کۆماری کوردستان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''کۆماری کوردستان''' مەھاباد لە ٢ی رێبەندانی 2646ی کوردی، بەرامبەر بە ٢٢ی ژانویەی 1946 لە[[رۆژهەڵاتی کوردستان]] لەسەر دەستی حیزبی دێموکراتی کوردستان دامەزرێنرا و پێشەوا قازی محەمممەد وەک سەرۆک کۆمار سوێندی یاسایی خوارد، دەوڵەتێکی کوردی کەمتەمەن بوو کە لە سەدەی بیست دا‌ و لە دوای کۆماری ئاگری-لە تورکیا، دامەزرا. پایتەختەکەی شاری‌ مھابادمەھاباد بووە کە ئەکەوێتە باکووری‌ خۆراوای‌ ئێران. دامەزران‌ و لەناوچوونی کۆمار راستە بەشێک بوو لەو قەیرانەی ئێرانی تێکەوتبوو، ئەو ململانێ‌یەی‌ لە نێوان ئەمریکا‌ و سۆڤیه‌ت دا ھەبوو کە جەنگی ساردی لێکەوتەوە، بەڵام خواستی لەمێژینە و ئاواتی گەلی کورد بوو بۆ دامەزراندنی دەوڵەت و وڵاتێک بەناوی کوردستان، پێشینە لە مانگی ئابی ١٩٤١، راپەڕینێکی جەماوەریی کۆنترۆڵی‌ ناوچە کوردییەکانی لە دەستی حکومەتی ناوەنديی ئێران ده‌رهێنا. لە شاری‌ مھاباد،مەھاباد، کۆمیتەیەکی لە کەسانی چینی ناوەند بە پشتگیری سەرۆک خێڵەکان دەسەڵاتی ناوچەكەيان گرتە دەست. پارتێکی سیاسی بەناوی کۆمەڵەی‌ ژیانەوەی کوردستان (ژێ کاف) دامەزرێنرا. قازی محەمەد، سەرۆکی بنەماڵەی‌ قازی، بە سکرتێريی پارتەکە ھەڵبژێردرا.کۆمیتەکە بە سەرکردایەتیی قازی محەمەد ناوچەکەیان بە لێھاتوویی‌ و سەرکەوتنێکی بەرچاوەوە بۆ ماوەی ٥ ساڵ تا رووخانی کۆمار بەڕێوەبرد.

ھێزەکانی [[سۆڤیەت]] و [[بریتانیا]] لە کۆتاییەکانی ئابی [[١٩٤١]] ئێرانیان داگیر کرد، دیارە سۆڤیه‌ت لە باکوورەوە. سۆڤێت بە گشتی دوودڵ بوون لە ئیدارەی‌ کوردی. ھێزیان لە نزیک مھابادمەھاباد دانەنا‌و تەنانەت نێردراوێکی مەدەنی ئەوتۆیان نەنارد بۆ ئەوەی کاریگەریی گەورە دروست بکات. لە رێگەی‌ چالاکیی (دۆستانە)وە، وەک دابینکردنی کەرەسەی‌ گواستنەوە، دەرکردنی سوپای‌ ئێرانی، و کڕینەوەی‌ تەواوی بەرھەمی تووتنەکەیان، پاڵپشتیی ئیدارەکەی‌ قازی‌یان دەکرد. لە لایەکی ترەوە، کوردەکان زۆر ئیدارەی کوردیان ئەبێزاند لەبەر ئەوەی رەتیان کردەوە ببنە بەشێک لە کۆماری دیموکراتی (فارس) ئازربایجان. ھەروەھا دژی‌ راگەیاندنی کۆماری‌ سەربەخۆی کوردی بوون.

لە ئەیلولی‌ ١٩٤٥، قازی محەمەد‌و سەرکردە کوردەکانی تر سەردانی [[تەورێز]]یان کرد بۆ ئەوەی‌ چاویان بە کونسوڵی‌ سۆڤیه‌ت بکەوێت بۆ دەرباری‌ پشتگیریکردنی کۆمارێکی نوێ، لەوێشەوە رەوانەی باکۆ، ئازربایجانی سۆڤیه‌ت، کران. لەوێ، ئاگادار بوونەوە لەوەی پارتی دیموکراتی ئازربایجان لە ھەوڵی‌ ئەوەدایە کە دەست بەسەر ئازربایجانی ئێراندا بگرێت. لە ١٠ی‌ کانوونی یەکەمدا، پارتی دیموکراتی ئازربایجان دەستی بەسەر پارێزگای‌ ئازربایجانی رۆژهه‌ڵات دا گرت کە پێشتر بەدەست سوپای‌ ئێرانەوە بوو. قازی محەمەد بڕیاری‌ دا ھاوچەشنی ئەو کارە دووبارە بکاتەوە، لە ١٥ی‌ کانوونی یەکەمدا، کۆماری مھابادیمەھابادی کوردیی دامەزرێنرا.

لە ٢٦ی ئازاری‌ ١٩٤٧، بەھۆی‌ فشاری‌ ھێزە رۆژئاواییەکان، بۆ نمونە ئەمریکا، سۆڤیه‌ت پەیمانی بە حکومەتی ئێرانی دا کە لە باکووری ئێران ئەکشێتەوە. لە مانگی حوزەیران دا، ئێران دەستی گرتەوە لەسەر ئازربایجاندا. ئەمە بووە ھۆی‌ دابڕانی کۆماری‌ مھابادمەھاباد لە سۆڤیه‌ت و دواجار بووە ھۆی‌ داڕمانی.

لە ٥ ی‌ کانوونی یەکەم، ئەنجومەنی شەڕ بە قازی محەمەدیان راگەیاند کە رێ لە ھەر پەلامارێکی سوپای‌ ئێران دەگرن کە بکرێتە سەر ناوچەکە. لە ١٥ی کانوونی یەکەم، سوپای‌ ئێران ھاتە ناوچەکە‌ و دەستی بەسەر مھابادمەھاباد دا گرت.

لەگەڵ ھاتنیان، چاپخانەی کوردی‌یان داخست، فێرکردنیان بە زمانی کوردی قەدەغە کرد، ھەر کتێبێکی کوردی‌یان بدۆزیایەتەوە ئەیانسوتاند. دواجار لە ٣١ی‌ ئازاری‌ ١٩٤٧، قازی‌ محەمەد بە تۆمەتی خیانەت لە دەوڵەتی ئێران، لە مھابادمەھاباد لە سێدارە درا.