دوومەڵ

دوومەڵ نەخۆشيێكى درمى جيدديە بوويە هۆى لەلايەن باکتيرياي دوومەڵ. ئەم باکتيريا گرام-ئيجابيە و شێوێکي تووڵ شووڵي .Bacillus anthracis  پێيە و ناسراوەبە.

مێژووی دوومەڵ دەست پێكردبوولە ميسر و وڵاتى نێوان دوو ڕووبار(عيراق). زۆر زانا بير دەكەنەوە ئەوە لە كاتى مووسا، لەكاتيەكە ١٠ بەڵاى ميسر، دوومەڵ لەوانەيە بووبێتە هۆى چى بوو ناسراو بە پێنجەم بەڵا، باسى كرد هەروەك نەخۆشيێك كار لە ئەسپ دەكات، ڕەشەوڵاخ، مەڕ، وشتر و گا. يۆنانى دێرين و ڕۆما هەروەها باش ئاشنا بران لەگەڵ دوومەڵ، و ئەمە زۆربەى نيشان دەدرێت لە زۆرى نووسينى دێرينيەكە.

له كوێ دوومەڵ دۆزييەوە ئێستا؟

دوومەڵ زۆربەى باوە لە ناوچەى كشتوكاڵە چونكە بەشێوەيەكى سرووشتى دۆزييانەوە لە خاك. ئەوە باوە لە ناوەندى و باشوور ئەمريكا، ساهەرەنى-جێگرتنەوەگر ئەفريقيا، ناوەندى و ئاسياى ساوثوێستەن، باشور و ئەوروپاى ڕۆژهەڵات، وەكە كاريبى.

نیشانه‌كانی نه‌خۆشی

Skin lesion from anthrax

Skin anthrax lesion on the neck

دوومەڵى پێست فراوەنترین جۆرە ([>٩٠٪]ى حالەتى دوومەڵ).  هەروەها كەمتر مەترسيدارە (ڕێژەى مردنى زۆر کەمە لەگەڵ چارەسەر، ٢٠٪ ڕێژەى مردن هەیە بەبێ چارەسەر).

دوومەڵى پێست بەدەگمەن كوشندەيە ئەگەر مامەڵە لەگەڵ كرا چونكە ڕووبەرى هەوكردن سنووردارە بۆ پێست، ڕێ گرتنى هۆى كوژەر، هۆى پەنميان، و دەرمانى لەش پارێزى پارێز لێوە چوونە ناو و ئەندامێكى گرنگ خاپوور دەكات. بەبێ چارەسەر، نزيكەى ٢٠٪ى حالەتى هەوكردنى پێستى پێست دەچنە پێش بۆ ژەهراوى بوونى خوێن (نەخۆشي) و مردن.

گواستنه‌وه‌ی نه‌خۆشی

دوومەڵ دەتوانێت بەشێوەيەكى سرووشتى بدۆزرێتەوە لە خاك و بەشێوەيەكى گشتى كار لە نيشتيمانى دەكات و گيانەوەرى كێوى لەدەورى جيهان. هەرچەندە ئەوە دەگمەنە لە وڵاتە يەكگرتووەكان، خەڵك دەتوانن نەخۆش بن لەگەڵ دوومەڵ ئەگەر ئەوان گيانەوەر يان بەرهەمى گيانەوەري پيس یان کە تووشیئەو نەخۆشە بوون بخۆن. پەيوەندى لەگەڵ دوومەڵ دەتوانێت نەخۆشيى توند بێتە هۆى لە هەردووك مرۆڤ و گيانەوەر.

چۆن گیانوەر دەبێتە توشي ئەم نەخۆشە؟

نيشتيمانى و گيانەوەرى كێوى وەكو ڕەشەوڵاخ، مەڕ، بزن، بزنە كێوى، و ئاسك دەتوانێت تووش بيت كاتێك ئەوان هەناسە دەدەن، خاك، ڕووەك، يان ئاو.

چۆن مرۆڤ دەبێتە توشي ئەم نەخۆشە؟

خەڵك تووشي دوومەڵ دەبن كاتێك تۆو دەست دەكەوێت بۆ لەش. كاتێك تۆوى دوومەڵ دەست دەكەون لەناو لەش، ئەوان دەتوانن چاڵاك بكرێن. كاتێك ئەوان چاڵاك ببن، بەكترياكان دەتوانن زياد ببن، بڵاو دەبن لە لەش، ژەهر بەرهەم دەهێنن و دەبێتە هۆى نەخۆشيى توند.

هەوكردن لە مرۆڤ زۆربەى جار پێست بەشدارى دەكات، كۆئەندامى گەدە و ڕيخۆڵە، يان سى. خەڵک دەبنە تووشي دوومەڵ بۆ هەمان هۆيەکاني گيانوارەکان.

جۆره‌كانی نه‌خۆشی

سێ جۆرى دوومەڵى سەرەكى هەيە: پێست و گەدە و ڕيخۆڵە. لە سێ جۆرە جیاوەزەکە ،  باوترين دوومەڵ دوومەڵى پێستە، كە ڕوو دەدات كاتێك بەكترياكان دەچنە ناو بڕينێك يان ڕووشان لەسەر پێستەكە. شێوەى گەدە و ڕيخۆڵە  ئەنجامى ڕوو دەدات کە یەکێک گۆشتی تووش بوو بخوات  زنجيرەی  بەكترياى ئانتهراسيس دەبەستێت. دوومەڵى ناردى لەلايەن هەناسە دان لە بەكترياى دوومەڵ يان تۆو، زۆربەی جار كوشندەيە.

ده‌ست نیشان كردن

- پێست تاقى كردنەوە. نموونەيێكى شلە لە نەخۆشيێكى بەدگومانەوە لەسەر پێستت يان نموونەيێكى شانەى بچووك (پشكنينى شانەيى) لەوانەيە تاقى بكرێتەوە لە تاقيگەيێك بۆ نيشانەى دوومەڵى پێست.

- تاقيكردنەوەى خوێن. تۆ لەوانەيە بڕێكى بچووكى خوێن وێنە كێشراو ئەوەييت هەبێت پشكنيى لە تاقيگەيێك بۆ بەكترياى دوومەڵ.

- تيشكى ئێكسى سنگ يان تۆمۆگراپهى كۆمپوتەريزەد (سى تى) پشكنين. دكتۆرت لەوانەيە تيشكى ئێكسێكى سنگ يان پشكنينى سى تى داوا بكات بۆ يارمەتى دوومەڵى دەستنيشان بكات.

- پيسايى تاقى كردنەوە. تا دوومەڵى گەدە و ڕيخۆڵە دەستنيشان بكات، دكتۆرت لەوانەيە نموونەيێكى پيساييت بپشكنێت بۆ بەكترياى دوومەڵ.

- لێدانى بڕبڕەيى (پەنجەرەى كەمەرى). لە ئەم تاقيكردنەوە، تێكردنى دكتۆرت دەرزيێك بۆ ئاودڕكەى بڕبڕەييت و بڕێكى بچووكى شلە دەكێشێتەوە. لێدانێكى بڕبڕەيى عادەتەن تەنها دەكرێت تا دەستنيشان كردنێكى مێنەنجايتەسى دوومەڵ تەئكيد بكرێتەوە.-

چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی

دژە زيندە عادەتەن ڕا دەهێرێن مامەڵە لەگەڵ دوومەڵ بكەن. دژە زيندە كە لەوانەيە ڕا بسپێررێن پەنسلين: دەرمانێكە دژى ڤايرۆسەكانە ، دۆكسيسكلينە، و سيپرۆفلۆكساسين.... دژە زيندە عادەتەن دەبردرێن بۆ ٦٠ ڕۆژ تاکو ڕوو بكاتە سەر تۆو. بەڵام دوومەڵى پێست مامەڵە لەگەڵ دەكرێت لەگەڵ دژە زيندە بەراو لەلايەن دەم، عادەتەن بۆ ٧ بۆ ١٠ ڕۆژ.