ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
|
|
'''بروسيا''' پڕوس يان پروسيا (بهزمانى ئهڵمانى: '''Preußen''' ، به زمانى كۆنى بروسيا:پغوسا ''Prūsa'' ) له بنهڕهتدا ناوى دهڤهرى ئهلمان نشين بوو كه دواتر ناوىناونرا (بروسياى رۆژههڵاتىرۆژههڵات) لێنرا. ناوهكهريشهى پروسيا له لهسهر ناوى دانيشتوانى بروسيايى(بروس)هوه هاتووه كه به رهچهڵهك (بالتيك)يني بوون . له ساڵى 1225 زايينهوهبه مهڵبهندىدواتر دهوڵهتىبوو رهبهنهبه سوارچاكهكاكىمهڵبهندى ئهڵماندهوڵهتى بووسوارچاكه رهبهنهكانى Deutschordensstaat،ئهڵمان (Deutschordensstaat)، دواتر كرايه دوو بهش،كهرت، يهكيان له ساڵى 1466هوه وهك بروسياى شانشين خۆى ناساند كهو سهر به دهسهڵاتى تاجى پۆڵۆنيا بوو. بهشهكهىكهرتهكهى تريشيانتريش له ساڵى 1525هوه به،پاش ناوىوهلانانى ميرنشينىپاشماوهى بروسياوهدهسهڵاتى ناسراسواره پاشرهبهنهكان، وهلانانىبه پاشماوهىناوى دهسهڵاتى(ميرنشينى سوارهبروسيا) ناسرا رهبهنهكان.<ref>يانوش مالك: Die Ständerepräsentation im Deutschordensstaat (1466–1525) und im Herzogtum Preußen (1525–1566/68). In: هارتموت بوكمان: Die Anfänge der ständischen Vertretungen in Preußen und seinen Nachbarländern. خانهى ئهلدنبورغ بۆ بلاوكردنوهو، ميونيخ 1992, ISBN 3-486-55840-4, S. 101–115, hier: S. 101.
</ref> . له ساڵى 1618 ميرنشينى پروسيا بووه بهشێك له ميرنشينى '''براندنبيرگى ههڵبژارده''' كه له ساڵى 1157هوه دامهزراوهو له 1415هوه لهلايهن بنهماڵهى خانهدانى '''هۆهنتسولرن'''هوه حوكمڕانى دهكرا. [[File:290px-Map-deutsches-kaiserreich-preussen.png|وێنۆک|250px|نهخشهى بروسيا (رهنگى سهوز) و ئهلمانياى ئێستا (رهنگى بۆر)]]
دواتر ناوى بروسيا گشت ناوچهكانى دهوڵهتى براندنبيرگى داگرت پاش ئهوهى له 1701دا خانهدانانى هۆهنتسولرن ناوزهدى شاى بروسيايان پێ درا. لهم ماوهيهدا ناوى بروسيا گۆرانكارى بنچينهييبنچينهيى به خۆوه بينى پاش دانانى (مير فريدريخى سێههم وهك)به پاشاى '''شانشينى بروسياوبروسيا'''و ناساندنى وهك '''فريدريخى يهكهم،''' . ههرزوو بروسيا بووه دهوڵهتێكى زلهێز له ئهوروپا و رۆڵى رابهرايتىرابهرايهتى كردنى وڵاته ئهڵمانهكانى له دهست نهمسا (ئوتريخ)ى قهيسهرنشين دهرهێنا، له 1871 '''ئيمپراتۆريهتى ئهڵمان ''' راگهيهنرا كه بروسيا سهردهستهىبوو فهرمانرهوايانىبه بوو(براگهوره) و برياردهر تيايدا. ▼
پاش روخانى پاشايهتى له شۆرشى تشرينى دووهم 1918 بروسيا بووكرا به كۆمارى و ههرزووبهڵام زۆرى نهخاياند و له ساڵى 1932 بهله ژێر پرۆسهىزهبرى ('''گورزى بروسيا''') لهلايهن حكومهته ئيمپراتۆريتهكهوهئيمپراتۆريهتهكهوه ههڵوهشێنراوه. دهوڵهتى بروسيا له جهنگى جيهانى دووهم كۆتايى پێ هێنرا كاتێك ئهنجومهنى هێزهكانى داگيركهرى هاوپهيمان ساڵى 1947 بريارى ههڵوهشاندنهوهى دا، ساڵى 1949 لهله سهر زۆرينهى خاكهكهيداخاكى پروسيا كۆمارى فيدرالى ئهڵمانيا راگهيهنراو ههندێك لهپێكهێنراو خاكى پارچهكانى ترىپاشماوهى خاكهكهى(كه له 1871دا له ناو جغزى بروسيا دابوون) بوون به دهوڵهتىپارچه سهربهخۆپارچهكراو يان درانبهر بهدراوسێكانى دهوڵهتىئهڵمانيا كهوتن له فهڕهنساوه تا دراوسێكانرووسيا. .<ref name="Clark, Christopher 2006">Clark, Christopher (2006): Iron Kingdom: The Rise and Downfall of Prussia, 1600-1947.</ref> ▼
▲دواتر ناوى بروسيا گشت ناوچهكانى دهوڵهتى براندنبيرگى داگرت پاش ئهوهى له 1701دا خانهدانانى هۆهنتسولرن ناوزهدى شاى بروسيايان پێ درا. لهم ماوهيهدا ناوى بروسيا گۆرانكارى بنچينهيي به خۆوه بينى پاش دانانى مير فريدريخى سێههم وهك پاشاى شانشينى بروسياو ناساندنى وهك '''فريدريخى يهكهم،''' بروسيا بووه دهوڵهتێكى زلهێز له ئهوروپا و رۆڵى رابهرايتى كردنى وڵاته ئهڵمانهكانى له دهست نهمسا (ئوتريخ)ى قهيسهرنشين دهرهێنا، له 1871 ئيمپراتۆريهتى ئهڵمان راگهيهنرا كه بروسيا سهردهستهى فهرمانرهوايانى بوو تيايدا.
▲پاش روخانى پاشايهتى له شۆرشى تشرينى دووهم 1918 بروسيا بوو به كۆمارى و ههرزوو له ساڵى 1932 به پرۆسهى ('''گورزى بروسيا''') لهلايهن حكومهته ئيمپراتۆريتهكهوه ههڵوهشێنراوه. دهوڵهتى بروسيا له جهنگى جيهانى دووهم كۆتايى پێ هێنرا كاتێك ئهنجومهنى هێزهكانى داگيركهرى هاوپهيمان ساڵى 1947 بريارى ههڵوهشاندنهوهى دا، ساڵى 1949 له زۆرينهى خاكهكهيدا كۆمارى فيدرالى ئهڵمانيا راگهيهنراو ههندێك له خاكى پارچهكانى ترى (كه له 1871دا له ناو جغزى بروسيا دابوون)بوون به دهوڵهتى سهربهخۆ يان دران به دهوڵهتى دراوسێكان. .<ref name="Clark, Christopher 2006">Clark, Christopher (2006): Iron Kingdom: The Rise and Downfall of Prussia, 1600-1947.</ref>
==بهها پڕوسيهكان==
ناوى پروسيا ئهمڕۆ وهك زاراوهيهكى مێژوويى و كهلتوورى و جوغرافيايي به كار دێت. (بهها بروسيايهكان) له يادهوهرى زۆرزۆرينهى خهڵكى ئهڵماندا جێگهى شانازين چونكه بوون به هاندهرى درووستبوون و بهرزبوونهوهى ئاستى دهوڵهتى ئهڵمانهكان له جيهاندا، ئهم بههايانه كه هێشتا جێگهى پهيڕهوكردنن بريتين له : رێكخستنى نموونهيي، رێزگرتن ،خۆبهختكردن، پيرۆزكردنى قانوون، گوێرايهلى به فهرمانهكانى دهوڵهت، دڵ راستبوون، ئارامگرتن، راستبێژى، ئابوورهكردن، رێزگرتن له كات، دووركهوتنهوه له لاف لێدان و لووتبهرزى، و خۆماندووكردن. <ref>''... the old Prussian virtues were virtues, and remain so. Industry; piety; frugality; self-discipline; physical courage; a capacity for self-subordination to a common cause'' - Michael Eliot Howard, Michael Howard: ''The Lessons of History'', 1991, Yale University Press, ISBN 0-300-05665-6</ref>
==ههڵبژاردنهكانى 1932بروسيا==
{| class="prettytable"
|-
|CSVD
| class="hintergrundfarbe5" |خدمة الشعب الاجتماعية المسيحية راژهى گهلى كۆمهڵايهتى مهسيحيمهسيحى
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|