ئەندەلوس: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ھەروەک [[یۆنانی]] و [[فینیقیەکان]] نیشتەجێ بوون لە ھەندێ شار و ناوچەی ئیبیریا, [[ڕۆمان]] داگیریان کرد و گۆڕیان بۆ ولایەتێکی ڕۆشنبیری ڕۆمانی و ئاینی کاسۆلیکی, دوای ئەوەی کە بیروباوەڕی ئاریۆسی بڵاو بوو لە ناویاندا, و ڕۆمان سەرکەوتن لە گۆڕینی زمانەکەیان بۆ [[لاتینی]]. و بلاوی بیروباوەڕی ئاریۆسی لە ناو خەڵکی ڕەسەنی ناوچەکە کاریگەری ھەبوو لەسەر [[ئیسلام]] بوونیان دوای فەتحی ئیسلامی لەبەر نزیکی ئەو بیروباوەڕە لە بیروباوەڕی ئیسلامیەوە.

موسڵمانان فەتحیان کرد بە سەرکردایەتی تاریقی کوڕی زیاد لە ساڵی ٩١ک/ ٧١١ز, و ئەندەلوسیان کردە بەشێک لە دەوڵەتی ئیسلامی, و[[عەبدول ڕەحمان داخل]] بە دامەزرێنەری دەوڵەتی ئەندەلوس دادەنرێت لە ساڵی ٧٥٠ک, کە سەربەخۆ بوو لە [[دەوڵەتیدةولأةتى عەباسیعةبباسى]], وئەندەلوس بە درێژبوونەوی [[دەوڵەتی ئەمەوی]] دادەنرێت کە عەباسیەکان دەستیان بەسەرا گرت لە ڕۆژھەڵاتەوە ساڵی ١٣٢ک, و لە ساڵی ٧٥٦ز [[عەبدول ڕەحمان ناسر]] شاری قورتوبەی بنیاتنا, کە بووە پایتەختی ئەندەلوس وشارێک بوو پێشبڕکێی لەگەڵ بەغدای پایتەختی عەباسیەکان ئەکرد.

ئەندەلوس دابەش دەبوو بۆ چەند دەوڵەتێکی بچوک و ناکۆک دوای ڕوخانی [[دەوڵەتی ئەمەوی]] ساڵی ٣٩٩ک, دیارترینی ئەو دەوڵەتە بچوکانە بەنو عیباد بوولە ئەشبیلیە وبەنی ھود بوو لە سەرقستە وبەنو ئەفتەس بوو لە بەتلیۆس وبەنی زی لنون بزز لە تەڵیتڵە, ومەمالیکی ئیسپانی کاسۆلیکی فراوان بوو لەسەر حسابی ئەوان تا توانیان دەست بگرن بەسەر تەڵیتلە, ئەمەش وای کرد کە پاشاکانی [[مورابیتون]] کە لە باکوری ئەفریقیا دوڵەتێکی بەھێزیان دانابوو بچن بۆ فریاکەوتنی برا ئاینیەکانیان لە ئەندەلوس و [[ئیسپانیا]]ی کاسۆلیکیان تێک شکاند لە داستانی زەلاقەدا.

ئیسپانیە کاسۆلیکەکان سزای ھەموو ئەوانەیان ئەدا کە ئەرسەدۆکس نەبوونایە وئەیانکوشت، کە گەیشتنە غەرناتە لە ساڵی ١٥٢٦ز, داوایان لە موسڵمانان کرد یان ببن بە [[مەسیحی]] یان وڵاتەکە بە جێ بھێڵن, لەگەڵ ئەوەی ئەو مەحاکمانە بە موسڵمانی ئەندەلوسیان کرد کە زۆربەیان بوون بە مەسیحی لەگەڵ ئەوەی بە نھێنی بە موسڵمانی مانەوە. لە ساڵی ١٦٠٩ پاشای ئیسپانیا فەرمانی کرد بە دەرکردنی ھەموو موسڵمانان لە ئیسپانیا کە ئەوانەی دەرکران [[عەرەب]] و وبەڕبەڕی نەبوون بەڵکو دانیشتووی ڕەسەنی [[ئیبریا]] بوون, و لە ماوەی دە ساڵدا زیاتر لە ٢٥٠,٠٠٠ موسڵمان دەرکران و دەست بە سەر ماڵەکانیاندا گیرا. کە ئەوانیش ڕوویان کردە [[باکوری ئەفریقیا]] (ھەتاکو ئێستا زۆر لەو خێزانانەی کە ئەسڵیان ئەگەڕێتەوە بۆ موسڵمانی ئەندەلوس لە باکوری ئەفریقا ئەژین بە تایبەت لە [[مەغریب]]).

ئەندەلوس کاریگەریەکی گەورەی ھەبوو لەسەر [[ئەوروپا]] و مەمالیکەکانی دەوروپشتی, و کاتێک [[دەوڵەتی ئەمەوی]] لە ئەدەلوس بنیاتنرا, زۆر لە لاوەکانی ئەوروپا ڕوویان ئه‌كرده‌ قورتوبە بۆ زانست. دەسەڵاتی ئیسلامی ئەندەلوس ٨٠٠ ساڵ بەردەوام بوو, ھەتاکو ئێستا ناوچەی باشوری ئیسپانیا بە ناوی ئەندەلوس ئەناسرێت, و بەشێک لە ئیسپانیای نوێ پێک دەھێنێت, زۆربەی بینا مێژوویەکانی ماوەتەوە کە ئەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەوڵەتی ئیسلامی لە ئەندەلوس, و زۆر وشەی ئیسپانی ھەیە کە سەرچاوەکەنیان ئەگەڕێنەوە بۆ [[زمانی عەرەبی]].

[[پەڕگە:GRX Generalife 7661 41.JPG|thumb|320px300px|باخچه‌یه‌ك له‌ غه‌رناته‌، ئه‌نده‌لوس]]

ئەمەویەکان گرنگیان دا بە بنیاتنانی قورتوبە وژمارەی مزگەوتەکانی ئەگەیشتە ١٦٠٠ مزگەوت و مزگەوتی جامع بەناوبانگترین مزگەوتیەتی, وئیدریسی ئەڵێت نمونەی نیە لە نێو شارە ئیسلامیەکاندا, ١٠٠ ھەزار ناوەندی تیایە و ھەشتا ھەزار تەلاری تیایە, وژمارەی باخچەکانی قورتوبە ئەگاتە ٩ باخچەی گەورە کە ھەر یەکێکیان بە قەبارەی شارێکی گەورەیە, و لە دەوروبەریا سێ ھەزار [[گوند]] ھەیە, وبە پێی وتەی ھەندێک لە میژوو نوسان ژمارەی دانیشتوانی قورتوبە بە ملیۆنێک کەس ئەخەمڵێنن لە ڕۆژانی گەشەسەندنیا.

[[کتێب]] و [[کتێبخانە]] لە ھەموو لایەکی وڵاتەکە بڵاوبوویەوە, دانان و دانەرەکان زۆر بوون, ھەندێک لە فەرمانڕەواکانی ھانی زانستیان ئەدا و گرنگیان پێ ئەدا وەک دەسەڵاتی دووەم کە باس دەکرێت بەوەی کتێبی کۆکردۆتەوە و وناردویەتی بۆ [[دیمەشق]] و [[قاھیرە]] و [[حەلەب]] و [[بەغدا]] و شارەکانی تر کە گرنگیان بە کتێب داوە, بۆ کڕینی کتێب بە نرخی بەرز تاکو توانیویەتی ٤٠٠ ھەزار بەرگ بۆ کتێبخانەکەی کۆ بکاتەوە.

[[قورتوبە]] ئەو کاتانە زۆرترین ژمارەی دانیشتوانی لە خۆ ئەگرت, ژمارەی دانیشتوانی ئەگەیشتە نیو ملیۆن و ھیچ شارێک لەو گەورەتر نەبوو تەنھا بەغدا نەبێت, ژمارەیەکی ئێجگار زۆر تەلار و مەنزڵگا ھەبوو, سێ ھەزار مزگەوتی تیابوو.

[[کشتوکاڵ]] گەشەسەندنێکی گەورەی بە خۆیەوە بینی, ھەروەک [[پیشەسازی]] گەشەسەندنێکی گەورەی بە خۆیەوە بینی و بازاڕی تایبەت بە شتومەک دەرکەوتن.