سووتان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

سووتانی ناتەواو ڕوودەدات کاتێك ئۆکسجینی تەواونیە بۆ ئەوەی ڕێگەبە سووتەمەنیەکە بدات تاکو بەتەواوی کارلێک بکات بۆبەرهەمبۆ بەرهەم هێنانی دوانەئۆکسیدی کاربۆن و ئاو. وە هەروەها ڕوودەدات کاتێ سووتانەکە بەخێرایی سارد دەکرەێتەوەدەکرێتەوە بەحەوزێکی گەرمی، هەروەک ڕوێکی پتەو و تەڵەی بڵێسە.

ئاو بەرهەمدێ لەڕێگای سووتانی تەواو ؛ هەرچۆنێک بێت، کاربۆن، یەکەئۆکسیدی کاربۆن، وە/یان هایدرۆکسید بەرهەمدبەرهەمدێت لەجیاتی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن.

<u>کێشەی ژینگەیی</u> ː ئەو ئۆکسیدانە لەگەڵ ئا و ئۆکسجین یەکدەگرێ لە نێو [[تەوشک|بەرگەهەوا]]<nowiki/>دا، ترشی نیتریک و ترشی [[گۆگرد]]<nowiki/>یک دروست دەکەن، کە دەگەڕێتەوە سەر ڕووی زەوی بەشێوەی نیشتنی ترش. یان "[[ترشە باران]]" . نیشتنی [[ترش]] زیان بە زیندەوەرە ئاویەکان دەگەیێنێت و درەختەکان دەکوژێ. بەهۆی پێکهێنانی خۆراکە باوەڕپێکراوەکان کە کەمتر بەردەستە بۆ ڕووەکەکان هەروەک [[کەلسیۆم|کالسیۆم]] و [[فۆسفۆر|فۆسفۆڕ]]، بەرهەمداری سیستەمی ژینگەیی و کێڵگە کەم دەکاتەوە. کێشەیەکی تری هاوبەش لەگەڵ ئۆکسیدی نایترۆجین ئەوەیە کە ئەوان لەگەڵ(لەتەک) هایدرۆکاربۆنە پیسکەرەکان، دەبنە هۆ بۆ پێکهێنانی چینی ئۆزۆنی ترۆپۆسفیری ([[tropospheric ozone]]) , پێکهاتەیەکی گەورەی سمۆگە ( دووکەڵ و [[مژ|تەم]] بەیەکەوە) .

هەڵمژینی یەکە ئۆکسیدی کاربۆن دەبێتە هۆی [[سەرئێشە]]، گێژبوون، [[ڕشانەوە]] و هێڵنجدان. گەر ئاستەکانی یەکە ئۆکسیدی کاربۆن تەواو بەرزبوو، مرۆڤەکان بێهۆش دەبن یان دەمرن. خستنەڕوو بۆ کەمکردنەوە و ئاستی یەکە ئۆکسیدی کاربۆنی بەرز بۆ ماوەیەکی درێژی کات پۆزەتیڤانە بەیەکەوە بەستراون لەگەڵ مەترسی نەخۆشی دڵ. ئەو خەڵکانەی کە ڕزگاریان دەبێ لە ژەهراوییبونی توند بە (CO) لەوانە بە کێشەی تەندروستی درێژخایەن ئازار بچێژن. یەکە ئۆکسیدی کاربۆن دەمژرێتە ناو سییەکان کە دواتر دەلکێت لەگەڵ هیمۆگلۆبینی خڕۆکە سوورەکانی ناو خوێنی [[مرۆڤ]]. کە ئەمەش تواناو و فراوانی [[خڕۆکەی سوور|خڕۆکە سوور]]<nowiki/>ەکانی خوێن کەم دەکات بۆ هەڵگرتنی ئۆکسجین بە سەرانسەری [[لەش]]<nowiki/>دالەشدا.

سووتانی لەسەرخۆ شێوەیەکی بێ گڕی هێواش و پلەی گەرمی نزمی سووتانە، بەردەوام دەبێ، بە گەرمی پەرەسەندوو کاتێک ئۆکسجین ڕاستەوخۆ هێرش دەکاتە سەر ڕووی سووتەمەنیێک لە دۆخی خەستبوو. ئەمە بەشێوەیەکی نموونەیی کارلێکی سووتانی ناتەواوە. [[ماددە]] پتەوەکان کەدەتوانن بەردەوامی بدەن بە کارلێکێکی سووتانی لەسەرخۆ کە [[خەڵووز|خەڵوز]]، سلیلۆز، [[دار]]، [[لۆکە]]، [[تووتن]]، خەڵوزی زۆنگاوەکان، کەفی دەسکرد، سووتانی [[پۆلیمەر|پۆڵیمەر]](polyurethane foam یش دەگرێتەوە) وە تۆزیش دەگرێتەخۆ. نمونەی باوی دیاریدیاردەی سووتانی لەسەرخۆ وەک دەستپێکی ئاگری نیشتەنی(شوێنی نیشتەجێبوون) لەسەر کەل و پەلی هەڵواسراوی ناوماڵ بەهۆی سەرچاوەیەکی گەرمی کەم (نمونە ː [[جگەرە]]، شۆتی وایەری کارەبا) هەروەها بەردەوامی سووتانی بارستایی چالاکی ئاگری گەورەی وەک (سووتانی دارستانەکان).

سووتانی سووتەمەنیە شلێک لەڕاستیدا لەنێو دەوروبەرێکی ئۆکسێن لە دۆخی گازی ڕوودەدات. ئەوە هەڵمەکەیە کەدەسووتێنێکەدەسووتێ نەوەک شلەکە. لەبەرئەمە، شلێک بەئاساییانە ئاگر دەگرێ تەنها لە پلەیەکی گەرمی بەرزی خاڵی کڵپەکردن. خاڵی کڵپەکردنی سووتەمەنی شلێک نزمترین پلەی گەرمیە کە دەتوانێ شێوەیەکی سوویێنەریسووتێنەری تێکەڵ لەگەڵ هەوا پێکبهێنێت. کەمترین پلەی گەرمیە کە سووتەمەنی هەڵمێنراوی تەواو هەیە لەنێو هەوادا بۆ دەستپێکردن بە سووتان.

سووتانی سووتەمەنیە گازیەکان لەوانەیە بە یەکێک لە چوار جۆرە جیاکەی سووتان ڕوبداتڕووبدات ː گڕی بڵاوبوەوە، گڕی تێکەڵبوو، کارلێکی سووتانی خودی(ئۆتۆ)، یان وەک تەقینەوەیەک. لەڕاستیدا ئەو جۆرە سووتانەی کەڕوودەدات پشت دەبەستێتە سەر پلەی تێکەڵبووی پێشوو کە سوتەمەنیەکە و ئۆکسێنەرەئۆکسێنەرەکە تێکەڵکراون بۆ گەرمبوون لە پێشودا بۆنمونە تەقینەوەیەک(گڕێکی پەرشبوو) پێکدێت گەر سووتەمەنیەکە و ئۆکسێنەرەکە لەسەرەتاوە جیاکرابێتەوە، لە کاتێکدا گڕێکی تێکەڵبوو بەپێچەوانەوە پێکدێت. هەروەها، جۆری سووتانەکە پشت دەبەستێتە سەر [[پەستان]]<nowiki/>ەکە ː تەقینەوەیەک ، بۆنمونە، کارلێکێکی سوتێنەری خودیە(ئۆتۆ) بەستراوە بە شەپۆڵێکی شۆکی بەهێز کەتایبەتمەندی پەستانی بەرز و خێرایی تەقینەوەی بەرز دەبەخشی.