میرنشینی سۆران: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
Addbot (لێدوان | بەشدارییەکان) ب بۆت: گواستنەوەی 7 پەیوەندیی نێوانویکی، ئێستا دابین کراوە لەسەر ویکیدراوە لە d:q1557298 |
Arazu1 (لێدوان | بەشدارییەکان) No edit summary |
||
ھێڵی ١:
'''میرنشینی سۆران''' ([[١٣٩٩]]-[[١٨٣٥]]) حکومەتێکی [[کوردی]] بوو کە لە [[١٨١٦]]دا سەربەخۆییی خۆی ڕاگەیاند و لە ساڵی [[١٨٣٥]]دا بەدەستی ھێزەکانی [[عوسمانی]] تێکچوو. لە زۆربەی کاتەکاندا [[ڕەواندز]] پایتەختی میرنشینی سۆران بووە. میرنشینە لەسەر دەستی میر [[عیسا کوڕی کەلۆس بەگ]] لە ناوچەی [[باڵەکایەتی]] و [[ڕەواندز]] دامەزراوە. ئەم میرنشینە لە ناوچەی نێوان [[زێی گەورە]] و [[زێی بچووک]] واتە [[پارێزگای هەولێر]]ی ئێستا فەرمانڕەوایەتی دەکرد، یەکێکە لە میرنشینە بەهێز و بە تواناکان لە مێژووی [[کورد]]دا کە لە سەردەمی فەرمانڕەوایەتی [[پاشای گەورە]] یان [[پاشای کۆرە]] لەوپەڕی هێز و توانای خۆی بوو کە ناوچەکانی نێوان [[زێی گەورە]] و [[زێی بچووک]] و [[میرنشینی بادینان]] و بەشێک لە ناوچەکانی [[میرنشینی بۆتان]] بەشێک لە [[ڕۆژهەڵاتی کوردستان]]ی دەگرتەوە.▼
میرنشینی سۆران
▲
رواندز شاری تۆبه‌كه‌یی وه‌ستا ره‌جه‌ب وه شورا كه‌ی كه‌ئێ ستا نه ماوه وه ئیس قه‌ڵا رواندز زۆر شارێكی كۆنه له‌سه‌ده‌ی13دروست كره‌وه . كه‌بایته ختی میرنشینی سۆرانبوه به‌ناوبه‌نگترین میری محمه‌د باشا بوه كه‌میرنش ینه‌یكه‌ی بوزانده‌وه وه ئه‌مكاره نیه‌یكرد
1بنیات نانی برد و قه‌ڵا و قوڵه.
2ده‌مه‌زراندنی كه‌رخانه‌ی جه‌كو تۆب له‌رواندز.
3بایه خدان به‌هێزی ئاسایش.
4لێدانی دراوی ده‌یبه‌ت به‌ومیرنشینه.
له‌و سه‌رده‌مه زۆر میرنشینی تری له‌ناو بر دووه به‌ڵام ده‌وڵه‌تی حوسمانی ئه‌و فراوان خوازیه‌یی به‌مه‌ترسی دانا.وه‌ساڵی 1836 دوای هێرشێكی به‌رفراوه‌ن پاشای گه‌وره به‌دیل گرت. به‌ڵام شه‌ره‌ی نێوه‌ن میرنشینی سۆران نو ده‌وڵه‌تی حوسمانی زیاتر له 1700 سه‌ربازی حوسمانی تیا جو به‌هۆی خه‌ره‌ندی رواندز وه تۆ به‌كه‌ی وه‌ستا ره‌جه‌ب
جونكه‌تۆبه‌كه‌یوه‌ستا ره‌جه‌ب زۆربه قوه‌ت بو بۆ یه‌توانیان بۆماوه‌ی جه‌ندمانگ ێك بتوانن به‌سه‌رهێرشه‌كانی حوسمانی خۆیان بگرن.وه‌پاشای گه‌وره‌یانله‌ساڵی1837 له‌سێده‌ره‌درا.وه‌میر نشینه‌كه‌روخا:(.به‌ڵم مێزوكی جوانی به‌جێ هێشت كه‌توانی بۆماوه‌ی جه‌ندمانگ ێك له‌به‌ر ئیمپراتۆرێكی وه گه‌وراخۆیی بگرێ به‌هۆی وه‌ستا ره‌جه‌ب بوكه شار رواندز شانازی بێوه‌ده‌كات تۆ بێكوادروستكرد
بۆیه‌ناویه‌ن له‌م میرنشی نه‌ناوه حوكمه‌تی سۆران وه رواندز
ئه‌مه‌ش تۆبه‌كه‌ی وه‌ستا ره‌جه‌ب
میر محه‌ممه‌د پاشای گه‌وره
یه‌کێکه له میره هه‌ره به‌ناوبانگه‌کانی میر نشینی میرانی سۆران که به پاشای گه‌وره ناسراوه جونکه له‌سه‌رده‌می حوکمرانیه‌تیه‌که‌ی بۆ به‌ڕێوه‌بردنی کاروباره‌کانی ئیداری و سه‌ربازی و .....هتد له‌هه‌ر شوێن و ناوچه‌یه‌ک میرێکی دانا بوو جا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌مووی له‌ژێر فه‌رمانی ئه‌و ، کاریان ده‌کرد بۆیه له لایان خه‌ڵک ناونرابوو پاشای گه‌وره ، ئه‌و پاشایه زۆرترین لاپه‌ڕه‌ی له مێژووی کورد و میرنشینه‌کان تۆمارکردووه و سه‌رکرده‌یه‌کی به‌توانای سه‌رده‌می خۆی بووه
هه‌ر له‌سه‌رده‌می ئه‌و ڕواندز پایته‌خت بووه ، کچی بایزبه‌گی باپشتی که ده‌کاته کچی مامی ماره ده‌کات به‌ڵام له به‌ر ده‌ست پێ کردنی شه‌ڕ له‌گه‌ڵ عوسمانیه تورکه‌کان نایگوازێته‌وه تاکو ساڵی 1836ز عوسمانیه‌کان به هاوکاری یه‌زیدیه‌کان و عه‌شیره‌تی مزوری ، ڕواندز داگیرده‌که‌ن و ئه‌م پاشایه گه‌وره‌یه به دیل ده‌گرن و به‌ناوی گفتوگۆ ده‌یبه‌نه ئه‌سته‌نبۆل له ڕێگای گه‌ڕانه‌وه‌ی هه‌ر له لایان عوسمانیه‌کان شه‌هیدی ده‌که‌ن ، هه‌رچه‌نده خه‌ڵکی ده‌ڤه‌ری ڕواندز خۆیان به نه‌وه‌ی ئه‌و داده‌نێن به‌ڵام له‌به‌ر هۆکاری ئه‌وه ته‌نها ڕێزگرتنه به‌ڵکو هیچ نه‌وه‌یه‌کی له‌دووای خۆی به‌جێ نه‌هێشتووه جونکه ژنی نه‌گواستبۆوه له‌لایه‌کی تر له کتێبی شه‌ڕفنامه‌ی به‌دلیسی هاتووه که پاشماوه‌و خزم و که‌سانی هه‌یه که بریتین له هه‌ندێک به‌گزاده‌کانی ڕواندز و باپشتیان و ده‌رگه‌ڵه و ئاڵانێ و شه‌قڵاوه‌و.....هتد.
ده‌گێڕنه‌وه ده‌ڵێن دوژمنان چه‌ندین شوێنی کوردستان داگیرده‌که‌ن به‌ڵام که‌سێکی ئازاو چاونه‌ترس به ناوی ڕه‌شائاغا که (ده‌بێته باپیره گه‌وڕه‌ی له‌تیف نادرئاغا و سالح نادرئاغا و خزم و سه‌رۆکی بنه‌ماڵه‌ی باویل ئاغا) به بێ ئاگاداری پاشا خۆیی و به 150-160که‌س ڕووبه‌ڕووی دوژمنان ده‌بنه‌وه له ئه‌نجامدا به‌سه‌ر دوژمنان سه‌رده‌که‌ون ، کاتێک که ئه‌م هه‌واڵه به پاشا گه‌یشت ، پاشا یاوه‌رێکی خۆی به‌ناوی (سۆراو) ناردی به‌شوێنیاو خۆشی له‌به‌ر ده‌رگا چاوه‌ڕێی کرد و تاکو ره‌شاغا گه‌یشته لای ئینجا له‌گه‌ڵ خۆی بردیه ژووره‌وه و هه‌ر ئه‌م کاته فه‌رمانی پله‌ی (فه‌رمانده‌یی سوپای) پێ به‌خشی.
هه‌موو رۆژانی هه‌ینی پاشای گه‌وره له دووای نوێژی هه‌ینی له دیوه‌خانه‌که‌ی پێشوازی له خه‌ڵک ده‌کرد بۆ دیتنیان و گفتۆگۆ کردن له‌گه‌ل کردنیان تاکو له نزیکه‌وه ئاگاداری کاروبارو ئێش و ئازاره‌کانیان ببێ ، جارێکیان ره‌شاغا مه‌لا عه‌زیز که ده‌کاته (باوکی باویل ئاغا) له‌گه‌ڵ خۆی ده‌بات بۆ دیوه‌خان ، پاشا ده‌پرسێت ئه‌مه فه‌قێ عه‌زیزه ڕه‌شا ئاغاش ده‌ڵێت (به‌ڵێ) پاشاش ووتی من حه‌زده‌که‌م گوێ له‌ده‌نگی ڕاگرم جونکه مه‌لایه‌که‌ی زۆر مه‌تحی له لای من کردیه ، فه‌قێ عه‌زیزیش به‌وپه‌ڕی خۆشحاڵیه‌وه ده‌ست ده‌کات به خوێندنی قورئان به‌ڵام هه‌ر له‌گه‌ڵ ده‌ست پێ کردنی به (اعوز باالله الشیطان الرجیم) پاشا له جێگای خۆی هه‌ڵده‌ستێت و له‌سه‌ر چۆک داده‌نیشێت که ته‌واو بوو ، پاشا هه‌ستا سه‌ر پێ و له چێگای خۆی دانیشتوو زۆر به هێمنی له‌سه‌رخۆ فه‌رمووی(ئه‌م قورئان خوێندنه‌ی زۆر خۆش بوو ، دڵم نه‌رم و نیانی که‌وته ناوی ، هه‌یبه‌ت له دڵم په‌یدابوو) هه‌ر ئه‌وکاته بوخچه‌یه‌ک ئه‌شیای که بریتی بوو له خه‌نجه‌رێکی کاڵا زیو و کورته‌ک و شه‌لوار و قونده‌ره‌یه‌کی کڵاشی چاک و ده‌سته سڕێكی پێشکه‌ش به مه‌لا عه‌زیزی کرد.
له‌وکاته‌ی که عه‌لی به‌گی میری یه‌زیدی به‌خۆی و دوو کچی گیران ، ئه‌م دوو کچه بوون به موسڵمان و میر یه‌کیێکیانی له ره‌سول پاشای برای ماره کرد و ئه‌وی تریشیان له مه‌لاعه‌زیز ماره کرد به‌ڵام عه‌لی به‌گ له هاوینه‌هه‌واری گه‌لی عه‌لی به‌گ له سێداره درا هه‌رچه‌نده میر زۆر عاشقی ئازایه‌تی بوو به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نه‌بووه موسڵمان بۆیه له‌لایان مه‌لای خه‌تێ فتوای له‌سێداره‌دانی بۆ ده‌رجوو ، جا هه‌ندێک که‌س بۆ مێژوو شێواندن ده‌ڵێن گه‌لی عه‌لی به‌گ به‌ناوی عه‌لی به‌گی مامی پاشای گه‌وره کراوه جونکه پاشا له‌سه‌ر خواردنی پاره و گه‌نده‌ڵی له سێداره‌ی داوه به‌ڵام ئه‌مه زۆر له ڕاستیه‌وه دووره جونکه پاشای گه‌وره هیچ مامی نه‌بووه به ناوی عه‌لی به‌گ ، ئه‌و گه‌لیه به‌ناوی عه‌لی به‌گی یه‌زیدی ناونراوه که له‌وێ له‌سێداره دراوه.
– سنوورى ميرنشينى سؤران :-
سةرضاوةكانى ميَذووى ئيسلامى ئاماذة بةزاراوةى سؤران دةكةن دةلَين لة (الصهران – السهران بلاد الصهرية) .
وةكؤنترين دةقى ميَذوويى كةناوى سؤران هاتنبيَت ئةم دةقةية "مسالك الايصار" داهاتووة هةروةها لة (صبح الاعشى) دا باسى سؤران كراوة .
ئةمرِؤ ئةطةر بمانةويَت سنورى ئةم ناوضانة ديارى بكةين كة بةسؤران ناسراوة لةميرنشينى سؤراندا هةبووة ، زؤر جار بةتةنها (رةواندزى) بةدةستةوةماوة هة ندىَ جار سنورى دةسةلاَتى ميرنشينةكانى دراوسيَشى خستؤتة ذيَر ركيَفى خؤى و طرتوويةتى . بةلاَم بةشيَوةيةكى طشتى دةتوانيين بلَيَن ئةم شويَنانةى لةماوةى (400) سالَى دةسةلاَتى (سؤران) بالاَ دةستى بووبةدةست ميرةكانى يةوة بووةو ئةوان بةمولكى خؤيان زانيوة كةبريتىية لة (رةواندوز ، هاوديان ، خةليفان ، هةرير، شةقلاَوة، هةوليَر، كؤية، سماقولى ).(1)
سنورى ذووروى سؤران خؤى ئةدا لةهةكارى و ناوضةكانى ئيَران ، لةخوارووشةوة ئةطةيشتة ميرنشينى بابان (2).
هةر وةكو صالح محةمةد امين دةلَىَ سنوورى دةسةلاَتى ميرايةتى سؤران لةنيَوان هةردووزىَى طةورة دابووةو هاوسنووربوو لةطةلَ ميرنشينى بابان لةلايةك لةطةلَ ميرنشينى بادينان لةلايةكى ترةوة ،وةبةثىَى ئةو ميرايةتى سؤران فراوان يان تةسك بووة (3)
ناوضةكانى سؤران شاخاوية لةهةنديَك شويَن دةشتى بةثيتى هةية ، (41)
| |||