دەروونبرینداری (تراوما): جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دەربازدانی 1 سەرچاوە و تاگکردنی 0 بە مردوو #IABot (v1.6.1) |
ب ڕێنووس: ووشەی ڕوداوو كرايە ڕووداو |
||
ھێڵی ١:
{{ھەتیو|date=حوزەیران ٢٠١٧}}
'''ده‌روونبرینداری''' (بە [[ئینگلیزی]]: Trauma)، لە یونانیەوە وەرگیراوە(Τραύμα)، کۆی Traumata لە پزشک Trauma واتا برینێکی دەروونی لە ئەنجامی ڕوداوێکی دژوار. ئەم واژەیە لە زانستی دەروونناسی ئاماژەیە بە ده‌روونبرینداری بە بێ ڕەچاوکردنی ھۆکارەکانی. ده‌روونبرینداری لە ئەنجامی
== بەکارھێنانی واژەی ده‌روونبرینداری ==
[//en.wikipedia.org/wiki/Posttraumatic_stress_disorder Posttraumatic stress disorder]'''.
ھەرچەندە بۆی ھەیە جوری نەخوشی دەروونی کەش پەیدابێت.
ھێڵی ١٥:
== پێناس ==
* Fischer و Riedesser لە کتێبی ''Lehrbuch der Psychotraumatologie'' میونخ ١٩٩٨ لاپەڕە ٧٩ بەم شێوەیە پێناسی ده‌روونبرینداری دەکەن
::بارودۆخ بردنه‌سه‌رێكی دژوارو دژه‌یه‌ك نێوان هۆكاره هه‌ڕه‌شاويه‌كانی
* ڕیزبەندی پزشکی و ڕانمای پەیوەندیداری دیاریکردنی نەخۆشی [[ICD-10]]<ref name="who_icd10_descrAndGuide">[http://www.who.int/classifications/icd/en/bluebook.pdf ''The ICD-10 – Classification of Mental and Behavioural Disorders – Clinical descriptions and diagnostic guidelines''.] ([[PDF]]; 1,3 MB)</ref> پێناسی ده‌روونبرینداری بەم شێوەیە دەکات
::گوزەرانێکی بارگران یان بارودۆخێکی کورت یان درێژخایان لەگەڵ ھەڕەشەیەکی نائاسایی یان ھاوشێوەی ڕادەی کارەسات کە لەنزیکە ھەر کەسێک دەبێتە ھۆی نائومێدی. بۆ نمونە کارەستی سروشتی، یان کارەساتی دروست‌کراو یان لەلایان مرۆڤەوە دروستکرابێت، ئەرکی جەنگی، ڕوداووی قورس، بینیی مردنێکی دژواری کەسانی کە یان قوربانیانی ئەشکەنجە، تیرۆر، ئەتک‌کردن یان تاوانی ھاوشێوە.▼
▲::گوزەرانێکی بارگران یان بارودۆخێکی کورت یان درێژخایان لەگەڵ ھەڕەشەیەکی نائاسایی یان ھاوشێوەی ڕادەی کارەسات کە لەنزیکە ھەر کەسێک دەبێتە ھۆی نائومێدی. بۆ نمونە کارەستی سروشتی، یان کارەساتی دروست‌کراو یان لەلایان مرۆڤەوە دروستکرابێت، ئەرکی جەنگی،
== ڕوداوو کە دەبنە ھۆی ده‌روونبرینداری ==▼
ئەو ڕوداووانەی کە زۆرجار دیارە دەبنە ھۆی ده‌روونبرینداری ئەوانەن وەک بۆ نمونە:▼
کارەساتی سروشتی، جەنگ وئەرکی جەنگی، ئەشکەنجە، دورخستنەوە ڕاگواستنه‌وه‌ی زۆره‌ملێ وئاوارەپێکردن، ھێرشی تیرۆر، ئەتک، ڕوداووی (ڕۆژانەی) ھەڕەشەداری مەترسیدار، ده‌روونبرینداری لە ئەنجامی دەست‌لێوەردانی پزشکی (عه‌مه‌لياتی جراحی)، زەبر یان ھێرشی سەکسی، بینینی مردنی دژواری کەسانی کە، مردنی داک‌وباب لە منداڵی، مردنی کەسێکی ئازیز یان جەرگ‌سوتان (مردنی منداڵ)، پەرێشانی بە دەست نەخۆشیەوە لە منداڵی، گوێنەدان یان پشتگوێ‌خستنی ئاشکرای دەروونی یان جەستەیی منداڵ... بڕوانە [//de.wikipedia.org/wiki/Kindheitstraum Kindheitstrauma]▼
▲کارەساتی سروشتی، جەنگ وئەرکی جەنگی، ئەشکەنجە، دورخستنەوە ڕاگواستنه‌وه‌ی زۆره‌ملێ وئاوارەپێکردن، ھێرشی تیرۆر، ئەتک،
بەڵام ھەندێک ورۆژاندنی تەنانەت ئەھوەنتريش دەشێن لە حاڵەتی نەخواستراو کارێکی وا بکەن کە مرۆڤ بکەوێتە نائومێدی وتوانا تایبەتەکانی ببەزێنن. بو نمونە دەتوانرێت ئەمانە ناونرێن:
Line ٢٧ ⟶ ٢٩:
ھێرش و سووک‌کردنی شەخصی قورس، گەمە پێ‌کردنی درێژخایان، پەڵپ‌پێ‌گرتن [https://en.wikipedia.org/wiki/Mobbing Mobbing]، سزای جەستەیی، طلاق وجیابونەوە، خراپ مامڵەکردنی سۆز، كه‌سی هاریكار يان كه‌س‌وكاری توشبۆكه له كاتی بەرەنگاربونەوەی نێشانەکانی پاش‌ده‌روونبرینداری، منداڵ‌لەدایکبونێک کە ده‌روونبرینداری لە دوا دا بێت... هتد
ئایا حاڵەتێک دەبێتە ھۆی ده‌روونبرینداری یان نا وابەستە نیە تەنھا بە مەرجە دەرەییەکان، بەڵکو زیاتر وابەستەیە بە گووزەرانی ناوەوەی ڕۆداوەکە لای ئەو کەسەی توش‌بووە. کەسێک باڵەخانەیەکی بەسەردا بڕمێت، ئەگەر لەو بڕوایەدابێت کە تیمی یارمەتی
== ده‌روونبرینداری بەکۆمەڵ ==
Line ٣٧ ⟶ ٣٩:
===فاکتەری مەترسی‌دارو پارێزەر===
فاکتەری مەترسیدار ئەوانەن وەک: ده‌روونبریندارییەکی پێشوتر (بۆ نمونە مامڵەی خراپی لەوەوپێش لە منداڵی)، تەمەنی کەم لەکاتی ڕودانی ده‌روونبرینداری، پایەی خوێندەواری یان ڕەگەز: مێینە یان نێرینە. ھەرچەندە جێی ئاماژەیە کە ئەم فاکتەرانە، کاریگەریان کەمترە وەک لە فەکتەری
===فاکتەری
تا بارگرژی بارودۆخەکە (بۆ نمونە قەبارەی زیان یان ژمارەی مردوو) زياترو قورستربێت ئەوا ئەگەری دروست‌بوونی ده‌روونبرینداری زیاترە. ھەروەھا درێژبوونەوەی ماوەی ڕودانی ھۆکاری ده‌روونبرینداریێکە (دوبارە وچەند بارە بوونەوەی دست‌درێژی سەکسی لە خێزان-واته فره‌ده‌روونبرینداری) گەورەترە وەک لە ده‌روونبرینداریێەک کە یەکجار ڕوبدات (وەک
ده‌روونبریندارییەک کە بۆ ماوەیەکی کورت بێت و ئەنجامی ڕوداوی یەکجاری بێت بە ده‌روونبرینداری جۆری I ناودەبرێت. ئەگەر بۆ ماوەیکی درێژخایانەتر بێت و دووبارە ببێتەوە ئەوا بە ده‌روونبرینداری جۆری II ناودەبرێت. لەوە بەدەر ئەو ڕۆداوانەی کە کەسێک ھۆکارێتی (وەک ئەتک، ئەشکەنجە) ده‌روونبریندارییەکەی خراپ ترە وەک لە لێقەومانی لابەلا (وەک کارەستای سروشتی،
===فاکتەری کەسی===
نەک تەنھا چڕی کارگەریە به‌رچاوه ئۆبیەکتیڤە دەرەکیەکانی
===كاردانه‌وه‌ی سەرەتایی===
كاردانه‌وه‌ی ھەر مرۆڤێک تەنانەت لە کاتی
===فاکتەری پشت‌گیری بزشکی===
Line ٦٣ ⟶ ٦٥:
* خۆ دوورەپەرێزڕاگرتن Avoidance (خۆدورڕاگرتن لە ھەست‌وھزرێک کە یادەوەری ده‌روونبرینداریێکە دێنێتەوە بیر، دوورکەوتن لە جێگەی ڕوداوەکە یان لە ماڵ نەھاتنەدەرەوە. خۆدوورڕاگرتن بە نامۆبوون [https://de.wikipedia.org/wiki/Dissoziation_(Psychologie) Dissoziation] یان لەبیرچونەوە[//en.wikipedia.org/wiki/Amnesia Amnesia])
* زیاڕەوی (تۆڕەیی زیا، کەمی تەرکیز، پێش‌بینی‌و وریایی زیا بەرامبەر بە ئەگەری مەترسی، بە ئاسانی زنوق چون).
* ھەتا ئەگەر بێتوو لە ناخا لە دڵەڕاوکەی و لە نەسرەوتی دابێت ئەوکەسەی ده‌روونبریندار بۆكە لە ڕۆکەش‌دا خۆی ئاسایی نیشان‌دەدات وبەسەریا زاڵ‌دەبێت وخۆی رادەگرێت (چونکە لە
* کپ‌بونی سۆز (کز بونەوەی سۆزی دڵ‌خۆشی وخۆشەویستی یان ماتەمین‌و خەمباری).
* لە بیرەوەریدا خۆ ئامادەکردن بۆ خراپترین ئەگەر، بۆ ئەوەی بەسەرھاتی کت‌وپڕ لەناکاو بەسەردا ڕونەدات. ئەمەش لای کەسانی دەوروپشت بە ڕەشبینی لەقەڵەم دەدرێت.
Line ٧٠ ⟶ ٧٢:
* ھاندەر وەک بۆنێک، دەنگەدەنگێک، وێنە، فلیم یان تەنانەت یادوەریەکی ساڵانە دەشیت ببێتە ھۆکاری دوبارە بوونەوەی ده‌روونبرینداری. ئەم ھاندەرانە دەشێت تا تەمنێکی زۆر ھەر بمێنن. ئەو کەسانەی ده‌روونبریندار بوون ھەستی ئەو یادوەریانەیان بۆ دوبارەدەبێتەوە (زۆر جار وەک ھەستی ترس). بۆ نمونە تەقینەوەی فیشەگە شێتێك لە بۆنەی سەرەساڵی زاینی دەشێت لای ئەو کەسە یادوەری بۆمباردمانێکی منداڵێتی بێنێتەوە یاد وترسێکی زۆری لا دروست کات ھەرچەندە ڕۆداوە سەرەتاییەکەی باش لەیاد نەما بێت.
لای زوربەی توشبوان ئەو نیشانانە پاش
== پەشێویەکانی گرژی پاش ده‌روونبرینداری ==
Line ١٠١ ⟶ ١٠٣:
'''پەشێوی خۆگوونجاندن'''
ئه‌و به‌ركاره بارگرژیه ده‌روونیانه‌ی، كه له ئه‌نجامی
'''پهشێوی گرژی تيژ'''
Line ١٣٥ ⟶ ١٣٧:
== چاره‌سه‌ری ده‌روونبرینداری ==
چاره‌سه‌ری ده‌روونبریندارێتی بۆ توشبوانێك پێویسته كه
==='''چاره‌سه‌ری ده‌روونتيیماری'''===
Line ١٥١ ⟶ ١٥٣:
له جياتی ئه‌وه پێوسیته په‌يوندی چاره‌سه‌رێكه شێوه‌يه‌كی "تێگه‌شتنی كارلێكردانه‌ی دوولایانه " بگرێته خۆ. له په‌يوه‌ندێكه پێويسته پزشكه‌كه له نێوان ڕۆڵ‌بينين و خۆدورخسته‌نه‌وه بێت وبچێت. گواستنه‌وه بۆ پزشكه‌كه ته‌نها به مه‌به‌ستی تێگه‌شتنێكی دوولایانه‌یه.
زۆر كه‌م جاری تايبه‌ت، له گواستنه‌وه‌ی
شاره‌زایی چاك پێويسته بۆ گواستنه‌وه و گواستنه‌وه‌ی‌به‌رامبه‌ر لای پزشك، چونكه مه‌ترسی ئه‌وه هه‌يه كه پزشكه‌كه خۆی له جياتی توشی ده‌روون‌برينداری بێت. ئه‌مه
Line ١٦٦ ⟶ ١٦٨:
'''چاره‌سه‌ر له ڕێگای گێڕانه‌وه'''
كه‌سانی ده‌روونبریندار خواستێكیان تێدا دروست ده‌بێت، كه بيره‌وه‌ريه دابچڕاوه له‌يادچۆكه‌ی
'''جۆڵه‌ی هه‌ستياری چاو و چاره‌سه‌ركردنه‌وه [https://en.wikipedia.org/wiki/Eye_movement_desensitization_and_reprocessing ''EMDR'' Eye movement desensitization and reprocessing] '''
Line ١٧٨ ⟶ ١٨٠:
'''به‌ده‌ستهێنانی زانیاری'''
زانايان له‌سه‌ر ئه‌م جۆره چاره‌سه‌ره، كه بۆ تيماری
'''چاره‌سه‌ری تيماری‌جه‌سته‌یی'''
| |||