێنە لە شوێنی خۆی و کاتی جیهانی هاوئاهەنگ(UTC). چونکە لە ڕۆژێکدا 24 کاتژمێر و لە بازنەیەکدا 360 پلە هەیە، خۆر بە رێژەی 15 پلە لە کاتژمێرێکدا (360 پلە ÷ 24 کاتژمێر = 15 پلە لە کاتژمێرێکدا) دەڕوات. کەواتە ئەگەر ناوچەی کاتی شوێنێک سێ کاتژمێر لە پێش UTC بێت ئەوا ئەو شوێنە نزیکە لە 45° درێژی (3 کاتژمێر × 15 بۆ هەر کاتژمێرێک = 45° ). وشەی نزیک بەکاردێت چونکە ڕەنگە خاڵەکە لە ناوەندی ناوچەی کات نەبێت، هەروەها ناوچەکانی کات لە بواری سیاسیەوە پێناسە دەکرێن، بۆیە زۆربەی کات ناوەندەکان و سنوورەکانیان لەسەر مێدیان لە چەندین پلەی 15 دا ناکەون. بۆ ئەوەی ئەم ژماردنە ئەنجام بدات، هەرچۆنێک بێت، مرۆڤ پێویستی بە کرۆنۆمتەرێک هەیە کە دانراوە بۆ UTC و پێویستە کاتی ناوخۆیی دیاری بکات بە چاودێری خۆر یان ئەستێرەناسی. وردەکاریەکان ئاڵۆزترن لەوەی لێرەدا باسکراوە: سەیری وتارەکان بکە لە کاتی جیهانی و لەسەر هاوکێشەی کات بۆ وردەکاری زیاتر.

بەهاکانبژارکردن

درێژی وەک پێوانەیەکی گۆشەیی دەبەخشرێت لە 0 لە پلەی یەکەم مێریدیان بۆ 180+ بەرەو ڕۆژهەڵات و 180٪ بەرەو ڕۆژئاوا. پیتی یۆنانی (لامبدا) بەکاردێت بۆ ئەوەی شوێنی شوێنێکی سەر زەوی لە ڕۆژهەڵات یان ڕۆژئاوای مێریدیانی سەرەکی دابنێن.

هەر پلەیەک لە درێژی دابەش کراوە بۆ 60 خولەک، کە هەریەکەیان دابەش دەبن بۆ 60 چرکە. بەم شێوەیە درێژییەکە لە تێبینی سێکسیدا دیاریکراوە وەک، بۆ نمونە، 23°27' 30" E. بۆ وردی زیاتر، چرکەکان بە کەرتی دەیی دیاریکراون. نوێنەرایەتییەکی جێگرەوە پلە و خولەک بەکاردێنێت، وە بەشەکانی خولەکێک بە تێبینی دەیی دەربرین، بەم شێوەیە: 23°27.5' پلەی ئی لەوانەیە دەربخرێت وەک کەرتی دەیی: 23.45833° E. بۆ ژماردنەکان، پێوانەی گۆشەیی لەوانەیە بگۆڕدرێت بۆ تیشکەکان، بۆیە ڕەنگە درێژیش بەم شێوەیە دەرببرێن وەک بەشێکی ئیمزاکراوی π (pi)، یان بەشێکی دانەبەزێنراوی 2π.

بۆ ژماردنەکان، پاشگری ڕۆژئاوا/ڕۆژهەڵات بە نیشانەیەکی نەرێنی لە بەشی ڕۆژئاوایی جێگۆڕکێ دەکرێت. پەیماننامەی ستانداردی نێودەوڵەتی (ISO 6709)—کە ڕۆژهەڵات ئەرێنییە— لەگەڵ سیستەمی ڕێکخستنی کارتسی راستە، لەگەڵ جەمسەری باکوور. درێژییەکی دیاریکراو لەوانەیە دواتر تێکەڵ بکرێت لەگەڵ درێژییەکی دیاریکراو (ئەرێنی لە باکووری نیمیسفێر) بۆ پێدانی شوێنێکی ورد لەسەر ڕووی زەوی. بە سەرلێشێواویی، کۆنگرەی نەرێنی بۆ ڕۆژهەڵات هەندێک جار دەبینرێت، بە گشتی لە ویلایەتە یەکگرتووەکاندا، تاقیگەی توێژینەوەی سیستەمی زەوی بەکاری هێنا لەسەر وەشانێکی کۆنتر لە یەکێک لە لاپەڕەکانیان، بۆ ئەوەی "چوونەژوورەوەی رێکخستنی کەمتر ناتەواو" بۆ ئەو کاربەرنامانەی کە لە هیمسفێری ڕۆژئاوادا بەستراون. ئەوان لەو کاتەوە گوێزراونەتەوە بۆ شێوازی پێوانەیی.

سەرنج بدە کە درێژییەکە لە جەمسەرەکان و ژماردنەکان کە بە تەواوی وردن بۆ شوێنەکانی تر لەوانەیە نادروست بێت یان نزیک جەمسەرەکان. هەروەها ناتەواندنەکە لە ± ١٨٠ پلەی وشک دەبێت لەگەڵ چاودێریکردن لە ژماردنەکاندا چارەسەر بکرێت. نموونە بریتییە لە ژماردنی جێگۆڕکێی ڕۆژهەڵات بە کەمکردنەوەی دوو درێژی، کە وەڵامێکی هەڵە دەداتەوە ئەگەر ئەو دوو پۆستە لە هەردووک لای ئەم نێژاوە بن. بۆ خۆلادان لەم ئاڵۆزیانە، ڕەچاوی جێگرتنەوەی مەودای درێژی و شوێنی ئاسۆیی تر بکە لە ژماردن.

درێژی پلەیەک لە درێژیبژارکردن

هەروەها بڕوانە: درێژی پلەیەک لە پانیی

درێژی پلەیەک لە درێژی (دووری ڕۆژهەڵات – ڕۆژئاوا) تەنیا پشت دەبەستێت بە تیشکی بازنەیی مەودای درێژی. بۆ گۆی تیشکێک کە تیشکێک لە φ پانیی φ و درێژی یەک پلە (یان π/180 ڕادیان) کەوان بە درێژایی بازنەیەکی پانیی

φ	Δ1 تەختە	Δ1 درێژ
0°	110.574 کم	111.320 کم
15°	110.649 کم	107.551 کم
30°	110.852 کم	96.486 کم
45°	111.133 کم	78.847 کم
60°	111.412 کم	55.800 کم
75°	111.618 کم	28.902 کم
90°	111.694 کم	0.000 کیلۆمەتر

درێژی پلەیەک (ڕەش)، خولەک (شین) و دووەم (سوور) لە درێژی و درێژی لە مەتری (نیوەی سەرەوە) و یەکەکانی ئیمپراتۆریی (نیوەی خوارەوە) لە پانی درێژی (تەوەری ستوونی) دراوە لە WGS84. بۆ نمونە، تیرە سەوزەکان ئەوە پیشان دەدەن کە دۆنتسک (بازنەی سەوز) لە 48°N درێژییەکی هەیە بە_درێژی 74.63 کیلۆمەتر/° (1.244 کم/خولەک، 20.73 م/چرکە) و لاتێکی_کێشانی 111.2 کم/چرکە(1.853 کم/خولەک، 30.89 میلیۆم/چرکە و هتد).

کاتێک زەوی بە بێهێزی مۆدێل دەکرێت، ئەم کەوانەیە دەبێتە

لەو شوێنەی کە ئی، نامۆیی ئیلیپسۆید، پەیوەندی بە تەوەرە سەرەکی و لاوەکیەکانەوە هەیە (بە شێوەێکی ڕێک وپێکی هێڵی یەکسان و جەمسەری) لەلایەن

هاوکێشەیەکی جێگرەوە بریتییە لە

; لێرە  کە پێی دەوترێت پارامتریک یان کەمکراوەیپانیی.

کۆس φ لە 1 لە ئیستوا بۆ 0 لە جەمسەرەکان کەم دەبێتەوە، کە پێوانەی ئەوە دەکات کە چۆن بازنەکانی پانیی لە ئیستواکە بۆ خاڵێک لە جەمسەرەکە کەم دەبێتەوە، بۆیە درێژی پلەیەک لە درێژیش بەهەمان شێوە کەم دەبێتەوە. ئەمە پێچەوانەیە لەگەڵ بچووکی (1٪) زیادکردن لە درێژی پلەیەک لە مەودای درێژی (باکوور- باشوور), یەکسانە بە جەمسەر. خشتەکە هەردووک بۆ دەبلیو جی ئێس ٨٤ ئیلیپسیید پیشان دەدات بە ئەی = ٦٣٧٨١٣٧.٠ م و b = ٦٣٥٦٧٥٢.٣١٤٢ م. سەرنج بدە کە مەودای نێوان دوو خاڵ 1 پلە جیا لەسەر هەمان بازنەی پانیی، کە بە درێژایی ئەو بازنەی مەودای پانیی دەپێورێت، کەمێک زیاترە لە کورتترین (جیۆدی) نێوان ئەو خاڵانە (مەگەر لەسەر ئیستوا، کە ئەمانە یەکسانن)؛ جیاوازیەکە کەمترە لە 0.6 م (2 فوت).

میلێکی جوگرافی بە درێژایی یەک خولەکی کەوانەکە بە درێژایی ئیستوا پێناسە دەکرێت (یەک خولەکی درێژی یەکسانە) بۆیە پلەیەک درێژی بەدرێژایی ئیستواکە بەتەواوی 60 میل جوگرافی یان 111.3 کیلۆمەترە، چونکە 60 خولەک لە پلەیەکدا هەیە. درێژی 1 خولەکی درێژی بە درێژایی ئیستواکە 1 میل جوگرافی یان 1.855 کم یان 1.153 میل، لەکاتێکدا درێژی 1 چرکەی 0.016 میل جوگرافی یان 30.916 م یان 101.43 پێ.

هەروەها ببینەبژارکردن

• ناڤیگەیتەرێکی کرداری ئەمریکی
• ئاراستەی کاردیناڵ
• بە مردوویی دانان
• درێژی ئێکلیپیتیک
• جیۆدیسی
• سیستەمی جیۆدتیک
• سیستەمی ڕێکخستنی جوگرافی
• مەودای جوگرافی
• جیۆتاگینگ
• مەودای بازنەیی گەورە
• مێژووی درێژی
• دوورگەی ڕۆژی پێش
• پانیی
• کەوانی مێریدیان
• کۆدی ناوچەی سروشتی
• ڕێنیشاندەر
• فەرمانەکانی گەورەیی
• سیستەمی ڕێکخستنی هەسارەیی#درێژی
• بەرەو سەرەوەی ڕاست لەسەر زەوییە ئاسمانییەکان
• سیستەمی جیۆدتیکی جیهانی

بەستەرە دەرەکییەکانبژارکردن

درێژیلە پرۆژەکانی خوشکی ویکیپیدیا

• پێناسەکان لە ویکشنری
• میدیا لە کۆمۆنەکانەوە
• هەواڵێک لە ویکینیوزەوە
• وتە لە ویکیکۆوتەوە
• دەقەکانی سەرچاوەی ویکی
• کتێبەکانی خوێندن لە پەرتووکەکانیویکی
• سەرچاوەکان لە ویکیڤەرسیتی

• سەرچاوەکان بۆ دیاریکردنی درێژی و درێژییەکەت
• گروپی کاری IAU/IAG لەسەر تەنسیقەکانی کارتۆگرافی و توخمی خولانەوەی هەسارەکان و سەتەلایتەکان
• "درێژی هەڵکراوە": وتارێک کە چارەسەرێکی ساختە بۆ کێشەی ژماردنی درێژی ئاشکرا دەکات، لە درێژی داڤا سۆبڵدا نەدۆزراوە، لە TLS، 12ی تشرینی دووەمی 2008.
• بۆردی کۆکراوەی درێژی، کتێبخانەی دیجیتاڵی کامبریج - وەشانی دیجیتاڵی تەواو لە ئەرشیفی بۆردەکە
• درێژی و درێژی خاڵەکانی بەرژەوەندی
• درێژی پلەیەک لە ژمێرەری لاتی و لۆنگیتۆد
• ئیسامی کریستیکۆ ئینتۆنۆ ئالا سێمپیسترتا دی ڤێسپوچی
• خاکێک لە سەرووی ئەستێرەکان - مووسۆ گالیلۆ

سەرچاوه

• ویکی کوردی باکووری