تورکیا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
| [وەشانی تاوتوێکراو] | [وەشانی تاوتوێکراو] |
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary تاگەکان: nowiki زیاد کرا دەستکاریی دیداری |
پەرەپێدان |
||
ھێڵی ٥٠:
'''تورکیا''' ({{بە تورکی|Türkiye}}) بە فەرمی بە '''کۆماری تورکیا''' ناسراوە،{{efn|{{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti|links=no}} {{IPA-tr|ˈtyɾcije dʒumˈhuːɾijeti||Tur-Türkiye_Cumhuriyeti.ogg}}}} دەوڵەتێکە بەشە گەورەکەی دەکەوێتە باشووری ڕۆژاوای [[ئاسیا]] و بەشە بچووکەکەی تری دەکەوێتە ڕۆژھەڵاتی [[ئەورووپا]]. خاکی تورکیا گەرووی بۆسفۆر و دەدردەنیل و [[دەریای مەڕمەڕە]] کە [[دەریای ڕەش]] بە [[دەریای ئێژە]]وە دەبەستێت، و ئاسیا بە ئەورووپا دەگەیەنێت، ئەمەش وایکردووە کە شوێنێکی ستراتیژی و کاریگەری ھەبێت لەسەر ئەو دەوڵەتانەی بەسەر دەریای ڕەشدا دەڕوانن. تورکیا لە ڕۆژھەڵاتەوە ھاوسنوورە لەگەڵ [[گورجستان]]، [[ئێران]]، [[ئەرمەنستان]] و [[ئازەربایجان]]، لە باشوورەوە ھاوسنوورە لەگەڵ [[عێراق]]، [[سووریا]] و [[دەریای ناوین]]، و سنووری دەریاییی ھەیە لەگەڵ [[قوبرس]]، دەریای ئێژە، [[یۆنان]] و [[بولگاریا]] لە ڕۆژاواوە، و دەریای ڕەش لە باکوورەوە،<ref name="info">{{Cite web |url=http://www.infoplease.com/ipa/A0108054.html |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |access-date= ٨ی حوزەیرانی ٢٠١١ |archive-url=https://web.archive.org/web/20130518083606/http://www.infoplease.com/ipa/A0108054.html |archive-date=١٨ی ئایاری ٢٠١٣ |dead-url=no}}</ref><ref name="cia">{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |title=کتێبی ڕاستییەکانی سی ئای ئەی |access-date= ٨ی حوزەیرانی ٢٠١١ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170920072149/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |archive-date=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٧ |dead-url=no}}</ref> و ئەندامی ڕێکخراوی ھاریکاریی ئابووریی دەریای ڕەشە. [[تورک]] گەورەترین نەتەوەی وڵاتەکەیە، [[کورد]]<nowiki/>یش بە گەورەترین کەمایەتیی وڵاتەکە هەژمار دەکرێت. شاری [[ئەنقەرە]] بە پایتەختی وڵاتەکە دادەنرێت، ئەمەش لەوکاتەی گەورەترین شار و ناوەندی دارایی وڵاتەکە دەکەوێتە شاری [[ئەستەمبوڵ|ئەستەمبۆڵ]] (پێشتر تا ١٩٢٣ ئەو پایتەخت بوو).
ئەو خاکەی ئێستا پێی دەڵێن تورکیا، لانکەی یەکێک لە کۆنترین شارستانییەکانی مرۆڤایەتی بوو ئەویش [[شارستانی نیۆلیسیک]]. ناوچەی وەک [[خرابرەشک]]، شوێنی نیشتەجێبوونی زۆرێک لە کۆمەڵەکانی وەک حتییەکان، خەڵکانی دیکەی ئەناتۆلیا و یۆنانییە موکانییەکان بوو.<ref name="Howard2">{{Cite book|last=Howard|first=Douglas Arthur|url=https://archive.org/details/historyofturkey00doug|title=The History of Turkey|date=2001|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30708-9|page=[https://archive.org/details/historyofturkey00doug/page/43 43]|url-access=registration}}</ref><ref name="SteadmanMcMahon20112">{{cite book|author1=Sharon R. Steadman|url={{Google books |plainurl=yes |id=7ND_CE9If3kC }}|title=The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BC)|author2=Gregory McMahon|publisher=Oxford University Press|year=2011|isbn=978-0-19-537614-2|pages=3–11, 37|access-date=23 March 2013}}</ref><ref name="MET">{{cite journal|last=Casson|first=Lionel|year=1977|title=The Thracians|url=http://www.metmuseum.org/pubs/bulletins/1/pdf/3258667.pdf.bannered.pdf|journal=The Metropolitan Museum of Art Bulletin|volume=35|issue=1|pages=2–6|doi=10.2307/3258667|jstor=3258667}}</ref><ref>{{Cite book|last=Edwards|first=Iorwerth Eiddon Stephen|url=https://books.google.com/books?id=n1TmVvMwmo4C|title=The Cambridge Ancient History|date=1977|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-08691-2|pages=184, 787|language=en}}</ref> لەدوای سەرکەوتنی [[ئەسکەندەری مەزن]]، بەشێکی زۆر لە خاکی تورکیای ئەمڕۆ کەوتە [[ماوەی ھێلینیستی]] و لەڕووی چاند (کەلتوور)یشەوە بە هێلینی کرا، ئەمەش لەسەردەمی [[ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی|ئیمپراتۆریەتی بێزەنتی]] بەردەوامیی هەبوو.<ref name="FreedmanMyers20002">{{cite book|author1=David Noel Freedman|url={{Google books|plainurl=yes|id=P9sYIRXZZ2MC|page=61}}|title=Eerdmans Dictionary of the Bible|author2=Allen C. Myers|author3=Astrid Biles Beck|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|year=2000|isbn=978-0-8028-2400-4|page=61|access-date=24 March 2013}}</ref> لە سەدەی یازدەدا، [[دەوڵەتی سەلجووقی|تورکە سەلجوقییەکان]] دەستیان بە کۆچکردن کرد، لەو دەمە شانشینیی ڕۆم فەرمانڕەوایی لە خاکی [[ئەنادۆڵ]] دەکرد، ئەمەش تاکوو داگیرکردنی ئەنادۆل لەلایەن مەغۆلەکان لە ساڵی ١٢٤٣ بەردەوامیی هەبوو، لەدوای داگیرکارییەکە ئەوا ئەنادۆل دابەشکرا بۆ چەند یەکەیەکی کارگێڕی.<ref name="mfk&gl2">{{cite book|last1=Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser|title=The origins of the Ottoman Empire|page=33}}</ref> دواتر لە سەدەی سێزدەهەمدا، [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|ئیمپراتۆریەتی عوسمانی]] سەریهەڵدا. عوسمانییەکان کاریان لەسەر بە تورککردنی ناوچەکە دەکرد. لە ساڵی ١٤٥٣، [[محەممەدی دووەم|سوڵتان محەممەدی دووەم]] توانی شاری [[قوستەنتینە]] (ئیستەمبۆلی ئەمڕۆ) بخاتە ژێر ڕکێفی خۆیەوە. دوای ئەویش، لەلایەن [[سەلیمی یەکەم|سوڵتان سەلیمی یەکەم]] دەسەڵاتی فەرمانڕەوایی عوسمانییەکان فراوانتر بوو. لە سەردەمی دەسەڵاتی سوڵتان [[سولەیمان قانوونی]]، ئەوا دەوڵەتی عوسمانی بوو بە هێزێکی جیهانی.<ref name="masters">{{Cite book|last=Masters|first=Bruce|url=https://books.google.com/books?id=4x09OvMBMmgC&q=%22ottoman+empire%22+%22world+power%22&pg=PA17|title=The Arabs of the Ottoman Empire, 1516–1918: A Social and Cultural History|publisher=Cambridge University Press|year=2013|isbn=978-1-107-03363-4|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Somel|first=Selcuk Aksin|url=https://books.google.com/books?id=UU8iCY0OZmcC&q=Ottoman+empire+world+power+suleyman&pg=PR97|title=The A to Z of the Ottoman Empire|publisher=Scarecrow Press|year=2010|isbn=978-1-4617-3176-4|language=en}}</ref> دوابەدوای سەدەی هەژدەهەم، دەسەڵاتی عوسمانییەکان بەرەو پووکانەوە چوو، ئەمەش بەوەی کۆمەڵێک ناوچەیان لەدەستدا و کۆمەڵێک جەنگیشیان دۆڕاند.<ref>{{Cite book|last1=Marushiakova|first1=Elena|url=https://books.google.com/books?id=VDm769--fZQC&q=the+ottoman+empire+started+to+decline&pg=PA51|title=Gypsies in the Ottoman Empire: A Contribution to the History of the Balkans|last2=Popov|first2=Veselin Zakhariev|last3=Popov|first3=Veselin|last4=Descartes)|first4=Centre de recherches tsiganes (Université René|date=2001|publisher=Univ of Hertfordshire Press|isbn=978-1-902806-02-0|language=en}}</ref> بۆ کەمکردنەوەی زیانەکان، سوڵتان [[مەحموودی دووەم]] کۆمەڵێک هەنگاوی نا بۆ بە هاوچەرخکردنی دەوڵەتەکە، ئەمەش لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەم بوو.<ref>Roderic. H. Davison, Essays in Ottoman and Turkish History, 1774-1923 – The Impact of West, Texas 1990, pp. 115-116.</ref>
تورکیا وڵاتێکی بەهێزە لە ناوچەکەیدا و وەک وڵاتێکی نوێی پیشەسازیی دەناسرێت،<ref>{{Cite web|title=QA-114, 22 November 2020, Statement of the Spokesperson of Ministry of Foreign Affairs, Mr. Hami Aksoy, in Response to a Question Regarding Turkey's Putting on the Record its Determination to Obtain a Fair Position Under the International Climate Change Regime in the G20 Leaders' Declaration|url=https://www.mfa.gov.tr/sc_-114_-turkiye-nin-uluslararasi-iklim-degisikligiyle-mucadele-rejimi-hk-sc.en.mfa|url-status=live}}</ref> بەتایبەتیش بەهۆی پێگە جیۆپۆلیتیکەکەی.<ref name="giga-hamburg.de1">{{cite web|title=The Political Economy of Regional Power: Turkey|url=http://www.giga-hamburg.de/de/system/files/publications/wp204_bank-karadag.pdf|access-date=18 February 2015|website=giga-hamburg.de}}</ref> ئابووری تورکیا بە یەکێک لە وڵاتە خێرا گەشەکردوو و یەکێک لە وڵاتە پێشکەوتووەکان دادەنرێت، وڵاتەکە لە ڕیزبەندی بیستەمدایە لە ئاستی وڵاتانی جیهان بۆ داهاتی ناوخۆ، هەروەها لە ڕیزبەندی یازدەهەم دایە بۆ داهاتی تاک. تورکیا ئەندامە لە [[نەتەوە یەکگرتووەکان]]، [[ناتۆ]]، [[بانکی جیھانی|بانکی جیهانی]]، [[سندووقی نێونەتەوەییی پارە]] و [[گرووپی ٢٠]]. تورکیا لەوەتەی ساڵی ١٩٥٠، بووەتە ئەندامێکی هەرە زووەکانی [[ئەنجومەنی ئەورووپا]]. وڵاتەکە لەوەتەی ساڵی ٢٠٠٥ەوە، لە دانوستاندن دایە بۆ بوون بە ئەندام لە [[یەکێتیی ئەورووپا]].
| |||