دوورگەکانی چاتام

دوورگەکانی چاتام (/ˈtʃætəm/ CHAT-əm) (Moriori: Rēkohu, lit. 'Misty Sun'; Māori: Wharekauri) دوورگەیەکن لە زەریای هێمن نزیکەی 800 کم (430 mi) لە ڕۆژهەڵاتی دوورگەی باشووری نیوزلەندا، بەڕێوەدەبرێن وەک بەشێک لە نیوزلەندا،[١] و پێکهاتووە لە نزیکەی ١٠ دوورگە لە چوارچێوەی یەکێک لە... نزیکەی 60 کم (30 میل) تیژڕەوی، گەورەترینیان دوورگەی چاتام و دوورگەی پیت (Rangiauria). ئەوانیش بریتین لە خاڵی ڕۆژهەڵاتی نیوزلەندا کە چل و چوارە. هەندێک لەو دوورگانە کە پێشتر بۆ کشتوکاڵ پاککرابوونەوە، ئێستا وەک یەدەگی سروشتی پارێزراون بۆ پاراستنی هەندێک لە گیا و گیاندارە ناوازەکان..

دوورگەکانی چاتام

جوگرافیا
وڵات
Additional information
Official website	cic.govt.nz

دوورگەکان دانیشتوو نەبوون کاتێک خەڵکی مۆریۆری لە دەوروبەری ساڵی ١٥٠٠ی زایینی گەیشتن و شێوازێکی ژیانی ئارامیان پەرەپێدا. لە ساڵی ١٨٣٥ ئەندامانی نگاتی موتونگا و نگاتی تاما مائۆری ئیوی لە دوورگەی باکووری نیوزلەندا هێرشیان کردە سەر دوورگەکان و نزیک بوون لە قڕکردنی مۆریۆریەکان و ڕزگاربووانیان کردە کۆیلە.

دواتر لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی ئەوروپادا کۆمپانیای نیوزلەندا ئیدیعای کرد کە تاجی بەریتانیا هەرگیز دوورگەکانی چاتامی وەک ژێر کۆنترۆڵی خۆی نەخستۆتە ناوەوە، پێشنیاری فرۆشتنی بە ئەڵمانییەکان کرد بۆ ئەوەی کۆلۆنییەکی ئەڵمانی بێت. لە ساڵی ١٨٤١ گرێبەستێک بۆ فرۆشتنی دوورگەکان بە ١٠ هەزار پاوەند داڕێژرا، (یەکسانە بە نزیکەی ٨٦٠ هەزار پاوەند لە ساڵی ٢٠٢٣)،[١] بەڵام فرۆشتنەکە شکستی هێنا و دوورگەکانی چاتام بە فەرمی بوونە بەشێک لە کۆڵۆنی نیوزلەندا لە ساڵی ١٨٤٢ .

لە ساڵی ١٨٦٣ دادوەری نیشتەجێ مۆریۆرییەکانی لە کۆیلایەتی ئازاد کرد.

ژمارەی دانیشتوانی دوورگەکانی چاتام 720 بووە وایتانگی بەندەر و شوێنی نیشتەجێبوونی سەرەکییە. ئابووری ناوخۆیی تا ڕادەیەکی زۆر پشت بە پاراستن و گەشتیاری و کشتوکاڵ و ماسیگرتن دەبەستێت. ئەنجومەنی دوورگەکانی چاتام ئیدارەی ناوخۆیی دابین دەکات – دەسەڵاتەکانی لە دەسەڵاتە یەکگرتووەکانی نیوزلەندا دەچن. دوورگەکانی چاتام ناوچەی کاتیی خۆیان هەیە, 45 خولەک لە پێش ویشکانی نیوزلەندا دەکەون.

جوگرافیا

نەخشەی تۆپۆگرافی دوورگەکانی چاتام

دوورگەکان بە نزیکەیی ٨٤٠ کم (٤٥٥ میل) لە ڕۆژهەڵاتی کرایستچەرچ لە نیوزلەندا دوورن. نزیکترین خاڵ و وشکانی نیوزلەندا لە دوورگەکانی چاتام، کیپ تۆرناگەین لە دوورگەی باکوور، ٦٥٠ کم (٣٥٠ میل) دوورە. دوو گەورەترین دوورگە، دوورگەی چاتام و دوورگەی پیت (Rangiaotea)، زۆربەی کۆی ڕووبەرەکەی پێکدەهێنن کە 793.87 کیلۆمەتر دووجایە (307 میل چوارگۆشە)، لەگەڵ 12 دوورگەی پەرشوبڵاو کە ئەوانی دیکە پێکدەهێنن.[وەرگێڕان پێویستە]

دوورگەکان لەسەر چاتام ڕایس دانیشتوون، بەشێکی گەورەیە و تاڕادەیەک قووڵ ژێرئاوکەوتووە (لە هیچ خاڵێکدا قووڵییەکەی لە 1000 م یان 3281 پێ زیاتر نییە) لە کیشوەری زیلاندیا کە لە نزیک دوورگەی باشوورەوە بەرەو ڕۆژهەڵات درێژ دەبێتەوە. دوورگەکانی چاتام کە تەنها لە ماوەی ٤ ملیۆن ساڵی ڕابردوودا سەریان هەڵداوە، تاکە بەشێکن لە بەرزبوونەوەی چاتام کە لە ئاستی دەریاوە دەرکەوتووە.[١]

دوورگەکان گردە و ناوچەی کەنار دەریاکانیان هەیە کە بریتین لە بەرد و تەپۆڵکە و کەنار دەریا و تاڤگە. پیت لە چاتام زەقترە؛ بەرزترین خاڵەکەی (٢٩٩ م (٩٨١ پێ)) لەسەر فەلاتێکە لە نزیک باشوورترین خاڵی دوورگەی سەرەکی، ١.٥ کم (٧⁄٨ میل) لە باشووری دەریاچەی تێ ڕەنگاتاپو.[١] فەلاتەکە بە چەندین دەریاچە و تاڤگە خاڵبەندییە ، کە بە شێوەیەکی سەرەکی لە دووەم بەرزترین خاڵی نزیک دوورگەکەوە دەڕژێت، گردی ماونگاتێرێ، کە بەرزییەکەی ٢٩٤ م (965 پێ).[2] جێگەی سەرنجە تاڤگەی گەورەی تێ وانگە، و هورۆ و ڕەنگیتاهی. چاتام کۆمەڵێک سترێمی هەیە، لەوانە تێ ئاواینانگا و توکو.

چاتام و پیت تاکە دوورگەیەکن کە خەڵکی تێدا دەژین؛ دوورگە بچووکەکانی دیکە وەک یەدەگی پاراستن کاردەکەن کە چوونە ژوورەوەیان سنووردار یان قەدەغەکراوە. بژێوی ژیانی دانیشتووان بەندە بە کشتوکاڵەوە – دوورگەکان ماسی کرێشی ئاوی سارد هەناردە دەکەن – و، تادێت، بە گەشتیاری .

ناوی دوورگە سەرەکییەکان، بە ڕێکوپێکی داگیرکردنیان بریتین لە:

ناوی ئینگلیزی	ناوی مۆریۆری	ناوی مائۆری	تێبینی
دوورگەی چاتام	ڕێکۆهو	وارێکاوری
دوورگەی پیت	ڕەنگیاوتیا	ڕەنگیاوریا
دوورگەی باشووری ڕۆژهەڵات	هۆکۆرێرێۆرۆ	ڕەنگاتیرا
قەڵاکە	ماونگ' ڕێ	مانگرێ	ناوی مائۆری جێگەی ناوی ئینگلیزی ئەم دوورگەیەی گرتۆتەوە.
مەنگەرێ بچووک	نەزانراو	تاپواینوکو
ستار کیس	مۆتچو هۆپۆ	مۆتوهۆپ
خوشکەکان	ڕاکیتچو	ڕەنگیتاتاهی	دەربارەی١٦ kiloمەتر (٨٫٦ nautical mile) باکووری کیپ پاتیسۆن, سەردێڕێک لە بەشی باکووری ڕۆژئاوای دوورگەی چاتام
چل و چوار	مۆتچو هارا	مۆتوهارا	ڕۆژهەڵاتترین خاڵی نیوزلەندا، نزیکەی ٥٠ kiloمەتر (٢٧ nautical mile) لە دوورگەی چاتامەوە.

جیۆلۆجی

بەردی شیست، کەناری کاینگاروا

دوورگەکانی چاتام – تاکە بەشە لە بەرزبوونەوەی چاتام لە ئاستی دەریاوە – بەشێکە لە کیشوەری زیلاندیا کە ئێستا بە شێوەیەکی بەرچاو ژێرئاوکەوتووە. ئەم شوێنە دوورگەکانی چاتام دوور لە سنووری پلێتەکانی ئوسترالیا و زەریای هێمن دادەنێت کە زاڵە بەسەر جیۆلۆجیای نیوزلەندا. چینەسازیی دوورگەکان لە ژێرزەمینێکی شیستی مێزۆزۆیک پێکدێت، کە بە شێوەیەکی گشتی بە بەردی نیشتوو دەریایی داپۆشراوە.[١] هەردوو ئەم زنجیرەیە بەهۆی زنجیرەیەک تەقینەوەی بازاڵتەوە هاتوونەتە ناوەوە. چالاکیی گڕکانەکان لە سەردەمی کریتاسیۆسەوە چەندین جار ڕوویداوە،[2] بەڵام لە ئێستادا هیچ گڕکانێکی چالاک لە نزیک هیچ بەشێکی بەرزبوونەوەی چاتامدا نییە. دەتوانرێت بازاڵتی ستوونی دیار لە کەنداوی ئۆهیرا (یەکێک لە چەقۆکان لە کەنارەکانی باکووری کەنداوی پێترێ) لە نێوان تێ ڕۆتۆ و پۆرت هوتدا ببینرێت.[3]

ئاوهەوا

دوورگەکانی چاتام کەشوهەوای زەریاییان هەیە (کۆپن: Cfb)[١] کە بە مەودای پلەی گەرمی تەسک و بارانبارینی تاڕادەیەک زۆر تایبەتمەندە. پێگەی دابڕاویان دوور لە هەر زەوییەکی گەورە، پلەی گەرمی بەرزی تۆمارکراو بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی سەرەکی (وایتانگی) تەنها 23.8 پلەی سەدی (74.8 پلەی فەهرەنگی) دەکات.[2] کەشوهەوا فێنک و تەڕ و بایە، لەگەڵ تێکڕای پلەی گەرمی بەرز لە نێوان 15 بۆ 20 پلەی سەدی (59 و 68 پلەی فەهرەنگی) لە هاویندا، و لە نێوان 5 بۆ 10 پلەی سەدی (41 و... 50 پلەی فەهرەنگی) لە مانگی تەمموز (لە زستانی نیوەگۆی باشوور). بەفربارین زۆر دەگمەنە، دابەزینی تۆمارکراو لە نزیک ئاستی دەریا لە تەمموزی ٢٠١٥ یەکەم خوێندنەوەی لەو جۆرەیە بۆ چەند دەیەیەک.[٣] بەپێی پۆلێنکردنی کەشوهەوای ترێوارتا، دوورگەکانی چاتام کەشوهەوای ژێر گەرمی شێداریان هەیە (Cf) بەهۆی نەبوونی کەشوهەوای سارد لە ماوەی... زستان و مامناوەندی پلەی گەرمی ڕۆژانە لە سەرووی 10 پلەی سەدی (50 پلەی فەهرەنگی) بۆ ماوەی 8 مانگ یان زیاتر.

زانیاریی کەشوھەوا بۆ «{{{location}}}»
مانگی زایینی	١	٢	٣	٤	٥	٦	٧	٨	٩	١٠	١١	١٢	ساڵ

ئیکۆلۆژیا

وتاری سەرەکی: Flora of the Chatham Islands

دوورگەکانی چاتام لەبیرم نەکە ( Myosotidium hortensia )

کۆترێکی چاتام لە یەدەگی ئاواتوتارا پاریا بینراوە کە لە زەوییە کشتوکاڵییەکان خۆراک دەدۆزێتەوە

فیتۆپلانکتۆنێکی گەورە لە دەوروبەری دوورگەکاندا دەگوڵێت