خەلافەتی عەباسی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

موقتەفا توانی حوکمی [[بەغدا]] و چواردەری جیابکاتەوە لە سەلجوقییەکان کە خەریکی بەرەنگاری یەکتر بوون، و پاڵپشتی خێزانی زەنگیەکانی کە دەورێکی باڵایان بینی لە بەرەنگاربوونەوەی خاچپەرستەکان و ڕەھایان گێڕایەوە لێیان و کاتیک مرد ساڵی ١١٧٠ز، و موبایەعە درا بە موستەنجید بیلای کوڕی، مایەوە لەسەر سیاسەتی باوکی بە پاراستنی سەربەخۆیی بەغدا و دەوروبەری، و چاکسازی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری ئەنجامدا، لە خەلافەتەکەیدا دەوڵەتی زەنگییەکان لە [[میسر]] خوتبەی عەبباسیان گێڕایەوە دوای مردنی دواین خەلیفەی [[فاتمییەکان]]، بەمەش خەلافەتی ئیسلامی یەکی گرتەوە جارێکی تر، ھەروەک ئەم سەردەمە دەرکەوتنی فەرمانڕەوایی [[ئەیوبییەکانئەیوبیەکان]] بوو بە سەرکردایەتی [[سەڵاحەددینیسەلاحەددینی ئەییوبیئەییووبی]] کە توانی دەست بگرێت بەسەر وڵاتی [[شام]] و [[حیجاز]] و [[یەمەن]] و [[میسر]] و [[لیبیا]]، و سەڵاحەددین لە سەردەمی خەلیفە موستەزی بیئەمرلا توانی [[قودس]] بگێڕێتەوە کە دوایین شار بوو خاچپەرستەکان دەستیان بەسەردا گرتبوو ساڵی ١١٨٧ز لە ئەنجامی شەڕی تەحیندا، و ڕووبەڕووی ھەڵمەتی سێیەمی خاچپەرستەکان بوویەوە، و لەدوای موستەزی کوڕەکەی (ناسر لدین لا) جێگەی گرتەوە کە وەک باوکی و باپیری توانی سەربەخۆیی بەشێکی گەورەی عێراق بپارێزێت، لەژێر فەرمانڕەوایی خۆیدا نەک وەزارەت و سوپا، کە زۆر لە مێژوونوسان ئەم سەردەمە بە سەردەمی گەڕانەوی شکۆی خەلافەت دادەنێن، وناسر کە ناسرابوو بە دانایی وەفاتی کرد لە ساڵی ١٢٢٥ز دوای خەلافەتێکی دوور و درێژ کە بۆ ماوەی ٤٥ ساڵ بەردەوام بوو.

موستەنسیر وەفاتی کرد ساڵی ١٢٤٢ز، موستەعسیم بیلای کوڕی جێگەی گرتەوە کە دوایین خەلیفەی عەبباسیdەکان بوو لە [[بەغدا]]، و خەلافەتەکەی چەند ڕووداوێکی گرنگی مێژووی خەلافەتی عەبباسی بە خۆیەوە بینی، لەوانە شکستی حەوتەم وھەشتەم ھەڵمەتی خاچپەرستی کە دوایین ھەڵمەتی خاچپەرستی بوون لەو ماوەیەدا، بەگشتی ھەڵمەتی خاچپەرستی یەکەم و سێیەم و چوارەم نەبێت ھیچ کام لە ھەڵمەتەکان سەرکەوتنێکی زۆریان بە دەستنەھێنا، و لە دەرئەنجامی ھەشتەم ھەڵمەتی خاچپەرستی دەستکەوتەکانی خاچپەرستەکان لە ڕۆژھەڵاتدا تەنھا ئەنتاکیە و تەڕابولس و عەککا بوو وەک دوورگەی لەیەک دابڕاو و بەیەکەوە نەبەستراو لە ڕووی جوگرافیەوە، ھەروەک سەردەمی خەلافەتەکەی کۆتایی [[دەوڵەتی ئەییوبیئەیوبی]] بەخۆیەوە بینی لە ساڵی ١٢٥٠ز.

چەند دەوڵەتێک دامەزران کە لە نەوەی خێزانی عەبباسیەکان بوون,بوون، بە ھۆی ئەو شوێنەی لە جیھانی ئیسلامیدا ھەیەتی لە دوای نەمانی دەوڵەتی عەبباسی وھەندێکو ھەندێک جار میرنشینی عەبباسی پێش ڕوخانی دەوڵەتەکە بە شێوە سەربەخۆ دائەمەزران,دائەمەزران، کە ھیچ کام لەوانە داوای حەقی خەلافەتیان نەئەکرد دوای ڕوخانی خەلافەتی عەبباسی بە تەواوی لە ساڵی ١٥١٧ز یان لە دوای ھەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لە ساڵی ١٩٢٢ز وبە گشتی تا ئەمڕۆ,ئەمڕۆ، لە شوێنی جیاواز لە جیھانی ئیسلامیدا ژمارەیەکی زۆر خێزان ئەژین کە ئەگەڕێنەوە یەرسەر عەبباسیەکان بە ئەسڵ,ئەسڵ، بە تایبەت لە [[سعودیە]] ویەمەنو وتورکیا[[یەمەن]] وئێرانو ووڵاتی[[تورکیا]] و [[ئێران]] و وڵاتی [[شام]] و [[میسر]] و [[سودان]] و [[ھیندستان]] ومیسرو وسۆدان[[پاکستان]] وھندو وپاکستان[[ئەفغانستان]] وئەفغانستانو وئۆزبەگستان,[[ئۆزبەگستان]]، لەگەللەگەڵ ئەوەی دوایین دەوڵەتیان لە ناوچوو ساڵی [[١٩٦٧]] ھەندێک لە عەبباسیەکانعەبباسییەکان لە شوێنی دیاردان وەک سەرۆکی سۆدان ([[عومەر حەسەن بەشیر]]).

[[پەڕگە:Omar al-Bashir, 12th AU Summit, 090131-N-0506A-342.jpg|thumb|300px|right|عومەر حەسەن بە شیر,شیر، سەرۆک کۆمارى سۆدان لە ساڵى [[١٩٨٩,]]ەوە، نەژادى ئەگەڕێتەوە سەر خێزانى جەعلیەکان کە ڕاستوخۆ ئەچنەوە سەر عەباسى کوڕى عەبدول موتەلیب]]

*[[میرنشینی بادینان]]: کۆنترین میرنشینی سەربەخۆی عەبباسیە ودامەزراو دامەزرا لە ساڵی ١٣٦٧ لە باشوری کوردستان (کوردستانی عێراق) لە سەر دەستی مەلیک بەھادین عەبباسی یەکێک لە حەفیدەکانی خەلیفە موستەعسیم بیلاو وشاریشاری عەمادیە کە ئەکەوێتە پارێزگای [[دھۆک]] پایتەختەکەی بوو ومیرنشینەکەیوم یرنشینەکەی ھەندێک لە ناوچەکانی [[ھەولێر]] وموسڵیو ئەگرتەوە,[[موسڵ]]ی ئەگرتەوە، ئەم میرنشینە ماوەیەکی زۆر مایەوە,مایەوە، و وتوانیتوانی سەربەخۆیی خۆی بپارێزێت لەگەڵ ئەوەی ئەکەوتە سەر سنوری دوو ئیمپراتۆری گەورە عوسمانیەکان[[عوسمانییەکان]] و وسەفەویەکان,[[سەفەوییەکان]]، لەگەڵ ئەوەی کۆتایەکەی لەسەر دەستی ھیچ کام لەو دوو ئیمپراتۆریەتە نەبوو بەڵکەبەڵکو لەسەر دەستی [[میرنشینی سۆرانی]] ڕکەبەری بوو لە ساڵی ١٨٣٤ز. خێرا عوسمانیەکان دەستیان کرد بەسەریدا وخێزانیو خێزانی فەرمانڕەواکە ڕۆیشتن بەرەو [[حەلەب]] ەھەندێکیانو ھەندێکیان بەرەو جیزان ویمەنو یەمەن ڕۆیشتن وئێستا بە (الئال عاسم) ناسراون.

*میرنشینی جەعلین,جەعلین، لە باکوری سۆدانی[[سودان]]ی ئێستا دامەزرا,دامەزرا، وئەگەنەوەو ئەگەنەوە بە عەبباسی کوڕی عەبدول موتەلیب ڕاستەوخۆ بێ ئەوەی بچنەوە سەر نەوەی خەلیفە عەبباسیەکانعەبباسییەکان لە قاھیرە وبەغدا,و بەغدا، دوای نەمانی مەمالیکەکان ھەندێکیان ڕۆیشتن بەرەو سۆدان کە سەربەخۆییان ڕاگەیاند لە ساڵی ١٥٨٨ لە سەر دەستی سەعید ئەبوئەبودەبو دەبوسوشەندیانسوشەندیان کردە پایتەخت,پایتەخت، ١٧ میری عەبباسی حوکمیان کرد تا محەمەد عەلی پاشا دەستی بەسەرا گرت لە کاتی فەتحی سۆدان لە ساڵی ١٨٢٣,١٨٢٣، بەوە دۆڵی نیلی ڕێکخست.

*میرنشینی بەھالبۆر,بەھالبۆر، دامەزرا لە وڵاتی سەند ساڵی ١٧٠٢ لە سەر دەستی میر محەمەد موبارەک خانی یەکەم,یەکەم، جێگیر بوونیجێگیربوونی ھۆزە عەبباسیەکان لە ھەند[[ھیندستان]] ئەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەردەمی عەبباسی,عەبباسی، ئەگەنەوە بە عەبباسی کوڕی عەبدول موتەلیب ڕاستەوخۆ بێ ئەوەی بچنەوە سەر نەوەی خەلیفە عەبباسیەکان لە قاھیرە وبەغدا,و ومیرنسینەکەیانبەغدا، و میرنشینەکەیان جیا ئەکرێتەوە بە گەشەی ئابوری وگرنگیو گرنگی دان بە زانست وئەدەبو ئەدەب بەتایبەت زانستی شەریعە,شەریعە، وئەمو ئەم میرنشینە کۆتایی نە ھاتنەھات بە شەڕ بەڵکو لە ئەنجامی سەربەخۆیی ھندھیندستان لە ساڵی ١٩٤٧ ودابەشبوونیو دابەشبوونی بۆ دوو دەوڵەت کە [[پاکستان]] و [[ھیندستان]]ی ئێستان، وھندنو ودواییندوایین خەلیفەی عەبباسی لە بەھاولبۆر خرایە سەر پاکستان.

*میرنشینی بستیکی عەبباسی دامەزرا ساڵی ١٦٧٣ لەسەر دەستی میر عەبدول قادر کوڕی حەسەن یەکێک لە حەفیدەکانی [[ھارون ڕەشید,]]، کە ناوچەی ئەھواز وکەنارەکانی کەنداوی عەرەبی لەلای [[ئێران,]]، ١١ میر حوکمیان کرد تا شای ئێران محەمەد ڕەزا بەھلەوی دەستی بەسەرا گرت ساڵی ١٩٦٧ز,١٩٦٧ز، کە دواین دەوڵەت بوو لە نەژادی عەبباسیەکان بێت,بێت، وخێزانەو خێزانە فەرمانڕەواکەی ڕۆیشتن بەرەو شانشینی [[سعودیە]] و [[ئیمارات]] وئیماراتو وبەحرەین[[بەحرەین]].

ئاینی [[ئیسلام]] یەکێک بوو لە پێکھێنەرە سەرەکیەکانی دەوڵەتی عەبباسی لەسەر دامەزرا,دامەزرا، ئەم ئاینە پێشکەوتنێکی گەورەی بە خۆیەوە بینی لەلایەکەوە سلبی بوو ولەو لە لایەکەوە ئیجابی بوو,بوو، کە بڵاوبوونەوەی ئیسلام لە نێو نەتەوە نا ئیسلامەکاندا کە بە ڕێگەی تایبەتی خۆیان وبەو بە کاریگەری فەلسەفە وبیروباوەڕەو بیروباوەڕە کۆنەکانیان تێگەیشتن لێی,لێی، و وھەندێکھەندێک ئیجتیھاد کرا لەلایەن فەقێکان کە بووە ھۆی دروستبوونی تائیفە ومەزھەبیو مەزھەبی جۆراوجۆر لە ناو دامەزراوە ئیسلامیەکەدا,ئیسلامیەکەدا، وھەندێکیانو ھەندێکیان نەمان وھەندێکیو ھەندێکی تریان تا ئەمڕۆ ماون. لەو تائیفە ئیسلامیانەی دروست بوون لە سەردەمی عەبباسی [[موعتەزیلە]] ومەرجیئەو وئەبازی[[مەرجیئە]] وھتد,و [[ئیبازی]] و ھتد، ھەروەک لە سیعەدا[[شیعە]]دا چەند تائیفەیەکی جیاواز دەرکەوتن وەک,وەک، [[ئیسماعیلی]] وعەلەویو ودەڕزی,[[عەلەوی]] ھەروەکو [[دوڕزی]]، هەروەها [[سۆفیگەری]] دامەزرا لە سەرەتای سەردەمی عەبباسی.

[[پەڕگە:Mevlana.jpg|thumb|170px|right|شاعیر وفەیلەسوفو فەیلەسوف جەلالەدینى ڕومى]]

لەم سەردەمە ئەو ڕەوانبێژترین وزمانپاراوترینو زمانپاراوترین شاعیرە عەربیەکانعەربییەکان دەرکەوتن کە تا ئێستا شیعرەکانیان ئەوترێتەوە,ئەوترێتەوە، دیارترین سیماکانی شیعری عەبباسی جۆراوجۆری بابەتەکانیەتیکەبابەتەکانیەتی کە ھەموو ڕووەکانی کۆمەڵگە وبابەتەکانیو ئەگرتەوە,بابەتەکانی ئەگرتەوە، کە ئەبنە سەرچاوەیەک بۆ لێکۆڵینەوەی بارودۆخە سیاسی وکۆمەڵایەتیەکانیو کۆمەڵایەتیەکانی قۆناغە جیاوازەکانی سەردەمی عەبباسی.

شیعری عەبباسی بە پلەی یەکەم شیعری عەرەبی بوو,بوو، لەگەڵ ئەوەی ژمارەیەک شاعیر دەرکەوتن کە شیعرشیعریان بە فارسفارسی وتورکیو ئەڵێن,تورکی وپاڵپشتیئەنووسی، کرانو پاڵپشتی کران لەلایەن فەرمانڕەوا وسوڵتانەکانیو ناوچەکەیان,سوڵتانەکانی ناوچەکەیان، بۆ نمونە,نمونە؛ [[جەلالەدینی ڕۆمی]] لە دایک بوو ساڵی ١٢٠٧ز,١٢٠٧ز، کە بە فارسی شیعری ئەنوسی ودامەزرێنەریو دامەزرێنەری ڕێگەی مەولەویەمەولەوییە.

[[پەڕگە:Great Mosque of Samarra.jpg|thumb|200px|منارەى مزگەوتى متوەکیل عەلا ڵڵاعەلاڵڵا لە سامەڕاى پایتەخت,پایتەخت، یەکێک لە شێوەکانى بیناسازى عەباسى]]

ئەدەب یەکێک لە بوارە دیارەکانی سەردەمی عەبباسی,عەبباسی، وتایەتمەندیەکانیو تایبەتمەندیەکانی بریتی بوو لە ڕەوانبێژی زمانی بەکارھێنراو لەلایەک وھەمەجۆریو ھەمەجۆری شێوازەکەی لەلایەکی تر,تر، لەگەڵ گەشەسەندنی دەوڵەتدا ودەرکەوتنیو دەرکەوتنی ژمارەیەکی زۆر ئەدیب وشاعیرو وچیرۆکنوسان,شاعیر و چیرۆکنوسان، جوانکاری تێکست وگرنگیو گرنگی دان بە وشەکاری کە لەڕاستیدا بووە ڕکەبەری لە نێوان ئەدیبەکان وڕکەبەرەکاندا,و ڕکەبەرەکاندا، وەک ئەو مشتومڕانەی ڕوویدا لە نێوان بەدیعو زەمان ھەمزانی وخەواڕزمیو خەواڕزمی لە کۆتاییەکانی سەدەی دەیەم.

لەگەڵ ئەدەبی نوسراودا,نوسراودا، ئەدەبی گێڕانەوە بڵاوبوویەوە لەوانە چیرۆکەکانی (ھەزار ویەکو یەک شەوە) کە لەوەوە ھەموو چیرۆکە خەیاڵیە عەرەبیەکان نوسراون وەک سیندیباد وعەلیو عەلی بابا وعەلائەدینو عەلائەدین و وزۆریزۆری تر لەو چیرۆکانەی کە ئەگێڕانەوە لە کۆڕەکاندا,کۆڕەکاندا، تا نوسرانەوە لە سەدەی دەیەم,دەیەم، ووەرگێڕانو وەرگێڕان بۆ زۆر لە زمانە ئەوروپیەکان کەو سەرکەوتنێکی گەورەی بە خۆیەوە بینی.

عەبباسیەکانعەبباسییەکان گرنگیەکی دیاریان دا بە بیناسازی,بیناسازی، چەند شارێکی نوێیان بنیاتنا لەوانە شاری [[بەغدا]] وسامەڕاو ومتوەککیلیە[[سامەڕا]] وڕحبەو متوەکیلیە و ڕحبە. ھەروەک عەبباسیەکانعەبباسییەکان ھەستان بە بنیاتنانی تۆڕێکی فراوان لە ڕێگا وپرد بە تایبەت لە عێراق,عێراق، وفێرگەو وزانگەفێرگە و زانگە ونەخۆشخانەکانیان کردەوە لە شارە گەورەکاندا وشوێنیو شوێنی تایبەت بۆ میوانداری نەدارەکان وئوتێلیو ئوتێلی تایبەت بە ڕێبوارەکانی شارەکە,شارەکە، ھەروەک ئاویان لە ڕێگە گشتیەکانیانی ناو شار ودەرەوەیداو دەرەوەیدا دانا.

ھونەۆیھونەری بیناسازی عەبباسی کاریگەری بیناسازی عێراقی کۆنی لەسەر بوو بە تایبەت بیناسازی ئاشوری وفارسیو فارسی. لەگەڵ بیناسازیدا ھونەری زەخرەفە تێکەڵ کرا,کرا، کە زۆر لە ڕەخنەگران بە زمانی ھونەری ئیسلامی دائەنێن,دائەنێن، زەخرەفەی مزگەوت وکۆشکەکانو کۆشکەکان بە شێوە ئەندازەیی وڕوەکیەکانیو ڕوەکیەکانی لە ئەووپا[[ئەوروپا]] بە ئەرەبیسک ناو دەبرا.

پێشکەوتنی مۆسیقا بەستراوە بە بارودۆخی باشی ئابوری دەوڵەتەوە لە سەردەمی بەھێزیدا ولەو لە لایەن خەلیفەکانەوە پاڵپشتی مۆسیقا وگۆرانیو گۆرانی ئەکرا ھەر لە دامەزراندنی دەوڵەتەوە,دەوڵەتەوە، مۆسیقای عەرەبی تێکەڵ کرا لەگەڵ جۆرەکانی مۆسیقای سریانی وفارسآو ودواترفارسی و دواتر بە ھۆی ھاتنی وەفدی ھۆزی کوردی وسەلجوقیەکانەوەو سەلجوقیەکانەوە ئامێرە مۆسیقیە ھەواییەکان بەکارھێنران وجێگەیو جێگەی ئامێرە مۆسیقیە وەتریەکانی گرتەوە کە لای عەرەب پێشتر بەکار ئەھێنران.

===زانستە گشتیەکانگشتییەکان===

عەرەب لە نیمچە دوورگەی[[نیمچەدوورگەی عەرەبی]] زانستی ھەمەجۆریان نیە,نیە، ھەروەک ئەمەویەکان[[ئەمەوییەکان]] گرنگیان نەدا بە بوارە ھەمەجۆرەکانی زانست,زانست، لەبەر ئەوە دامەزراندنی زانستی عەرەبی ئەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی عەبباسی,عەبباسی، سەرەتا پشتیان ئەبەست بە وەرگێڕانی ئیشی فەیلەسوف وزاناو زانا یۆنانیەکان وەک [[ئەرستۆ]] وئەفلاتونو [[ئەفڵاتون]] ئەمەش ببە پاڵپشتی چینی فەرمانڕەوا,فەرمانڕەوا، ولەو لە قۆناغی دووەمدا زانا عەبباسیەکانعەبباسییەکان داھێنانیان کرد لە زانستی بیردۆزی وتەکنیەکانداو تەکنیەکاندا لە یەک کاتدا,کاتدا، ھەر لەو کاتانە نەزانی ونەخوێندەواریو نەخوێندەواری لە ئەوروبادا[[ئەوروپا]]دا بڵاو بوون بە شێوەیەکی ترسناکانە کە ئەگەر ھەوڵی خەلیفەکان ودەوروبەریانو دەوروبەریان نەبوایە زانستی ئیغریقی بە تەواوی تیا ئەچوو,ئەچوو، ئەمەش وایکردووە کە ژمارەیەک لە مێژوونوسە ڕۆژئاواییەکان زانست لە ڕاستیدا بە یەکێک لە دامەزراوەکانی شارستانی ئیسلامی ئەژمێرن,ئەژمێرن، جێی خۆیەتی ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەمەویەکانیئەمەوییەکانی [[ئەندەلوس]] بە ھەمان شێوە ھانی زانستیان داوەو لە ڕێگەی قورتیەوە[[قوڕتوبە]]وە زیاتر زانستەکان گوازراوەتەوە بۆ ئەوروپا تا لە ڕێگەی بەغداوە. بێجگە لە قۆناغی شەڕی خاچپەرستی وبوونیو بوونی سەفەراتەکان,سەفەراتەکان، کە گوێزانەوەی ئەم زانستانە بوونە ھۆکاری دروستبوونی شارستانەتێکی مرۆڤایەتی نوێ.

وزۆرزۆر لە میژوو نوسانمێژوونوسان ھۆکاری ئەو داڕمانەی لە زانستی عەبباسیدا ڕوویدا لە سەدەی دەیەمەوە ناگەڕێننەوە بە تەنھا بۆ ئاڵۆزی باری سیاسی وخرابپونیو خراپبونی ئاستی گوزەران,گوزەران، بەڵکو ھۆکارێکی تر دەرکەوتنی ئاڕاستە ئاینیە توندڕەوەکان بوو کە دەستی گرت بەسەر کۆشک وبەشێوەیکیو بەشێوەیەکی سلبی کاری کردە سەر زانست.

عەبباسیەکانعەبباسییەکان گرنگیان دا بە وەرگێڕانی کتێب ونوسراوەو نوسراوە کۆنەکان بۆ عەرەبی,عەرەبی، کە ئەوە سەرەتای شۆڕشە ڕوناکبیری شارستانیەکەی سەردەمی عەباس,عەباسس بوو، عەرەب گوێیان نەدا بە زمانی یۆنانی کە زۆربەی دانراوە کۆنە زانستیەکانی پێ نوسرا بوو وەک ئەوانەی ئەرستۆ وئەفلاتون,و ئەفلاتون، لەگەڵ گرنگی دانی خەلیفەکان بە زانست بەتایبەت ئەبو جەعفەریئەبوجەعفەری مەنسور وھارونو ھارون ڕەشید ومەئمونیو مەئمونی کوڕی,کوڕی، دەستکرا بە وەرگێڕان لە بەگشتی لە سریانیەوە و بە شێوەیەکی کەمتر لە فارسیەوە,فارسیەوە، ووەرگێڕانەکانو وەرگێڕانەکان بە دوو قۆناغ ئەکرتن لە یۆنانیەوە بۆ سریانی وپاشانو پاشان لە سریانیەوە بۆ عەرەبی.