شۆرشی مەحمودی بەرزنجی

ڕاپەڕینەکانی مەحمود بەرزنجی زنجیرەیەک ڕاپەڕینی چەکداری شێخ مەحمود بەرزنجی کورد بوو لە دژی دەسەڵاتی عێراق لە میزۆپۆتامیا تازە داگیرکراوەکەی بەریتانیا و دواتر ئیختیاری بەریتانیا لە عێراق. دوای یەکەم یاخیبوونی لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩١٩، شێخ مەحمود زیندانی کرا و دواجار بۆ ماوەی یەک ساڵ بۆ هیندستان دوورخرایەوە. لە کاتی گەڕانەوەیدا جارێکی دیکە وەک پارێزگار دەستنیشانکرا، بەڵام ماوەیەکی کورت جارێکی دیکە ڕاپەڕین و خۆی وەک فەرمانڕەوای شانشینی کوردستان ڕاگەیاند. شانشینی کوردستان لە ئەیلوولی 1922 – تەمموزی 1924 بەردەوام بوو، بەهۆی ئەوەی هێزەکانی بەریتانیا زۆر زیاتر لە هێزەکانی خۆی لە تەقەمەنی و مەشق و ڕاهێناندا، دواجار ئەو شکستە ناوچەکەی خستە ژێر دەسەڵاتی ناوەندی بەریتانیا لە ساڵی 1924. شێخ مەحمود پاشەکشەی کرد بۆ شاخەکان، لە کۆتاییدا لەگەڵ سەربەخۆکان گەیشتە ڕێککەوتن شانشینی عێراق لە ساڵی ١٩٣٢، لەسەر گەڕانەوەی لە ژێرزەمین. ڕاپەڕینەکانی شێخ مەحمود بە یەکەمین بابەتی ململانێی هاوچەرخی عێراق و کورد دادەنرێت.

شۆرشی کورد لە عێراق

باکگراوند

دوای ماوەیەکی کەم لە ڕێککەوتنە کۆتاییەکانی جەنگی جیهانی یەکەم، شێخی فەرماندەیی قادریی سۆفیەکان کە کاریگەرترین کەسایەتی کوردستانی عێراق بوو، کرا بە پارێزگاری سەنجاکی پێشووی دهۆک.١٩١٩ ڕاپەڕینی کورد ئەم بەشە بەشێکە لە دەوڵەتی کوردی (١٩١٨-١٩١٩) § یاخیبوون و شکست.لە 23ی ئایاری 1919، چەند مانگێک دوای دانانی بە پارێزگاری سلێمانی، بەرزنجی 300 چەکداری عەشایەری پەروەردە کرد، سەرپەرشتیاری بەریتانیای دەرکرد و خۆی بە "حاکمی هەموو کوردستان" ڕاگەیاند، دەستپێشخەری یەکەمی ڕاپەڕینەکانی مەحمود بەرزنجی بوو. لە سەرەتای یاخیبوونەکەدا، کورد بە بۆسەی سەرکەوتووانەی ستوونی سوکی بەریتانی کە لە ئەودیوی چەمچەماڵ لادا، هەندێک سەرکەوتنی بەخۆیەوە بینی. لە هەردوو دیوی سنوور، عەشیرەتەکان خۆیان بۆ شێخ مەحمود ڕاگەیاند.شێخ مەحمود بە کەڵک وەرگرتن لە دەسەڵاتی خۆی وەک سەرکردەیەکی ئایینی، لە ساڵی ١٩١٩دا داوای جیهاد لە دژی ئینگلیزەکان کرد و بەم شێوەیە پشتیوانی زۆرێک لە کوردانی بێباک لە خەباتی ناسیۆنالیستی بەدەستهێنا.هەرچەندە چڕی خەباتەکەیان پاڵنەری ئایین بوو، بەڵام کۆڵبەری کورد دەستیان بەسەر بیرۆکەی "ئازادی نیشتمانی و سیاسی بۆ هەمووان"دا گرت و هەوڵیان دا بۆ "باشترکردنی پێگەی کۆمەڵایەتییان".شەڕڤانانی خێڵەکی هەردوو وڵاتی ئێران و عێراق بە خێرایی خۆیان لەگەڵ شێخ مەحمود هاوپەیمان کرد، چونکە زیاتر سەرکەوتوو بوو لە دژایەتیکردنی دەسەڵاتی بەریتانیا. بە گوتەی ماکدۆڤاڵ، هێزەکانی شێخ "بە شێوەیەکی بەرچاو کرێچی و خێڵەکی بەرزنجە بوون، هەمەوەندەکانی سەردەمی کەریم فەتاح بەگ و بەشێکی ناڕازی لە هۆزەکانی جاف، جبوری، شێخ بیزەینی و شوان بوون". جەماوەری و ژمارەی سەربازەکانی شێخ مەحمود تەنها دوای بۆسەیان بۆ ستوونی سەربازی بەریتانیا زیادی کرد.لە نێو لایەنگرانی شێخ مەحمود، مستەفا بارزانی تەمەن ١٦ ساڵ، کە بڕیار بوو ببێتە سەرکردەی داهاتووی دۆزی ناسیۆنالیستی کورد و فەرماندەی هێزی پێشمەرگە. بارزانی و پیاوەکانی بە فەرمانی شێخ ئەحمەد بارزانی عەشیرەتی بارزانی، دۆڵی پیاویان بەزاند بۆ ئەوەی بچنە پاڵ شێخ مەحمود بەرزنجی. هەرچەندە لە ڕێگادا چەندین جار بۆسەیان بۆ دانرا، بەڵام بارزانی و پیاوەکانی توانیان بگەنە شوێنی شێخ مەحمود، بەڵام زۆر درەنگ بوون بۆ یارمەتیدانی ڕاپەڕینەکە. شەڕڤانانی بارزانی تەنیا بەشێک بوون لە هێزی ٥٠٠ کەسیی شێخ.لەگەڵ ئاگاداربوون لە گەشەسەندنی هێزی سیاسی و سەربازیی شێخ، ئینگلیزەکان ناچاربوون وەڵامی سەربازی بدەنەوە و دوو لیوا لە 18ی حوزەیران، لە دەروازەی بازیان، هێزی کوردی 500 کەسییان تێکشکاند و لە 28ی مانگدا هەڵەبجەیان داگیرکرد و کۆتاییان بە دەوڵەتی کوردی هێنا و شکستپێهێنانی یاخیبوونەکە.

دەربەدەری شێخ مەحمود

شێخ مەحمود بەرزنجی لە ساڵی ١٩٢١ دەستگیرکرا و ڕەوانەی هیندستان کرا، دوای دەستگیرکردنی شەڕڤانانی مەحمود بەردەوام بوون لە دژایەتیکردنی دەسەڵاتی بەریتانیا. هەرچەندە ئیتر لەژێر سەرکردەیەکدا ڕێکنەخرابوو، بەڵام ئەم هێزە نێوان خێڵەکییە "بەشێوەیەکی چالاکانە دژە بەریتانیا بوو"، سەرقاڵی هێرشی لێدان و ڕاکردن و کوشتنی ئەفسەرە سەربازییە بەریتانییەکان و بەشداریکردن لە سەرکردەیەکی دیکەدا- ڕیزەکانی تورکیایان بەجێهێشت بۆ ئەوەی بچێتە ناو سوپای کوردەوە.١٩٢٢ ڕاپەڕینی کورددوای پەیمانی سیڤرێس کە هەندێک خاکی نیشتەجێ کرد، هێشتا سلێمانی لەژێر کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی کۆمیساریای باڵای بەریتانیادا مایەوە. دوای هاتنە ناوەوەی دواتر مەفرەزەی "ئۆزدەمیر"ی تورکیا بۆ ناوچەکە، هەوڵێک لەلایەن ئینگلیزەکانەوە درا بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەمە بە دانانی شێخ مەحمود کە لە دەربەدەرییەکەی گەڕاوەتەوە، بۆ جارێکی دیکە وەک پارێزگار، لە ١٤ی ئەیلوولی ١٩٢٢.شێخ دیسان ڕاپەڕین و لە مانگی نۆڤەمبەردا خۆی بە پاشای شانشینی کوردستان ناساند. ئەندامانی کابینەکەی بریتی بوون لە:. لەشکری شانشینی کوردستان ناویان لێنرا سوپای نەتەوەیی کورد.بەرزنجی لە مانگی تەمموزی ساڵی ١٩٢٤ لەلایەن ئینگلیزەکانەوە شکستی هێنا، دوای ئەوەی حکومەتی بەریتانیا دواجار شێخ مەحمودی شکست پێهێنا، عێراقیان ئیمزا کرد بە شا فەیسەلی یەکەم و حکومەتێکی نوێ بە سەرۆکایەتی عەرەب. لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٢٦ کۆمەڵەی گەلان ئیختیاری بەسەر خاکی عێراقی ئیجباریدا بەخشی، لەگەڵ دابینکردنی مافی تایبەت بۆ کورد.دوای شکستەکە شێخ مەحمود پاشەکشەی کرد بۆ ناو شاخەکان. لە ساڵانی ١٩٣٠-١٩٣١ شێخ مەحمود بەرزنجی دوایین هەوڵی سەرکەوتوو نەبوو بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات.دواتر ڕێککەوتنی ئاشتی لەگەڵ حکومەتی نوێی عێراق واژۆ کرد، لە ساڵی 1932 لە ژێرزەمینەوە گەڕایەوە بۆ عێراقی سەربەخۆ.