پروسیا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary |
No edit summary |
||
ھێڵی ١:
'''بروسيا''' پڕوس يان پروسيا (به‌زمانى ئه‌ڵمانى: '''Preußen''' ، به زمانى كۆنى بروسيا:پغوسا ''Prūsa'' ) له بنه‌ڕه‌تدا ناوى ده‌ڤه‌رى ئه‌لمان نشين بوو كه دواتر ناوى (بروسياى رۆژهه‌ڵاتى) لێنرا. ناوه‌كه له له‌سه‌ر ناوى دانيشتوانى بروسيايى هاتووه كه به ره‌چه‌ڵه‌ك (با‌لتيك)ين . له ساڵى 1225 زايينه‌وه مه‌ڵبه‌ندى ده‌وڵه‌تى ره‌به‌نه سوارچاكه‌كاكى ئه‌ڵمان بوو Deutschordensstaat، دواتر كرايه دوو به‌ش، يه‌كيان له ساڵى 1466ه‌وه وه‌ك بروسياى شانشين خۆى ناساند كه سه‌ر به ده‌سه‌ڵاتى تاجى پۆڵۆنيا بوو. به‌شه‌كه‌ى تريشيان له ساڵى 1525ه‌وه به ناوى ميرنشينى بروسياوه ناسرا پاش وه‌لانانى پاشماوه‌ى ده‌سه‌ڵاتى سواره ره‌به‌نه‌كان.<ref>يانوش مالك: Die Ständerepräsentation im Deutschordensstaat (1466–1525) und im Herzogtum Preußen (1525–1566/68). In: هارتموت بوكمان: Die Anfänge der ständischen Vertretungen in Preußen und seinen Nachbarländern. خانه‌ى ئه‌لدنبورغ بۆ بلاوكردنوه‌و، ميونيخ 1992, ISBN 3-486-55840-4, S. 101–115, hier: S. 101.
</ref> . له ساڵى 1618 ميرنشينى پروسيا بووه به‌شێك له ميرنشينى '''براندنبيرگى هه‌ڵبژارده''' كه له ساڵى 1157ه‌وه دامه‌زراوه‌و له 1415ه‌وه له‌لايه‌ن بنه‌ماڵه‌ى خانه‌دانى '''هۆهنتسولرن'''ه‌وه حوكمڕانى ده‌كرا. [[File:290px-Map-deutsches-kaiserreich-preussen.png|وێنۆک|
دواتر ناوى بروسيا گشت ناوچه‌كانى ده‌وڵه‌تى براندنبيرگى داگرت پاش ئه‌وه‌ى له 1701دا خانه‌دانانى هۆهنتسولرن ناوزه‌دى شاى بروسيايان پێ درا. له‌م ماوه‌يه‌دا ناوى بروسيا گۆرانكارى بنچينه‌يي به خۆوه بينى پاش دانانى مير فريدريخى سێهه‌م وه‌ك پاشاى شانشينى بروسياو ناساندنى وه‌ك '''فريدريخى يه‌كه‌م،''' بروسيا بووه ده‌وڵه‌تێكى زلهێز له ئه‌وروپا و رۆڵى رابه‌رايتى كردنى وڵاته ئه‌ڵمانه‌كانى له ده‌ست نه‌مسا (ئوتريخ)ى قه‌يسه‌رنشين ده‌رهێنا، له 1871 ئيمپراتۆريه‌تى ئه‌ڵمان راگه‌يه‌نرا كه بروسيا سه‌رده‌سته‌ى فه‌رمانره‌وايانى بوو تيايدا.
پاش روخانى پاشايه‌تى له شۆرشى تشرينى دووه‌م 1918 بروسيا بوو به كۆمارى و هه‌رزوو له ساڵى 1932 به پرۆسه‌ى ('''گورزى بروسيا''') له‌لايه‌ن حكومه‌ته ئيمپراتۆريته‌كه‌وه هه‌ڵوه‌شێنراوه. ده‌وڵه‌تى بروسيا له جه‌نگى جيهانى دووه‌م كۆتايى پێ هێنرا كاتێك ئه‌نجومه‌نى هێزه‌كانى داگيركه‌رى هاوپه‌يمان ساڵى 1947 بريارى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى دا، ساڵى 1949 له زۆرينه‌ى خاكه‌كه‌يدا كۆمارى فيدرالى ئه‌ڵمانيا راگه‌يه‌نراو هه‌ندێك له خاكى پارچه‌كانى ترى (كه له 1871دا له ناو جغزى بروسيا دابوون)بوون به ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆ يان دران به ده‌وڵه‌تى دراوسێكان. .<ref name="Clark, Christopher 2006">Clark, Christopher (2006): Iron Kingdom: The Rise and Downfall of Prussia, 1600-1947.</ref>
==به‌ها
ناوى پروسيا ئه‌مڕۆ وه‌ك زاراوه‌يه‌كى مێژوويى و كه‌لتوورى و جوغرافيايي به كار دێت. (به‌ها بروسيايه‌كان) له ياده‌وه‌رى زۆر خه‌ڵكى ئه‌ڵماندا جێگه‌ى شانازين چونكه بوون به هانده‌رى درووستبوون و به‌رزبوونه‌وه‌ى ئاستى ده‌وڵه‌تى ئه‌ڵمانه‌كان له جيهاندا، ئه‌م به‌هايانه كه هێشتا جێگه‌ى په‌يڕه‌وكردنن بريتين له : رێكخستنى نموونه‌يي، رێزگرتن ،خۆبه‌ختكردن، پيرۆزكردنى قانوون، گوێرايه‌لى به فه‌رمانه‌كانى ده‌وڵه‌ت، دڵ راستبوون، ئارامگرتن، راستبێژى، ئابووره‌كردن، رێزگرتن له كات، دووركه‌وتنه‌وه له لاف لێدان و لووتبه‌رزى، و خۆماندووكردن. <ref>''... the old Prussian virtues were virtues, and remain so. Industry; piety; frugality; self-discipline; physical courage; a capacity for self-subordination to a common cause'' - Michael Eliot Howard, Michael Howard: ''The Lessons of History'', 1991, Yale University Press, ISBN 0-300-05665-6</ref>
| |||