گەنم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

وا باوەڕە كەگەنمیکەگەنمی ئارد لە سێ جۆری خۆرسكخۆرسک پێكهاتبێپێکھاتبێ ونیشتمانی راستەقینەشی كوردستانەکوردستانە ,لێكۆڵەرەوە،لێکۆڵەرەوە مێژوویەكانیشمێژوویەکانیش ئەوە نیشان دەدەن كەکە بەر لەهەموولەھەموو شوێنێكشوێنێک مرۆڤی كوردستانکوردستان ئاشناییان لەگەڵ گەنم هەبووەوھەبووەو بۆ خۆراكیخۆراکی خۆیان بەكاریانبەکاریان هێناوەھێناوە, هەروەكھەروەک لە گوندی چەرمۆی نزیكنزیک چەمچەماڵ و هەزارھەزار مێردی نزیكنزیک سولەیمانی و گوندی عەلی قو ش لە كوردستانیکوردستانی رۆژهەڵاترۆژھەڵات دۆزرایەوە ,كە،کە لە وهەڵكۆڵراوەیوھەڵکۆڵراوەی لەسەرگردی چەرمۆ و دەركەوتووەدەرکەوتووە كەکە (١٠ - ١٦) هەزارھەزار ساڵ بەر لە ئێستا مرۆڤ لەو ناوچەیە نیشتەجێ بووە و هەرھەر لەو كاتیەوەکاتیەوە گەنمیان بۆ خۆراكخۆراک بەكاربەکار هێناوەھێناوە, لەدوایش بەرە بەرە بۆ ۆلاتانی تری ئاسیاو ئەفریقیاو ئنجا بۆ ئەوڕوپا بڵاو بۆتەوە,هەمووبۆتەوە،ھەموو بە ڵگە مێژووییەكانیشمێژووییەکانیش ئەوە دەردەخەن كەکە شارستانیەتی لە میزۆبۆتامیا(وڵاتی نێوان دوو ڕووبارەكەڕووبارەکە) لە سەر بنچینەی بەروبوومی گەنم بووە.

== گرنگی ئابووری گەنم ==

لەبەر ئەوەی گەنم بە بەروبوومێكیبەروبوومێکی سەرەكیسەرەکی دادەنرێت بۆ خۆراكیخۆراکی مرۆڤ بۆیە پایەكیپایەکی بەرزی هەیەھەیە لە ئابووری هەمووھەموو وڵاتێكداوڵاتێکدا وە هەرھەر لە چاخەكانیچاخەکانی پێش مێژووەوە خۆراكیخۆراکی مرۆڤ بووە سەرەتا بە برژاوی خواردوویانە ئنجا دوایی كردوویانەتەکردوویانەتە ئاردو هەویروھەویرو تاكووتاکوو توانیویانە نانی لێ دروستبكەن,چونكەدروستبکەن،چونکە لە ناو دەنكیدەنکی گەنمی ورددا جۆرێكجۆرێک لە گلۆتین لەناو پڕۆتین دا هەیەكەشێوەیەكیھەیەکەشێوەیەکی لاستیكیلاستیکی هەیەوبەھەیەوبە ئاسانی دەبێتە نان و سەموون , بەڵام جۆرێكجۆرێک لە گەنمی ورد هەیەھەیە گڵۆتینەكەیگڵۆتینەکەی زۆر لاستیكیلاستیکی نیە بۆیە ئەو جۆرانە بۆ دروستكردنیدروستکردنی كێكکێک و بسكویتبسکویت بەكاردەهێنرێن,بەڵامبەکاردەھێنرێن،بەڵام گەنمی درشت كەگڵۆتینیکەگڵۆتینی ڕەقە و لاستیكیلاستیکی نیە بۆ بەرهەمهێنانیبەرھەمھێنانی هەڕشتەوھەڕشتەو ساوار بەكاردەهێنرێتبەکاردەھێنرێت.ئاردی گەنم( ١٢-١٧% )پڕۆتینەو( ٧٥% )كاربۆهیدراتەوکاربۆھیدراتەو (١.٥%)رۆنە هەروەهاھەروەھا فیتامین B1, B1خوێیە كانزاییەكانیوەكکانزاییەکانیوەک كالسیۆمکالسیۆم ومەگنسیۆم وفۆسفۆرو ئاسنی تێدایە, بەكورتیبەکورتی دەتوانین گرنگی ئابووری گەنم لەم خاڵانە چڕبكەینەوەچڕبکەینەوە:

# بەكارهێنانیبەکارھێنانی دەنكیدەنکی گەنمی ورد بۆ نان و سەموون.

# بەكارهێنانیبەکارھێنانی دەنكیدەنکی گەنمی درشت بۆ ساوار و گەنمە كوتاوکوتاو هەڕشتەھەڕشتە.

# لە پیشەسازی شیرنەمەنی و هەویركاریھەویرکاری وەكوەک كێكکێک و بسكویتبسکویت بەكاربەکار دێت,دێت،

# دەنكیدەنکی گەنم وەكوەک ئالیكئالیک دەدرێتە ئاژەڵ.

# قەدو گەڵای بە سەوزی و قرشەو كایەكەشیکایەکەشی بە وشكیوشکی وەكوەک ئالیكئالیک دەدرێتە ئاژەڵ.

دەكرێدەکرێ گەنم لەزۆربەی ناوچەكانیناوچەکانی جیهانجیھان بچێنرێ,بەڵامبچێنرێ،بەڵام بەرێژەی(٧٥%) لە باكووریباکووری گۆی زەوی دەچێنرێت,لەناوچەدەچێنرێت،لەناوچە دەشتاییەكانیدەشتاییەکانی یەكسانیەکسان لەگەڵ ئاستی رووی دەریا هەتاھەتا بەرزایی(٤٥٠٠) م دەچێنرێ , وە(٧%)چاندنی گەنم بەشێوەی دێمەكارییەدێمەکارییە واتە پشت بەباران دەبەستێت,وەكدەبەستێت،وەک بەروبوومێكیبەروبوومێکی زستانە دەناسرێت,بەڵامدەناسرێت،بەڵام بە رێژەیەكیرێژەیەکی كەمکەم وەكوەک بەهارەبەھارە دەچێنرێت بە تایبەتی لە ناوچە زۆر ساردەكانساردەکان .

گرنگترین ئەو وڵاتانەی كەگەنمکەگەنم بەشێوەیەكیبەشێوەیەکی فراوان دەچێنن و هەناردەیھەناردەی دەرەوەی دەكەن,دەکەن، وڵاتە یەكگرتووەكانییەکگرتووەکانی ئەمەریكائەمەریکا وچین و رووسیاوئوسترالیاو هندھند.لەعێراقیش گەنم بەرێژەی هەرەھەرە زۆری لە كوردستانکوردستان دەچێنرێ,بەتایبەتیدەچێنرێ،بەتایبەتی گەنمی درشت ,وەك،وەک لە پارێزگاكانیپارێزگاکانی هەولێروھەولێرو سولەیمانی وكرركوكوکررکوک و دهۆكدھۆک و موسڵ وهەروەهاوھەروەھا لە دیالە و تكریتتکریت و كوتکوت.

== ژینگەی گونجاو ==

گەنم زیاتر حەز بە كەشکەش و هەوایھەوای فێنكفێنک دەكاتدەکات بۆیە لە كوردستانکوردستان بەتایبەتی لەپێدەشتەكانلەپێدەشتەکان بە بەرفراوانی دەچێنرێ بەئاوی باران , لە ناوەراست وخوارووی عێراق زیاتربە ئاودێری دەچێنرێ,ژینگەیدەچێنرێ،ژینگەی گونجاوی گەنم زیاتر دەكرێلەمدەکرێلەم خاڵانەی خوارەو كۆبكرێتەوەکۆبکرێتەوە:

* ا باران:- رادەی باران بارینی پێویست بۆبەرهەمهێنانیبۆبەرھەمھێنانی گەنم(٤٠٠ - ٩٠٠) ملم دەبێ بەڵام لەوناوچانەی تا (٢٥٠)ملمیش ببارێت بەرهەمبەرھەم دەدات بەڵام بەرهەمێكیبەرھەمێکی كەمکەم ودەنكیودەنکی تۆوەكانتۆوەکان بچوكبچوک دەبێت وقەدوگوڵای لاواز و كەمکەم دەبێت ,زۆری،زۆری باران بارین وبەرزی پلەی گەرما لە كاتیکاتی گوڵكردنگوڵکردن دەبێتە هۆیھۆی تووشبوون بە نەخۆشی ژەنگ و كووركکوورک(خەڵووزە),بەڵام،بەڵام كەمیکەمی باران و وشكیوشکی ئاووهەوائاووھەوا دەبێتەبچوكیدەبێتەبچوکی دەنكەكاندەنکەکان و لاوازی قەدوگەڵاكانیقەدوگەڵاکانی گەنم .

* ب پلەی گەرما:- پلەی گەرمای نموونەیی بۆچاندن(٢٥)س◦ وە نزمترین پلەی گەرما(٣-٤)س◦ بەڵام بەرزترین پلە (٣٠-٣٢) س◦,لەكاتیس◦،لەکاتی گوڵكردنگوڵکردن بای بەهێزیبەھێزی وشكوشک وبەرزی پلەی گەرمازیان بە گوڵەكەیگوڵەکەی دەگەیەنێت ,بەگشتی،بەگشتی پلەی گەرما بەگوێرەی جۆری گەنمەكەوگەنمەکەو قۆناغی سەوزبوونەكەیدەگۆڕێت,كەبەمسەوزبوونەکەیدەگۆڕێت،کەبەم شێوەیەیە

لق وچڵ دەركردندەرکردن ١٣-١٤ س◦

* ج خاكیخاکی گونجاو:-پێویستی بەخاكیبەخاکی بەپیتی مام ناوەندی تا قورسیش هەیەھەیە بەمەرجێ ئاوەرۆ باش بێت,لەبێت،لە خاكیخاکی تێكەڵاوتێکەڵاو باشترین بەرهەمبەرھەم دەدات ,بەڵام،بەڵام خاكیخاکی لمی باش نیە چونكەچونکە شێی زوو ون دەكات,باشتریندەکات،باشترین پلەی ترشێتی خاكیشخاکیش بۆ گەنم pH (٦- ٦.٥) بەڵام خاكیخاکی لمی و تفت و سوێر گونجاو نیە بۆ چاندنی گەنم .

پۆلەكانیپۆلەکانی گەنم:

گەنم بەگوێرەی جۆری ئاردەكەیئاردەکەی دەبێتە دووپۆل:

* آ- گەنمی ورد:- ئەم جۆرەیان دەنكیدەنکی وردەو بۆنانكردنبۆنانکردن بەكاردێتبەکاردێت چونكەچونکە گڵۆتینی ناو پرۆتینەكەیپرۆتینەکەی شێوەیەكیشێوەیەکی لاستیكیلاستیکی هەیە,ئەوپۆلانەیھەیە،ئەوپۆلانەی لەكوردستاندالەکوردستاندا زۆر باون ( مەكسیباكمەکسیباک.شام٦,رزگاریشام٦،رزگاری , تموز٢,ئەبوغریبتموز٢،ئەبوغریب).

* ب- گەنمی درشت:- دەنكیاندەنکیان لەهیلەھی پێشووگەورەترە,گلۆتینیانپێشووگەورەترە،گلۆتینیان شێوەی لاستیكیلاستیکی نیە بۆیەبە تەنهاتەنھا بۆ نانكردننانکردن بەكاربەکار نایێ,زیاترنایێ،زیاتر بۆ ساوارو بروێش و هەرشتەھەرشتە بەكاردێت,بەکاردێت، وەكوەک( رەشگوڵ,شام٥رەشگوڵ،شام٥ و شام٣ و ئەكساد٦٥,سمیتۆئەکساد٦٥،سمیتۆ, رزگاری) .

بەگوێرەی وەرزی چاندنیش گەنم دەكرێدەکرێ بەدووجۆر:

* ا- گەنمی زستانە: كەلەسەرەتایکەلەسەرەتای زستان دەچێرێ وەلەسەرەتای هاوینھاوین كۆتاییکۆتایی بەتەمەنی دێت,واتەدێت،واتە تەمەنی (٦- ٨) مانگ دەبێت,ئەودەبێت،ئەو جۆرە گەنمە زیاتر لەگەڵ ئاووهەوایئاووھەوای كوردستانکوردستان دەگونجێت واتە ئاووهەوایئاووھەوای دەریای سپی ناوەراست.

* ب- گەنمی بەهارەبەھارە : كەلەسەرەتایکەلەسەرەتای بەهاربەھار دەچێنرێ ولەسەرەتای پایزدەدورێتەوە واتە تەمەنی( ٤ - ٦)مانگە ,زیاتر،زیاتر لەو ناوچانە دەچێنرێ كەکە ئاوو هەوایانھەوایان زۆر ساردە وەكوەک دەشتەكانیدەشتەکانی كەنەداوکەنەداو رۆژئاوای سیبریاو باكووریباکووری وڵاتە یەكگرتووەكانیەکگرتووەکان لە دۆڵی رووباری دانوب لە ئەوڕوپا.

==كاتی کاتی چاندنی گەنم ==

چونكەچونکە گەنم لە كوردستانکوردستان بۆ چاندن پشت بە ئاوی باران دەبەستێت,دەبەستێت، بۆیە كاتیکاتی چاندنی دەوەستێتە سەر كاتیکاتی باران بارینلە كوردستانکوردستان لە ١٥/١٠ تاكوتاکو ١٥/١٢دەچێنرێ دەشكرێدەشکرێ درەنگتریش بچێنرێ,بەڵامبچێنرێ،بەڵام بەرهەمیبەرھەمی كەمکەم دەبێت.

# جۆری خاكخاک

# پۆلی گەنمەكەگەنمەکە

# رێگەی سەوزبوونی لە تاقیگەدا,تاقیگەدا، هەروەكھەروەک لەم خشتەیەدیاریمان كردووەکردووە:-

گەنمی ورد(مەكسیباكمەکسیباک) بڕی تۆو گەنمی درشت (رەشگوڵ) بڕی تۆو

ناوچەی دێمی(باران) ٣٠كگم٣٠کگم/دۆنم ناوچەی دێمی(باران) ٣٥كگم٣٥کگم/دۆنم

ناوچەی بەراو( ئاوی) ٢٥كگم٢٥کگم/دۆنم ناوچەی بەراو( ئاوی) 30كگم30کگم/دۆنم

==كردارە خزمەتگوزارییەكانیکردارە خاكخزمەتگوزارییەکانی خاک و بەروبووم ==

لەكوردستانلەکوردستان واباشە لەدوای دروێنەی بەروبوومی زستانە كێڵانێكیکێڵانێکی بەقووڵی( ١٢- ١٥) سم بكرێبکرێ ئەمەش چەند سوودێكیسوودێکی دەبێت :-

# بە پیتكردنیپیتکردنی زەویەكەزەویەکە , ئەویش بە هەڵگێڕانەوەیھەڵگێڕانەوەی پاشماوەی بەروبوومە كۆنەكەوکۆنەکەو شاردنەوەی لەناوەوەی خاكەكەخاکەکە تاكوتاکو شی بێتەوە.

# شێداری زەوییەكەزەوییەکە دەپارێزێ ,بەوەی،بەوەی رێچكەیرێچکەی ئاوی موولوولەی ناو خاكخاک تێدەدات بەمەش ئاوەكەئاوەکە ون نابێت.

زیاتر لەكوردستانلەکوردستان بەهاوینانبەھاوینان زەوی بەبەیار دەمێنێتەوە بە تایبەتی لەناوچە دێمەكارییەكاندێمەکارییەکان ئنجا لە پایز كێڵانیکێڵانی بۆ دەكرێتەوە,دەبێتدەکرێتەوە،دەبێت خاكەكەخاکەکە بەقووڵی (٥ – ٧.٥) سم نەرم و شل بكرێتەوەبکرێتەوە , لەخاكیلەخاکی بەپیت و تێكەڵتێکەڵ كێڵانیکێڵانی رووكاررووکار بەگونجاوتر دادەنرێ لە هیھی قووڵ, وە لێكۆڵینەوەكانیشلێکۆڵینەوەکانیش سەلماندوویانە كێڵانیکێڵانی بەهارەبەھارە زۆر پێویستە لە پێش هیھی پایزە بكرێتبکرێت.كردارەكانیشکردارەکانیش ئەمانەن:-

# ئامادەكردنیئامادەکردنی زەوی:- واباشە خاكیخاکی قوڕی تێكەڵاوتێکەڵاو ی ئاوەڕۆ باشی بێ گژوگیا بێت ئنجا كێڵانیکێڵانی بە قووڵی (١٢) سم بۆ دەكەیندەکەین , دەبێ لەو كاتانەشکاتانەش كێڵانکێڵان بكەینبکەین كەخاكەكەکەخاکەکە بە ئاسانی شی ببێتەوە ,نەزۆر،نەزۆر شێداربێت و نەزۆر وشكوشک بێت ,لەناوچەی،لەناوچەی باراناوی لەدوای بارینی بارانێكیبارانێکی پێویست دەكرێدەکرێ چاندنی گەنم ئەنجام بدرێت,لەناوچەبدرێت،لەناوچە شاخاوییەكانشاخاوییەکان دەبێ كێڵانکێڵان ئەستوون بێت لەسەر لێژایی زەوییەكەزەوییەکە.

# خوولی كشتوكاڵیکشتوکاڵی:- لە كوردستانکوردستان لەو شوێنانەی بارانیان مسۆگەرە خولی كشتوكاڵیکشتوکاڵی دوانەیی بەكاردێت,بەکاردێت، بەچاندنی رووەكێكیرووەکێکی پاقلەیی وەكوەک نیسكنیسک یان نۆكنۆک بەشێوەی جێگۆڕكێجێگۆڕکێ لەگەڵ گەنم , یان خولی سێیانە بەشێوەی بەیار – نیسكنیسک- گەنم.بەڵام لە ناوچە دێمیەكاندێمیەکان كەڕادەیکەڕادەی باران بارین كەمترەکەمترە لە (٤٥٠) ملم لەساڵێكدالەساڵێکدا ئەوە گەنمەكەگەنمەکە دەكرێدەکرێ بەدووبەش گەنم – بەیار ساڵی دوایی جێگۆڕكێیجێگۆڕکێی بۆ دەكەیندەکەین ,لە،لە ناوچە بەراوەكانبەراوەکان گەنم لەدوای لۆكەلۆکە یان گەنمەشامی دەچێنرێ.

# پەیین پێدان:- گەنم یەكێكەیەکێکە لەو بەروبوومانەی بەپیتی زەوی كەمکەم دەكاتەوەدەکاتەوە , بۆیە وا باشە هاوینانھاوینان شوێنی زەوییەكەزەوییەکە بەبەیار بهێڵرێتەوەوبھێڵرێتەوەو ساڵانەش لەگەڵ چاندندا پەینی پێدابكرێت,بەتایبەتیپێدابکرێت،بەتایبەتی پەینی كیمیاویکیمیاوی نایترۆجین و فۆسفات ,لەدوا،لەدوا كێڵانداکێڵاندا دەكرێدەکرێ هەردووھەردوو جۆرە پەین بەزەوییەكەبەزەوییەکە دابكرێت,دابکرێت، بەڵام وا پێویستەلەو حاڵاتانەدا پەینی پێدابكەینپێدابکەین

* لەكاتیلەکاتی چاندنی گەنمی باڵاكورتیباڵاکورتی قەد ئەستووردا .

* لەكاتیلەکاتی چاندنی لە ناوچە ئاوییەكانئاوییەکان .

== بڕی پەینی پێویست ==

# جۆری خاكخاک و بەپیتیەكەیبەپیتیەکەی .

# جۆر و پۆلی گەنمەكەگەنمەکە .

# هەبوونیھەبوونی ئاوی ئاودێری,یانئاودێری،یان باران .

لە كوردستانکوردستان لەو شوێنانەی بڕی باران بارین لە(٥٠٠) ملم دەبێت لە ساڵێكداساڵێکدا (٦٦)كگمکگم/دۆنم یۆریا,یۆریا، (٤٤)كگمکگم/دۆنم سۆپەر فۆسفاتی كالسیۆمیکالسیۆمی سیانەیە, بەڵام لەو ناوچانەی بڕی باران بارین لە خوار (٤٥٠) ملم بێت پێویستی بە (٢٢) كگمکگم یۆریاو (٢٢) كگمکگم سۆپەر فۆسفاتی كالسیۆمیکالسیۆمی سێیانەیە بۆ یەكیەک دۆنم,دۆنم، لە هەردووھەردوو حاڵەتدا نیوەی نایترۆجین (یۆریا) كەکە و هەمووھەموو فۆسفاتەكەفۆسفاتەکە لە وەختی چاندنەكەواتەچاندنەکەواتە لە دواكێڵاندواکێڵان بەزەوییەكەبەزەوییەکە دادەكرێت,دادەکرێت، بەڵام نیوەكەینیوەکەی تری نایترۆجینەكەنایترۆجینەکە (یۆریا) دوای ئەوەی بەرزی گەنمەكەگەنمەکە دەگاتە(٣٠ - ٤٠)سم یان (٣ - ٤) گەڵای دەكاتدەکات ئنجا پێی دادەكرێتدادەکرێت , وە لەكاتیلەکاتی جاری دووەمیش پێویستە زەوییەكەزەوییەکە شێداربێت تازوو یۆریا كەکە بتوێتەوە ,

٤- رێگای چاندن:- بەدوورێگا دەكرێدەکرێ بچێنرێ:-

أ‌- بە ئامێری تۆدەر: رێگایەكیرێگایەکی زانستیانەو سەركەوتووەسەرکەوتووە پێویستە دووری نێوان هێڵەكانھێڵەکان (١٥)سم بێت,بێت، قووڵی چاندنیش(٥ -٧)سم بێت لەزەوی لماوی پێویستە قوڵی كێڵانکێڵان زۆربێت لەچاو زەوی قورس .

ب- بەدەست وەشاندن: رێگایەكیرێگایەکی كۆنەکۆنە و دووری نێوان رووەكەكانرووەکەکان یەكسانیەکسان نابێت , لێرەدا جوتیار بەدەست تۆوەكەتۆوەکە دەوەشێنی,دەوەشێنی، بەڵام نابێ لە كاتیکاتی هەڵكردنیھەڵکردنی با دا بكرێتبکرێت .

==كارە خزمەتگوزارییەكانکارە خزمەتگوزارییەکان پاش چاندن ==

گەنم لە دوای چاندن ئەوەندە پێویستی بەكاریبەکاری خزمەتگوزاری نیەتەنهانیەتەنھا ئاودان و پەینكردنپەینکردن و لەناوبردنی مێروو وگژوگیای زیانبەخشە.

== سەرچاوە ==