پارێزگای خۆراسانی باکوور: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

پارێزگای خۆراسانی باکوور(بە [[فارسی]]:خراسان شمالی - Be kurdî: Xorasana Bakur) یەکێک لە [[پارێزگاکانی ئێران]]ە و کەوتۆتە باکووری ڕۆژھەڵاتی ئەم وڵاتە. ناوەندی ئەم پارێزگایە شاری [[بۆجنوورد]]ە.رووبەرى پارێزگای خۆراسانی باکوور پتر له 28,000كم000کم چوارگۆشەيه . ژمارەى دانيشتوانى پارێزگای خۆراسانی باکوور نزيكىنزيکى 900.000 كەسنکەسن .

كوردەكانیکوردەکانی خوراسان (كوردخانەکوردخانە) هێمای پارێزەری فەرهەنگ

لە سەرەتای سەدەی شانزیەمی زایینی ئیمپراتۆری شیعە مەزهەبی سەفەویان، وەكوەک ركابەرێكرکابەرێک لە بەرانبەر ئیمپراتۆری سوننە مەزهەبی عوسمانیدا خۆی دەرخست و بە مەبەستی سەپاندن و هەژمۆنیی ئایدۆلۆژیا و مەزهەبی شیعە و چەند هۆیەكیهۆیەکی دیكە،دیکە، لەگەڵی كەوتەکەوتە ململانێیەوە.

زێدی و نیشتمانی كوردکورد لەم گێروكێشەیەداگێروکێشەیەدا كەوتەکەوتە بەر پەلامار و ئیدیعای هەردوو ئیمپراتۆرەكەوەئیمپراتۆرەکەوە. لە ساڵی ١٥١٤ی زایینی، لە ناوچەی "چالدێران" كەکە ئێستە ناحیەیەكیناحیەیەکی سەر بە پارێزگای ورمێیە لە رۆژهەڵاتی كوردستانکوردستان تێهەڵچوونێكیتێهەڵچوونێکی توند و خوێناوی لە نێوان ئەو دوو ئیمپراتۆییەدا رووی دا كەکە بە "شەڕی چالدێران" ناسراوە، لەو شەڕەدا ئیمپراتۆری عوسمانی بەسەر ئێراندا سەركەوتسەرکەوت. لە ئەنجامدا نەتەوە و نیشتمانی كوردکورد لەلایەن ئەو زلهێزەی ناوچەوە لێكلێک ترازا و دابەش كراکرا و بەشێكیبەشێکی كەوتەکەوتە بەر ئیمپراتۆری عوسمانی و ئەو بەشەكەیبەشەکەی دیكەشیدیکەشی بە ئیمپراتۆریی سەفەوی بڕا.

ئێڵ و عەشیرە و هۆزە كوردەكانکوردەکان لە سەردەمی دەسەڵاتی شاعەباسی سەفەوی ساڵی ١٥٩٨ی زایینی، یان بەپێی سەرچاوەكانیسەرچاوەکانی دیكەدیکە ١٦٠٢ی زایینی (لە ناوچەكانیناوچەکانی نێوان رۆژئاوای گۆلی ورمێ‌ و دەوروبەری گۆلی وان و باشووری رووباری ئەرەس بۆ ناوچەی خوراسان لە باكووریباکووری رۆژهەڵاتی ئێران دوور خرانەوە و كۆچێنرانکۆچێنران).

دكتۆردکتۆر "كەلیموڵلاکەلیموڵلا تەوەحودی" كەکە بە باوكیباوکی مێژووی كورەكانیکورەکانی خوراسان ناسراوە، لە كتێبەکتێبە بەنرخەكەیبەنرخەکەی "حەرەكەتیحەرەکەتی مێژوویی كوردکورد بۆ خوراسان"دا دەنووسێ‌ : "ئەو پەنجا هەزار ماڵباتە كوردکورد لە ئێڵی گەورەی ١ـ زەعفەرانلوو ٢ـ شادلوو ٣ـقەراچورلوو و بەشێكیشیانبەشێکیشیان لە هۆزی جەلالی و عەشیرەی گەورەی شكاكشکاک بوون كەکە بەڕای ئەو مێژوونووسە هۆكاریهۆکاری ئەو هەڵكەندنهەڵکەندن و كۆچاندنەشکۆچاندنەش بەتەواوەتی سیاسی بوو. هۆز و عەشیرە كوردەكانکوردەکان نێردرانە خوراسان هەتا لەلایەكلەلایەک لە بەرانبەر هێرشە بەردەوام و یەكیەک لەدوای یەكەكانییەکەکانی "ئۆزبەكئۆزبەک"ەكانداەکاندا بەرگری لە پارێزگای خوراسان بكەنبکەن و لەلایەكیلەلایەکی دیكەشەوەدیکەشەوە جیاكردنەوەیجیاکردنەوەی و لێكترازانیلێکترازانی كوردەكانکوردەکان لە یەكتریەکتر دەبووە هۆی لاوازیی هێزیان لە كوردستانکوردستان كەکە ئەوكاتئەوکات ویست و داخوازییەكانداخوازییەکان جێگەی رەزامەندی و بە ویستی شاعەباس نەبووە.

كوردەکوردە دوورخراوەكاندوورخراوەکان بۆ خوراسان بەهۆی ئازایەتی و بەهێزی و شارەزایی لە شەڕدا، توانیان هێرشبەرە ئۆزبەكەكانئۆزبەکەکان لە ناوچەكانیناوچەکانی خوراسان دوور بخەنەوە و ئەو ناوچانەش كەکە داگیر كرابوون،کرابوون، كۆنترۆڵکۆنترۆڵ بكەنەوەبکەنەوە. كوردەکوردە دوورخراوەكاندوورخراوەکان بۆ خوراسان پاش ئەو دەسكەوتانەدەسکەوتانە لەوێ‌ وەكوەک سامان و نیشتمانی هەقیقی و مافی سەرەكییسەرەکیی خۆیان و بە رەزامەندی و هاندانی شاعەباسی سەفەوی نیشتەجێ‌ بوون و لە بەرانبەر پاراستنی ئەو ناوچە سنوورییانەدا لەدانی باج و سەرانە بەری كرانکران.

ناوچەیەكیانناوچەیەکیان هاوشێوەی خۆبەڕێوەبەری پێكەوەپێکەوە نا.

لەڕاستیدا كوردەکوردە دوور خراوەكانخراوەکان لەژێر ناوی پارێزەری شەرەف و كەرامەتیکەرامەتی سنوورەكانیسنوورەکانی ئێران بۆ هەمیشە لە خوراسان نیشتەجێ‌ بوون و لە زێد و وار و كلتووریکلتووری هەزار ساڵەی خۆیان دابڕان و ئەو شوێنەی كەکە كوردیکوردی خوراسانی لی َدەژین لە هەندێ‌ سەرچاوەدا بە كوردخانەکوردخانە ناسراوە.

كوردخانەکوردخانە دەكەوێتەدەکەوێتە كوێیکوێی خوراسانەوە؟

خوراسان ناوچەیەكیناوچەیەکی گەورە و پانوبەرینە. نزیكەینزیکەی هەموو سنوری ڕۆژهەڵاتی ئێران دەگرێتەوە، واتە لەلای ڕۆژهەڵات، لە سنووری توركمەنستانتورکمەنستان لە باكورەوە،باکورەوە، بە درێژایی سنووری ئەفغانستان دادەكشێت،دادەکشێت، تا بۆ سنووری پاكستانپاکستان درێژ دەبێتەوە. لە ڕۆژئاواش، بیابانی گەورە و قاتوقڕی (لووت)، لە هەرێمەكانیهەرێمەکانی دیكەیدیکەی ناوەڕاستی ئێرانی دادەبڕێت. هەرێمەكەهەرێمەکە كراوەتەکراوەتە سێ ئوستان: باكوریباکوری خوراسان، خوراسانی رەزەوی و خوراسانی باشوور.

كوردەكانکوردەکان بە زۆری لەوپەڕی باكوور،باکوور، لە پارێزگای باكووریباکووری خوراسان، لە چەند شار و شارۆچكەیەكشارۆچکەیەک و دێهاتی تایبەت بەخۆیان دەژین. كوردەكانکوردەکان بۆخۆیان ژمارەی خۆیان بە پتر لە ٢ ملیۆن كەسکەس دەخەمڵێنن.

كوردانیکوردانی ئەو دەڤەرە، لە ٢٢ هۆزی گەورە و ١٢٢ بنەماڵەی بچووكتربچووکتر پێكهاتوونپێکهاتوون و ئەوان بە خاكخاک و وڵاتی خۆیان دەڵێن (كوردخانەکوردخانە). ڕووبەری گشتیی خاكیخاکی كوردان،کوردان، یان كوردخانە،کوردخانە، بریتیە لە ٦٤.١٤٤ ، شەست و چوار هەزار و سەت و چل و چوار كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشە. بۆ ئەوەی لە گەورەیی و پان و پۆڕی ئەو خاكەخاکە بگەین با لەگەڵ ڕووبەری چەند وڵاتێكیوڵاتێکی ناسراوی دنیا، بەراوردی بكەینبکەین. ڕووبەری قەتەر ١١ هەزار كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشەیە. ڕووبەری تەیمووری ڕۆژهەڵات ١٤ هەزار و ٦٠٠ كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشەیە. هەروەكهەروەک سلۆڤێنیا ٢٠ هەزار كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشە.

ئیسرائیل ٢١ هەزار كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشە. ئەلبانیا ٢٩ هەزار كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشە. ئەرمەنستان ٢٩ هەزار و ٨٠٠ كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشە. بەلجیكابەلجیکا ٣١ هەزار كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشە. مۆلداڤیا ٣٤ هەزار كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشە. تایوان ٣٦ هەزار كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشە. سویسرا ٤١ هەزار كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشە. هۆڵەندا ٤٢ هەزار كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشە. دانیماركدانیمارک ٤٣ هەزار كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشە. كورواتیاکورواتیا ٥٧ هەزار كیلۆمەتریکیلۆمەتری چوارگۆشە. وەكوەک دەردەكەوێت،دەردەکەوێت، هەموو ئەو دەوڵەتە ناسراوانەی سەرەوە، هەروەكهەروەک زۆری دیكەش،دیکەش، بە ڕووبەر لە كوردخانەکوردخانە بچووكترنبچووکترن.

جگە لە كوردخانە،کوردخانە، ژمارەیەكیژمارەیەکی زۆر كوردیکوردی ناوچەكە،ناوچەکە، بۆ ئیش و كار،کار، یان هۆكاریهۆکاری دیكەدیکە لە دەرەوەی كوردخانەکوردخانە و لە شارە گەورەكانیگەورەکانی خوراسان دەژین. وەكوەک مەشهەد، نیشابوور و سەبزەوار. هەندێكهەندێک سەرچاوە تەنیا ژمارەی كوردانیکوردانی دانیشتووی (مەشهەد)، بە ٤٠٠ هەزار كەسکەس دەخەمڵێنن. دیارە زۆری دیش، بەهۆی خوێندن و كارەوەکارەوە پەڕیوەی شارەكانیشارەکانی دیكەدیکە ئێران، وەكوووەکوو تاران بوون.

ئەگەر پێناسەی تۆپۆگرافیای كوردخانەکوردخانە بكەین،بکەین، ئەوا دەڵێین ناوچەیەكیناوچەیەکی شاخاویی بە پیتە. دوو ڕووباری تێدایە. ئاست و ڕێژەی باران بارین، لە ناوچەكەناوچەکە بەرزە. كشتوكاڵکشتوکاڵ بە ڕێژەیەكیڕێژەیەکی بەرز دەكرێتدەکرێت. لە هەردوو ناوچەكانیناوچەکانی قووچان و ڕاز، نەوت و گاز بە بڕێكیبڕێکی كەمکەم دۆزراونەتەوە.

كوردانیکوردانی خوراسان، هەروەكهەروەک كوردانیکوردانی ناو كوردستان،کوردستان، خاوەنی سامانێكیسامانێکی گەورە و دەوڵەمەندی فۆلكلۆرینفۆلکلۆرین. ئەوان دابونەریت و فۆلكلۆریفۆلکلۆری خۆیان، بە شێوەی جۆراوجۆر و، نەوە دوای نەوە، تا ئەمڕۆ پاراستووە. تا سەرەتای سەدەی بیستەمیش، كوردانیکوردانی ناوچەكەناوچەکە بەگشتی خەریكیخەریکی كشتوكاڵکشتوکاڵ و ئاژەڵداری، (شوانكارەییشوانکارەیی) بوون. ئێستە لەوێش وەكوەک هەر شوێنێكیشوێنێکی دیكەدیکە كارکار و پیشەی جۆراوجۆر سەریانهەڵداوە. لە شارەكانیشیانداشارەکانیشیاندا بەتایبەت قووچان و شیروانە، هەروەها بجنورد، ئەسفەرایین و تا ڕادەیەكڕادەیەک شارەكانیشارەکانی دیكش،دیکش، كارکار و پیشەی باوی شاری و فەرمانبەری لە دەزگاكانیدەزگاکانی دەوڵەت، شانبەشانی دووكانداریدووکانداری و بازرگانی، باوە. گەورەترین شارەكانیشارەکانی ناوچە كوردنشینەكانیکوردنشینەکانی خوراسان بریتین لە: قووچان، بجنوورد، ئەسفەراین، چناران، فارووج، باجگیران، دەرەگەز، كەلات،کەلات، لایین، مانە و سملقان، راز و رادكان،رادکان، كەکە زۆرینە یان نزیكنزیک بە زۆرینەی گوند و لادێییەكانیلادێییەکانی سەر بەو شارانەش هاووڵاتییانی كوردنکوردن كەکە زۆربەیان سەرقاڵی ئاژەڵداری و كشتوكاڵنکشتوکاڵن.

بە گوێرەی هەندێكهەندێک سەرچاوە ٦٠% لە سەدی كوردانیکوردانی ئەوێ، هێشتا لادێ نشینن و، كاریکاری ئاژەڵداری و جوتیاری دەكەندەکەن. ٣٥% لە سەدی دانیشتوانیش، لە شارەكانشارەکان نیشتەجێن. هەروەكهەروەک ٥%یان، هێشتا بە ژیانی كۆچەری،کۆچەری، یان ڕەوەندی دەژین و كوێستانکوێستان و گەرمیان دەكەندەکەن. ئەم شێوە ژیانە سەرەتاییەی كوردان،کوردان، لە لادێ و ئاژەڵداری، یان ڕەوەندی و كوێستانکوێستان و گەرمێن كردن،کردن، هۆكاریهۆکاری سەرەكییسەرەکیی پاراستنی زمان و دابونەریتی دیكەدیکە وەكوەک جلوبەرگ و خواردن و ئاواز و گۆرانی و داستان و لاوكەكانیانلاوکەکانیان بووە.

گرنگترین رووبار لەو ناوچەیە، رووباری "ئەترەكئەترەک"ە كەلەکەلە كوێستانەكانیکوێستانەکانی "هەزار مەسجد"ەوە سەرچاوە دەگرن و دەڕێژتە زەریای خەزەرەوە. گەورە و بەرزترین كێوکێو و شاخەكانیشاخەکانی ناوچە كوردنشینەكانیکوردنشینەکانی خوراسان بریتین لە: هەزار مەسجد لە رۆژهەڵات، بینالوود لە باشووری رۆژهەڵات، شاجیهان لە باشوور، ئاڵاداغ لە رۆژئاوا و كێویکێوی گولیل لە باكوورباکوور كەکە هاوسنووری وڵاتی توركەمەنستانەتورکەمەنستانە.

هەموویان بە شێوەزاری كورمانجییکورمانجیی سەروو دەئاخڤێن و بەو پێیەی كەکە ماوەی زیاتر لە 400 ساڵە لە نیشتمان، زمان و كولتووریکولتووری دایكییدایکیی خۆیان دوور خراونەتەوە، هەروەها چەند هۆیەكیهۆیەکی دیكەیدیکەی وەكوەک هەڵاواردنی زمانی، فەرهەنگی ئابووری بەتەواوەتی لەلایەن دەسەڵاتە یەكیەک لەدوای یەكەكانەوەیەکەکانەوە پەراوێز خراون.

وەگەڕ نەخستنی دەسمایەی حكوومەتیحکوومەتی لەو ناوچانەی كەکە كوردیکوردی تێدا دەژی، پشتگوێ‌ خستنی بەرپرسانی حكوومەتیحکوومەتی بوونەتە هۆی ئەوەی كەکە گەشە و بووژانەوەی ئەو ناوچانە بگاتە كەمترینکەمترین ئاستی خۆی، لە بەرانبەردا دێوەزمەی هەژاری، تووشبوون بە مادە هۆشبەرەكانهۆشبەرەکان و بێكاریبێکاری و خەسار و دیاردە كۆمەڵایەتییەكانکۆمەڵایەتییەکان باڵ بەسەر ئەو ناوچانەدا بكێشێ‌بکێشێ‌. هەرچەند ئەو گرفت و دیاردانە لە ناوچەكانیناوچەکانی دیكەیدیکەی ئێرانیش بەدی دەكرێن،دەکرێن، بەڵام سیاسەتی دوژمنكارانەدوژمنکارانە لە هەندێ‌ ناوچە بە ئەنقەست رەچاو دەكرێتدەکرێت.

ماوەی نزیكنزیک بە دوو دەیەیە كوردانیکوردانی خوراسان لەژێر كاریگەریکاریگەری و هێژمۆنیی گوتاری نەتەوەیی و بووژانەوەی فەرهەنگی نەتەوەی كوردکورد بەگشتی و بەتایبەتی گەشە و بووژانەوەی كولتووریکولتووری لە رۆژهەڵاتی كوردستانکوردستان دەستیان داوەتە بزاوت و راسانێكراسانێک و لەسەر بنەما و ریشەی ئەدەبیات و زمان و كولتووریکولتووری دێرینی نەتەوەیی بەدوای ناسنامەی خۆیانەوەن. ئەم جووڵانەوە فەرهەنگییە لەئاستی میدیا كوردییەكانداکوردییەکاندا بە زەقی دەبنینرێ‌، بۆیە كەوتوونەتەکەوتوونەتە ژێر چاودێری و كۆنترۆڵیکۆنترۆڵی توندی دامودەزگا ئەمنی و سەربازییەكانیسەربازییەکانی حكوومەتحکوومەت و چالاكانیچالاکانی فەرهەنگی، مەدەنی و سیاسی و هونەریی كوردیکوردی خوراسان دەگیرێن و لەژێر زەخت و گوشار دان و هەتا ئێستە دەیان چالاكوانیچالاکوانی فەرهەنگی، مەدەنی، نووسەر، شاعیر، هونەرمەند و خوێندكاریخوێندکاری كوردیکوردی خوراسان دەستبەسەر و راپێچی زیندان و ناوەندە ئەمنییەكانئەمنییەکان كراونکراون.

ناوەندەكانیناوەندەکانی فێركارییفێرکاریی زمانی كوردی،کوردی، رێكخراورێکخراو و دامەزراوەی سیاسی و مەدەنیی كوردکورد و تەنانەت غەیرە كوردیشکوردیش لەو ناوچانە بەتەواوەتی قەدەغەن و لەگەڵ ئەو كەسانەیکەسانەی هەوڵی رێكخستنیرێکخستنی فەرهەنگی و كۆمەڵایەتیکۆمەڵایەتی و سیاسی بدەن، بە توندی هەڵسوكەوتهەڵسوکەوت دەكرێتدەکرێت.

گرتنەبەری ئەم سیاسەتانە لەڕاستای ئاسمیلاسیۆنی كولتووریکولتووری و زمانیدا دەكرێندەکرێن هەتا زیاتر لە رەگ و ریشە و ناسنامەی خۆیان دوور كەونەوەکەونەوە و لەناو كولتوورکولتوور و زمانی باڵادەستدا بتوێنەوە.

ئەوەی گرنگە و دەبێ‌ جەختی لەسەر بكرێتەوە،بکرێتەوە، سەرەڕای ئەو زەخت و گوشارانەی بە درێژایی ٤٠٠ ساڵ لەلایەن حكوومەتەحکوومەتە جۆراوجۆرەكانەوەجۆراوجۆرەکانەوە لەباری كولتووریکولتووری و سیاسییەوە لەسەریان بووە، بەڵام پێداگرییان لەسەر پاراستنی زمان و ئەدەب و كولتووریکولتووری خۆماڵی و رەسەنی خۆیان كردووەکردووە.

فۆلكلۆرفۆلکلۆر و زمان و ئەدەبی زارەكی،زارەکی، پاراستنی دابونەریت و كولتوورەکولتوورە رەسەن و دێرینەكاندێرینەکان یەكیەک لەو بوارانەیە بە نهێنی و شاراوەیی كاریانکاریان لەسەر كردووەکردووە و بە گیان و دڵ پاراستوویانە.

لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا شان بەشانی رەوت و جمشتی رۆشنبیری و بووژانەوەی فەرهەنگی و زمانی لە شارەكانیشارەکانی رۆژهەڵاتی كوردستان،کوردستان، لەوێش جموجۆڵ و بووژانەوەی فەرهەنگی لە ئاستێكیئاستێکی بەریندا دەستی پێكردپێکرد.

بە چوونی رێژەی زۆری خوێندكارانیخوێندکارانی كوردیکوردی ئەو ناوچانە بۆ زانكۆكانیزانکۆکانی مەشهەد و تاران و ئاشنابوونیان لەگەڵ خوێندكارانیخوێندکارانی دیكەیدیکەی كوردکورد و دامەزرانی پەیوەندیی لە نێوان نووسەر، رۆشنبیر و نوخبەكاندانوخبەکاندا ئیتر گوتاری نەتەوەیی و دۆزینەوەی ناسنامە لەلایان بووەتە بابەتی سەرەكیسەرەکی و ئەم پرسە لەناو زۆربەی توێژەكانیتوێژەکانی كوردانیکوردانی خوراساندا رووی لە گەشەكردنگەشەکردن كردکرد.

ئەگەرچی كوردەكانیکوردەکانی خوراسان بە سنوور و جوغرافیا لە چەقی پرسەكانیپرسەکانی كوردستانکوردستان دوورن، بەڵام زەخت و گوشار و دووری نەیتوانیوە ناسنامەی كوردایەتییانکوردایەتییان لێ‌ زەوت بكاتبکات و هەردەم بیر و خەیاڵیان لەلای زێد و نیشتمانی دایكییدایکیی خۆیان كوردستانکوردستان.

ناكرێ‌ناکرێ‌ باسی مێژوو، زمان و ئەدەب و فەرهەنگی كوردانیکوردانی خوراسان بكەینبکەین و باسی رۆڵ و كاریگەرییکاریگەریی رۆشنبیر و نووسەرانی دڵسۆز و خۆنەویستی كوردیکوردی ئەو ناوچەیە نەكەیننەکەین. یەكیەک لەو نووسەر و مێژوونوسە پشوودرێژانە "كەلیموڵلاکەلیموڵلا تەوەحودی"یە كەلەکەلە بووژانەوەی زمان و ئەدەب و پێگەیاندنی لاوان و خوێندكارانخوێندکاران و هاندانی چالاكانیچالاکانی فەرهەنگی و بەگشتی زیندووكردنیزیندووکردنی ناسنامەی نەتەوەیی كوردانیکوردانی خوراساندا رۆڵی كاراکارا و پێشەنگی گێڕاوە.

لەباری مۆسیقا رەسەنەوە كوردەكانیکوردەکانی خوراسان خاوەنی پاشخانێكیپاشخانێکی دەوڵەمەندن و لەم بارەوە چەندین گۆرانیبێژ و ژەنیاری میللیی و نوێخوازییان هەیە و ئێستە چەند گرووپێكگرووپێک لەو ناوچەیە سەرقاڵی كارنکارن كەکە گرووپی "كواتکوات" ناسراوترینیانە.

لێرەدا ئاماژە بەناوی هەندێ‌ لە ئوستوورەكانیئوستوورەکانی بواری شیعر، مێژوو، ئەدەب و هونەری كوردەكانیکوردەکانی خوراسان دەكەیندەکەین.

لە سەردەمی ئەفشاریە و زەندییەكانزەندییەکان: كەسێكیکەسێکی وەكوەک میزا حەبیبوڵلا مستەوفی شاعیری حیماسیی ناسروی كوردەکوردە و دیوانی "مەحموود نامە" بەرهەمی ئەوە. لە دەوری قاجارییەكانقاجارییەکان كەسێكیکەسێکی وەكوەک "جەعفەر قولی زەنگلی" شاعیر و هونەرمەندی میللی بواری مەقام و ئوستوورەیی كوردەكانیکوردەکانی خوراسان سەرهەڵدەدات كەکە بە هۆنراوە و میللی، حیماسی و ئوستوورەییەكانیئوستوورەییەکانی بە زاراوەی كورمانجییکورمانجیی سەروو مێژووی رووداو و كارەساتەكانیکارەساتەکانی ناوچەكەناوچەکە و ئێرای تۆمار كردووەکردووە. لە دەورەی دووەمی قاجارییەكانداقاجارییەکاندا دەتوانین ئاماژە بە "مەلا ئیسماعیل بوغانلوو" و مەلا "عەلی رازی" ناسراو بە (بێچارە) و "حاج محەمەد بوغانلوو" بكەینبکەین. لە دەرەی سێیەمی قاجارییەكانداقاجارییەکاندا كەسێكیکەسێکی وەكوەک "سەردار عیوەز خان" سەرهەڵدەدات كەکە سەرۆكیسەرۆکی ئێلی جەلالی بووە و كەسێكیکەسێکی شۆڕشگێر و قارەمان بووە و لە بواری ئەدەب و شیعریشدا دەستی بالای هەبووە. هەروەها "ئاهەنگ حەجۆ خان"، "ئاهەنگ خوداوەردی سەردار".

لە سەردەمی پالەویدا كەسانێكیکەسانێکی وەكوەک: "حەیدەر رشوانلوو، هەیبەتوڵلا ناتقی، عەلی مێهرەو پەیدا بوون كەلکەل بورای ئەدەب و شعر و زمانی كوردیداکوردیدا چالاكچالاک بوون.

سەردەمی كۆماریکۆماری ئیسلامی: كەلیموڵڵاکەلیموڵڵا تەوەحودی (كانیماڵکانیماڵ) نووسەر، مێژوونوس كەکە بە خۆی و ماڵبات و كەسوكارییەوەکەسوکارییەوە هەموو ژیانیان لەپێناو بووژانەوەی فەرهەنگ و مێژوو و هونەری كوردانیکوردانی خوراساندا تەرخان كردووەکردووە و لەم بارەوە جیا لە كتێبیکتێبی ٦بەرگیی "حەرەكەتیحەرەکەتی مێژوویی كوردکورد بۆ خوراسان" چەندین پەرتووكیپەرتووکی دیكەیدیکەی لە بواری جیاجیادا چاپ و بڵاو كردووەتەوەکردووەتەوە. لەناو نەوەی ئێستاشدا دەتوانین ئاماژە بە ناوی ئەم كەسانەکەسانە بكەینبکەین: "سمایل حوسێنپور، حەسەن رەوشەن، عەلی جەلایر، جەواد رەزایی، حەمید حوسێن عەلی پور، مەحموود فەرخوندە، عەلی رەحمەتی، حەمید نەجەفزادە، ئیبراهیم شمشێریان، كیانکیان ەەبانی، غوڵامڕەزا محەمەدی، حوسێن قیاسی ئابادی، كەریمکەریم ئەكبەرزادە،ئەکبەرزادە، فەرامەرز رۆستەمی، بەرات سەعادەتزادە، رەزا موسەلڕەزایی، محەمەد بەراتیان، غوڵامحسێن عەباسزادە، و خاتوون قەیتاقی، سەعادەتزادە، قادری فەرخوندەو...هتد

بە سوپاسەوە وەرگیراوە لە ماڵپەڕی كوردپا،کوردپا، ئاژانسی هه‌واڵده‌ریی كوردستانکوردستان