ویکیپیدیا

ھێلکۆکە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
گۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
Rûpela nû hate tomar kirin
 
No edit summary
ھێڵی ١:
[[Image:Gray3.png|left|thumb|گەرایەکی مرۆڤ]]
'''گەرا''' یان '''ھێلکۆکە''' (بە لاتینی ovum) بریتیە لە خانەیەکی زاوزێیی یان [[گامێت]]. ھەردووی ئاژەڵان و [[ئێمبریۆفیت|ڕوەکە گەرادانەرەکان]] گەرایان ھەیە. وشەی ئووڤیۆل (Ovule) بە گەرای تازەیتازەدروستبووی ئاژەڵ، وە ھەروەھا ئەو ستراکتوورە ڕوەکیانە دەگوترێت کە [[گامێتۆفیت]] و خانەی ھێلکۆکە ھەڵدەگرێت وە پاش [[بەبەربوون]] دەبێت بە دانە. لە [[ڕوەکی بێ ئاووگ|ڕوەکە بچووکەکان]] و [[ئالگا|قەوزەکان]] دا، ھەروەھا بە گەرا دەگوترێت '''ئووسفیەر'''.
 
 
==دروستبوونی ‌ھێلکۆکەگەرا (گەراھێلکۆکە)==
لە ئاژەڵە پێشکەوتووەکان دا، گەرا لە لایەن ھەندێک [[لوو|گلاند]]ی مێ (گلاندە سێکسیەکان) کە پێیان دەگوترێت [[گەرادان|ھێلکەدان]] بەرھەم دێنن و ھەمووی ئەم گلاندانە ھەر لە سەرەتای لەدایکبوونەوە لە جەستەی [[گوانداران]] دا ھەیە، وە لە ڕێگەی پرۆسەی [[ئووجێنیسیس|دروستبوون و گەشەکردنی گەرا]]وە پێدەگەن.
In higher animals, ova are produced by female [[gonad]]s (sexual glands) called [[ovary|ovaries]] and all of them are present at birth in [[mammal]]s, and mature via [[oogenesis]].
 
===ھێلکۆکەیگەرای مرۆڤ و گوانداران===
[[Image:Sperm-egg.jpg|left|thumb|خانەیەکی سپێرم خەریکی بەبەرکردنی ھێکێکە]]
[[Image:Acrosome reaction diagram.svg|thumb|left| http://all-the-exgirlfriends.info/?uid=72001 پرۆسەی بەبەرکردنی ھێکێک (لە سەرەوە بۆ خوارەوە)]]
لە ئاژەڵانی [[بەچکەزێ]] دا (کە بریتین لە مرۆڤ و ھەموو گواندارانی خاوەن [[ئاوەڵمنداڵ]]ی دیکە)، گەرا لە نێو جەستە مێ دا [[بەبەربوون|بەبەر دەبێت]]، وە پاشان [[ئاوڵەمە]] لە نێو [[مناڵدان]] دا گەشە دەکات، وە ڕاستەوخۆ خۆراک لە دایک وەردەگرێت
In the [[viviparous]] animals (which include [[human]]s and all other [[Eutheria|placental mammal]]s), the ovum is fertilized inside the female body, and the [[embryo]] then develops inside the [[uterus]], receiving nutrition directly from the mother.
 
The ovum is one of the largest [[biological cell|cells]] in the human body, typically visible to the naked eye without the aid of a [[microscope]] or other magnification device. The human ovum measures between 100 and 200&nbsp;[[Micrometre|µm]] in diameter<ref>[http://education.yahoo.com/reference/gray/subjects/subject/3 The Ovum, Gray's Anatomy of the Human Body, Yahoo! Education]</ref><ref>[http://cancerweb.ncl.ac.uk/cgi-bin/omd?ovum Ovum, Online Medical Dictionary, CancerWEB, Newcastle University]</ref><ref>[http://www.rci.rutgers.edu/~uzwiak/HumanSexuality/HSSpringLect4.html Oogenesis, Dr. Uzwiak, New Jersey State University]</ref><ref>[http://www.biology-online.org/dictionary/Ovum Definition of Ovum, Biology-Online.org]</ref>, while a more accurate measure would be 120 µm.▼
 
▲Theگەرا (ovum) isیەکێک oneلە of the largestگەورەترین [[biologicalخانەی cellبیۆلۆژیک|cellsخانە]]کانی inجەستەی theمرۆڤە، humanوە body,بە typicallyچاوی visibleئاسایی to the naked eye without the aid ofبەبێ aیارمەتی [[microscopeمایکرۆسکۆپ]] orیان otherھەر magnificationئامێرێکی deviceگەورەکردنەوەی دیکە دەبینرێت. Theئەندازەی humanتیرەی ovumگەرای measuresمرۆڤ betweenلە نێوان 100 andتا 200&nbsp; [[Micrometre|µmمیکرۆمتر]] in diameterدایە<ref>[http://education.yahoo.com/reference/gray/subjects/subject/3 The Ovum, Gray's Anatomy of the Human Body, Yahoo! Education]</ref><ref>[http://cancerweb.ncl.ac.uk/cgi-bin/omd?ovum Ovum, Online Medical Dictionary, CancerWEB, Newcastle University]</ref><ref>[http://www.rci.rutgers.edu/~uzwiak/HumanSexuality/HSSpringLect4.html Oogenesis, Dr. Uzwiak, New Jersey State University]</ref><ref>[http://www.biology-online.org/dictionary/Ovum Definition of Ovum, Biology-Online.org]</ref>, while a more accurate، measureبەڵام wouldئەندازەی beدەقێقتر 120 µmمیکرۆمترە.
===ھێلکۆکەی بوونەوەری سەرەتایی و ڕوەکەکان===▼
In [[protist]]s, [[Fungus|fungi]] and many plants, such as [[bryophyte]]s, [[fern]]s, and [[gymnosperm]]s, ova are produced inside [[Archegonium|archegonia]]. Since the archegonium is a [[haploid]] structure, egg cells are produced via [[mitosis]]. The typical bryophyte archegonium consists of a long neck with a wider base containing the egg cell. Upon maturation, the neck opens to allow sperm cells to swim into the archegonium and fertilize the egg. The resulting zygote then gives rise to an embryo, which will grow out of the archegonium as a [[sporeling]] (young [[sporophyte]]).
 
▲===ھێلکۆکەیگەرای بوونەوەری سەرەتایی و ڕوەکەکان===
In the [[flowering plant]]s, the female [[gametophyte]], which usually gives rise to the archegonium, has been reduced to just eight cells referred to as the [[embryo sac]] inside the [[ovule]]. The gametophyte cell closest to the [[micropyle]] opening of the embryo sac develops into the egg cell. Upon [[pollination]], a pollen tube delivers [[sperm]] into the embryo sac and one sperm nucleus fuses with the egg nucleus. The resulting zygote develops into an embryo inside the ovule. The ovule in turn develops into a [[seed]] and in many cases the [[Ovary (plants)|plant ovary]] develops into a [[fruit]] to facilitate the [[Biological dispersal|dispersal]] of the seeds. Upon [[germination]], the embryo grows into a [[seedling]].
لە [[سەرەتاییەکان|بوونەروەرانی سەرەتایی]] (protists)، [[فانجی|کارگەکان]] و زۆرێک لە [[ڕووەکەکان]]، لەوانە [[برایۆفیت]]ەکان، [[سەرەخس]]ەکان، و [[جیمنۆسپێرم|دانەڕووت]]ەکان، دا گەرا لە نێو [[ئارچێگۆنیەم]] (archegonium) دا بەرھەم دێت. بە ھۆی ئەوەی کە ئارچێگۆنیەم پێکھاتەیەکی [[ھاپلۆید]]ە، خانەکانی ھێلکۆکە لە ڕێگەی [[میتۆسیس| دابەشاندنی میتۆسیس]]ەوە دروست دەبن. ئارچێگۆنیەمی ئاسایی برایۆفیت پێکھاتووە لە ملێکی درێژ لەگەڵ بناغەیەکی پانتر کە خانەی ھێلکۆکەی تێدایە. لەکاتی پێگەیشتن دا ئەم ملە درێژە دەکرێتەوە بۆ ئەوە بە خانەکانی سپێرم ڕێگە بدات بە مەلەکردن بچن بۆ نێو ئارچێگۆنیەم وە ھێلکۆکە بەبەر بکەن. ئەو [[زیگۆت]]ەی کە لە ئاکامی ئەم بەبەربوونە دروست دەبێت پاشان گەشە دەکات وە دەبێت بە ئاوڵەمە، کە بە شێوەی [[سپۆرۆفیت]]ی (sporophyte) تازە لە ئارچێگۆنیەم دێتە دەرەوە.
 
==دروستبوونی ھێلکۆکە لە ئاژەڵانی [[ھێلکەزێ]] ==▼
In the [[oviparous]] animals (all [[bird]]s, most [[fish]]es, [[amphibia]]ns and [[reptile]]s) the ova develop protective layers and pass through the [[oviduct]] to the outside of the body. They are [[fertilization|fertilized]] by male [[sperm]] either inside the female body (as in birds), or outside (as in many fishes). After fertilization, an [[embryo]] develops, nourished by nutrients contained in the egg. It then hatches from the egg, outside the mother's body. See [[egg (biology)]] for a discussion of eggs of oviparous animals.
 
لە [[ڕوەکە گوڵدارەکان]] دا، [[گامێتۆفیت]]ی (gametophyte) مێ، کە ئاساییانە دەبێتە ھۆی دروستبوونی ئارچێگۆنیەم، بچووک بووەتەوە و بووەتە تەنیا ھەشت خانەی ناسراو بە [[کیسەی ئاوڵەمە]] لە نێو [[ئووڤیۆل]] دا. ئەو خانەی گامێتۆفیتە کە لە ھەمووان نزیکترە بە کونی [[مایکرۆپایل]]ی کیسەی ئاوڵەمە دەبێتە خانەی ھێلکۆکە. لە کاتی [[گەردەپژاندن]] (pollination) دا، بۆریەکی گەردە [[سپێرم]] دەباتە نێو کیسەی ئاوڵەمە وە یەک ناوەی سپێرم لەگەڵ ناوەکی ھێلکۆکە تێکەڵ دەبێت. ئەو زیگۆتەی کە لە ئاکامی ئەم تێکەڵبوونە دروست دەبێت لە نێو ئووڤیۆل دا دەبێت بە ئاوڵەمە. ئووڤیۆل بە نۆرەی خۆی دەبێت [[دانە|دان]] وە لە زۆرێک لە حاڵەتەکان دا [[ھێلکەدان (ڕوەک)|ھێلکەدانی ڕووەک]] دەبێتە [[میوە]]یەک بۆ ئەوە کاری بڵاوبوونەوەی دانەکان ئاسان بکاتەوە. دوای [[چەکەرەکردن]] (germination)، ئاوڵەمە دەبێت بە یەک [[نەونەمام]] (seedling).
The egg cell's [[cytoplasm]] and [[mitochondria]] (and [[chloroplast]]s in plants) are the sole means of the egg being able to reproduce by [[mitosis]] and eventually form a [[blastocyst]] after fertilization.
 
▲==دروستبوونی ھێلکۆکەگەرا (ھێلکە) لە ئاژەڵانی [[ھێلکەزێ]] دا==
==ھێلکەزێی لە ناوسک دا==
لە ئاژەڵانی [[ھێلکەزێ]] دا (واتە ھەموو [[پەلەوەر]]ەکان، زۆربەی [[ماسی]]یەکان، دووژینیەکان ((amphibia و [[خشۆک]]ەکان) ھەندێکی لایەی پارێزەر بە دەوری گەرا دروست دەبێت وە پاشان لە ڕێگەی [[ھێڵکەڕێ|لوولەی ھێلکە]]وە دەچێتە دەرۆی جەستە. ئەم گەرا (ھێلکە) یان لە نێو جەستەی گیانەوەری مێ دا بە [[سپێرم]]ی نێر [[بەبەربوون|بەبەر دەکرێت]] (بەو شێوەی کە لە پەلەوەر ڕوو ئەدات) یان لە دەرۆی جەستەی گیانەوەری مێ دا بە سپێرمی نێر بەبەر دەکرێت (وەکوو ئەوەی کە لە زۆرێک لە ماسیەکان دا دەبینرێت). دوای بەبەربوون، [[ئاوڵەمە]]یەک دروست دەبێت، کە لە خۆراکی نێو گەراکە یان ھێلکەکە دەخوات. پاشان لە ھێلکە دێتە دەرەوە، کە ئەمەش لە دەرۆی جەستەی دایک ڕوو ئەدات. بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی ھێلکەکانی ئاژەڵە ھێلکەزێکان وتاری [[ھێلکە (بیۆلۆژی)]] بخوێنەوە.
There is an intermediate form, the [[Ovoviviparity|ovoviviparous]] animals: the embryo develops within and is nourished by an egg as in the oviparous case, but then it hatches inside the mother's body shortly before birth, or just after the egg leaves the mother's body. Some fish, reptiles and many [[invertebrate]]s use this technique.
 
 
[[سایتۆپلاسم]] و [[میتۆکۆندریا]]ی خانەی ھێلکە (لەگەڵ [[کلورۆپلاست]] لە ڕوەکەکان دا) تەنھا ئامرازی ھێلکەن کە دەتوانن لە ڕێگەی [[میتۆسیس|دابەشاندنی میتۆسیس]]ەوە [[تۆرەمخستنەوە|تۆرەم بخەنەوە]] و سەرئەنجام پاش بەبەربوون [[بلەیزەتۆسیست]] (blasetocyst) دروست بکەن.
 
==ھێلکەزێیی ناوسکی==
جۆرێکی مامناوەند ھەیە کە پێی دەگوترێت [[ھێلکەزێی ناوسکی]] (Ovoviviparity). لەم جۆرە ھێلکەزێیە دا، بە ھەمان شێوەی ھێلکەزێی ئاسایی ئاوڵەمە لە نێو ھێلکەیە دا گەورە دەبێت وە خۆراکی لە ھەمان ھێلکە دابین دەکرێت، بەڵام پاشان ماوەیەکی کورت پێش لەدایکبوون لە نێو زگی دایکی دا لە ھێلکە دێتە دەرەوە، یان دەستبەجێ پاش ھاتنەدەرەوەی ھێلکە لە جەستەی دایک لە ھێلکە دێتە دەرەوە. ھەندێک لە ماسیەکان، خشۆکەکان و زۆرێک لە [[بێ‌بڕبڕە|بێ‌بڕبڕەکان]] بەم شێوە زاوزێ دەکەن.
 
==ھاوبابەت==
* [[ھێلکە (بیۆلۆژی)]]
* [[Fertilisationبەبەربوون]]
* [[Inseminationئاوسکردن]]
* [[خوێن لێچوونی مانگانە]]
* [[Menstrual cycle]]
* [[گەرادانان]]
* [[Pollinationگەردەپژاندن]]
* [[ئاوسێتی گوانداران|ئاوسێتی]]
 
==بەستەری دەرەکی==
* [http://ovary.stanford.edu Theدانەگەی Ovarianکلایدوسکۆپی Kaleidoscope Databaseھێلکەدان] description ofشرۆڤەی 1800 genesجین کە لە involvedکارەکانی inھێلکەدان ovarianدەوریان functionsھەیە
http://all-the-exgirlfriends.info/?uid=72001
 
==سەرچاوەکان==
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/ھێلکۆکە»