ستۆیسیزم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''ستۆیسیزم''' (بە[[ئینگلیزی]]: ''Stoicism''، بە[[عەرەبی]]: ''الرواقيةالرواقیة'')، وەکوو [[فەلسەفە]]، وەکوو ڕەوتێکی زیندووی خاوەن هێڵیھێڵی دیاریکراو، نزیکەی پێنج سەدە بەردەوام بوو. ستۆیسیزم پێی وایە بەدەر لە[[عەقڵ]] هیچھیچ دەسەڵاتێکی بەرزتر بوونی نییە. لە[[هەڵهێنجانھەڵھێنجان]]ی سەرەنجام لە بۆچوونەوە دەگەینە ئەوەی بنەمای هەرەھەرە گرنگ لەفەلەسەفەی ستۆیسیزمدا بریتییە لەوەی؛ جیهانجیھان ئەوەیە کە [[عەقڵ]] بۆمان دەردەخات. واتە جیهانیجیھانی سرووشتی، هەمووھەموو [[ڕاستی]] کەبوونی هەیەھەیە. هیچھیچ شتێکی بەرزتر نییە و خودی [[سرووشت]]یش ئەو [[پرەنسیپ]]انە بەڕێوە دەبات کە عەقڵ دەتوانێت پەیان پێبەرێت. ئێمە خودی خۆمان بەشێکین لە[[سرووشت]]. ئەو چوارچێوە عەقڵییەی ئێمەی تیا دەژین و هەمووھەموو شتێکیشی گرتۆتەوە بریتییە لەوەی بە[[خودا]] ناسراوە. بەم جۆرە تێگەیشتنەبێت، خودا لەدەرەوەی [[جیهانجیھان]] نییە و لێی دابڕاو نییە، بەڵکو هەمووھەموو جیهانیجیھانی تەنیوەتەوە، وەک بگووترێت ئەو عەقڵ و ئاگامەندی جیهانەجیھانە.

== مێژوو ==

لەگەڵ سەرهەڵدانیسەرھەڵدانی ئەمدا و لەمیانەی ئەمەوەی [[فەلسەفەی ڕۆژئاوایی]] لەچوارچێوەی [[گریکی]] هاتەھاتە دەرەوە و شێوازی [[ئینتەرناسیۆناڵ]]ی وەرگرت. ئەمە بەکاریگەریی ڕاستەوخۆی داگیرکارییەکانی [[ئەسکەندەری مەزن]] ڕوویدا، ئەو کاتەی کە کەلتووری گریکی هەمووھەموو شارستانییەتی ناسراوی ئەو سەردەمانەی گرتبۆوە. زۆربەی ستۆیسیستە سەرەتاییەکان خەڵکی [[سوریا]] بوون و زۆربەی ئەوانەی دواتریش [[ڕۆمانی]] بوون، بەناوبانگترینیان لەو کۆمەڵگە زۆر چینایەتییەدا [[کۆیلە]]یەک بووە بەناوی [[ئیپیکتیتۆس]] لەگەڵ [[تزار]]ێکی ڕۆمانی بەناوی [[مارکۆس ئاوریلیۆس]].

پێدەچێت ئەم فێرگەیە زیاتر سەرنجی [[تراز]]ەکانی بەلای خۆدا راکێشابێت. بەبۆچوونی توێژەرێکی شارەزا هەمووھەموو ئەوانەی دوای [[ئەسکەندەری مەزن|ئەسکەندەر]] حوکمیان کردووە، بەتابەتی هەمووھەموو ئەو ادشا ناودارانەی یەک بەدوای یەک حوکمیان گرتۆتە دەست لایەنگری ئەم فێرگەیە بوون.

دامەزرێنەری ئەم فێرگەیە [[زینۆنی ڕەواقی]] بوو کە خەڵکی [[کیتیۆن]] ی [[قوبڕوس]] بووە (نابێت ناو ئەم بەهەڵەبەھەڵە لەگەڵ زینۆنی خەڵکی ئیلیا تێکەڵ بکرێت، کە یەکێک بووە لە فەیلەسووفەکانی بەر لە[[سۆکرات]]).

== فەلسەفەکە بەگشتی ==

جگە لەوەی کە لەسەرووتر باسکراوە، بەبڕوای ستۆیسیزم ئێمە وەک مرۆڤ لە [[سرووشت]] دانەبڕاوین و هیچھیچ مەملەکەتێکی بەرزتر بوونی نییە. بۆیە ناکرێت باس لەوە بکرێت کە دوای مردن بچین بۆ "شوێنێکی تر"، شوێنیتر بوونی نییە تا بۆی بچین، لەناو سرووشتدا دەتوێینەوە. لەمیانەی ئەو [[ئیتیک]]ەی لەم باوەڕەوە سەرچاوەی گرت، ستۆیسیزم گەورەترین کاریگەریی و ناوبانگی بۆخۆی مسۆگەر کرد.

لەبەرئەوەی پرەنسیپە عەقڵییەکان سروشت ئاڕاستە دەکەن، کەواتە مەبەستێک بۆ بوونی هەمووھەموو شتێک هەیە،ھەیە، کە بەو شێوەیە بێت کە هەیەھەیە. ئێمە ناتوانین بیان گۆڕین و ناشبێت ئاواتەخوازی جۆر و شێوازیتر بین بۆیان. هەرھەر لەو ڕوانگەیەوە دەبێت [[مەرگ]]ی تایبەت خۆمان کە لە[[تراژیدیا]]ی تاکەکەس و تایبەت دەچێت، دەبێت زۆر بەلامانەوە ئاسایی و پەسەند بێت. گەر [[هەستھەست]]ەکانمان دژ ئەو ئەنجامە بن، ئەوا ئەوە هەستەکانماننھەستەکانمانن کە بەهەڵەداچوونبەھەڵەداچوون. بەلای ستۆیسیستەکانەوە هەستەکانمانھەستەکانمان [[پێوەر]] و بەهادانەرنبەھادانەرن و هەروەهاھەروەھا سەرچاوەن بۆ زانیاری و هۆکاریھۆکاری [[فێربوون]].<ref>پەڕتووکی مێژووی فەلسەفە، لاپەڕە ٨٩</ref>

گەر ئێمە هەمووھەموو [[هەستھەست]]ەکانمان بخەینە ژێر دەسەڵاتی [[عەقڵ]]ەوە، ئەو کاتە تەنیا؛ ڕێگا بەپێوانە ڕاست و درووستەکان دەدەین خۆیان بنوێنن. ئەو کاتە ئێمەش لەگەڵ [[ڕاستی]] و حەقیقەتی شتەکاندا دەبین بەیەک.

ئەو کەسانەی فەلسەفەی ستۆیسیزمییان بەلاوە پەسەند بووە، زیاتر ئەو کەسانە بوون، کە سەختی و ناخۆشییەکانی [[ژیان]]یان بە ئارامی و ڕێزەوە پەسەند کردووە. بەڵام بۆ ئەوانیش ڕۆژی وا هاتۆتەھاتۆتە پێشەوە کە نەیانوویستووە بەردەوامبن لەژیاندا. بۆ نموونە لەکاتی هەرەسهێنانیھەرەسھێنانی کەسایەتی یان لەکەداربوونی [[ئابڕوو]] یان دووچاربوونی [[نەخۆشی]]ی بێ چارەسەر. لەم بارانەدا، بەلای ئەمانەوە کارێکی عەقڵانییە گەر بەبێ ئازار کۆتایی بەژیانی خۆیان بهێننبھێنن. هەڵبەتەھەڵبەتە زۆر لەلایەنگرانی ئەم فێرگەیە پەیڕەوی ئەمەیان کردووە. زۆر لەناودارانی ستۆیسیزم بە[[خۆکوشتن]] کۆتاییان بەژیانی خۆیان هێناوەھێناوە. پڕجۆشرین و سەرنجڕاکێشترین بیرۆکەی سیتۆیسیزمی لەنووسینەکانی ستۆیسیستەکانی دواتردا دەردەکەون کە هەموویانھەموویان بە[[زمانی لاتینی]] نووسراون. نوێنەرەی هەرەھەرە دیار لێرەدا [[سینیکا]] (بە[[ئینگلیزی]]: Seneca) و [[مارکۆس ئاوریلیۆس]]ن، ئەمان خۆیان بیرمەندی ڕەسەن نەبوون بەو واتەیەی کە شتی زیادەیان بۆ فێرگەی ستۆیسیزم بەرهەمهێنابێت،بەرھەمھێنابێت، بەڵکو شاکارەکانیان وا ڕازاندۆتەوە کە تائێستاش خەڵکی نا[[ئەکادیمی]]یش دەیانخوێنێتەوە. گەریەکێک بیەوێت سەرچاوە سەرەتاییەکانی ستۆیسیزم بخوێنێتەوە، دەبێت بەدوای دەقە شاکارەکانی ئەماندا بگەڕێت. <ref>پەڕتووکی مێژووی فەلسەفە، لاپەڕە ٩٠</ref>

بەشێوەیەکی گشتی، [[ئیتیک]]ی ستۆیسیزمی مایەی سەرسوڕمان و ستایشکردن بووە، تەنانەت لەلایەن ئەوانەشەوە کە بەتەواوی لایەنگری ئەم فێرگەیە نین. ئەم ئیتیکە پۆ [[پراکتیزەکردن]] ئاسان نییە. بەڵام ڕەنگە خەسڵەتی ئەو ئیتیکانەی شایای ناوەکانیان بن، هەرھەر بەو جۆرە بێت، کارپیکردنیان سەخت بێت.

کاریگەریبوونی ستۆیسیزم بە ئیتیکی [[مەسیحییەت]] حاشا هەڵنەگرەھەڵنەگرە. کە لەسەردەمی [[سینیکا]] و [[ئیپیکتیتۆس]] و [[مارکۆس ئاوریلیۆس]]دا دەستی بەبڵاوکردنەوە کردووە. تەنانەت تاڕۆژی ئیمڕۆش وشەی "ستۆیسیست" یان "ستۆیسیزم" زۆر جار بەکاردەهێنرێنبەکاردەھێنرێن. بەتایبەتی لە[[پیاهەڵدانپیاھەڵدان]]ی نائارەزوومەندانە بۆ واتای: "ڕووبەرووبوونەوەی تەنگژە و شەختی بەبێ بۆڵە گلەیی". بێگوومان لەمڕۆژگارەدا خەڵکانێکی زۆر هەنھەن پەیڕەوی نموونەی [[ئیتیک]]ێکن، کە زۆر لە ئیتیکی ستۆیسیستەکان دەچێت. گەرچی هەرگیزھەرگیز خۆیان بە[[ئاگامەندی]]یەوە دانیان پێدا نەنابێت.

==بەکارهێنانی بەهاکانیبەکارھێنانی بەھاکانی ستۆیسیزم لە ئەوروپادا ==

لەبەرئەوەی باشترین [[قوتابخانە]]کانی زۆربەی وڵاتانی [[ئەوروپا]] لەم چەند سەدەیەی دوایدا بەرنامەکانیان خوێندنی [[ئەدەبیاتی لاتینی]] گرتبوەخۆ، ئەوا ناڕاستەوخۆ چەندین نەوە مرۆڤی خوێندەوار لە ئەوروپا بەشێک لە بەهاکانیبەھاکانی ستۆیسیزمیان وەرگرتووە. بۆ نموونە دەستەواژەی بەناوبانگی "''Stiff upper lip''" بەواتای نەبەزیی یان خۆڕاگریی نموونەیەکە لەبەهاکانیلەبەھاکانی ستۆیسیزم لەپراکتیکدا، کەلەبەرنامە [[کلاسیک]]ییەکانی [[قوتابخانە ئینگلیزییەکاندا]] ڕەگی داکوتاوە. <ref>پەڕتووکی مێژووی فەلسەفە، لاپەڕە ٩١</ref>

== سەرچاوەکان ==