ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
|
|
|
[[پەڕگە:Universe expansion2.png|چەپ|300px|وێنۆک|بە پێی [[بیردۆز]]ی [[تەقینەوە گەورەکە]] [[گەردوون]] لە تەنێکی زۆر گەرمەوە دروست بووە و پاشان بە خێراییەکی زۆر کشاوە و تا ئەمڕۆشمان بەردەوامە لە فراوان بوون]]
'''تەقینەوە گەورەکە''' (بە[[ئینگلیزی]]: ''Big Bang'') بریتییە لە ئەو [[بیردۆز]]ەی کە باس لە دروست بوونی [[گەردوون]] دەکات لە سەرەتادا کە بە تەقینەوەیەک دەستی پێ کردووە.<ref>http://map.gsfc.nasa.gov/universe/</ref> بە پێی بیردۆزی تەقینەوە گەورەکە گەردوون لە سەرەتادا تەنێک بووە لە دۆخێکی زۆر گەرمدا و پاشان بە خێراییەکی زۆر کشاوە. ئەو کشانە خێرایە وای لە [[گەردوون]] کردووە کە بەرەو سارد بوونەوە بڕوات و وەکو ئەم بارەی ئێستای لێبێت کە بەردەوامە لە کشان. بە پێی دوایین لێکۆڵینەوە ئەم بار و دۆخەی [[گەردوون]] دەگەڕێتەوە بۆ (١٣.٧) [[ملیار]] ساڵ پێش ئێستا ،<ref>
{{cite journal
| last = Komatsu | first = E.
| گوتەگێڕانەوە =
}} </ref>
دوای ئەو کشانە ناوخۆییەی کە تیایدا ڕوویدا [[گەردوون]] سارد بووەوە بۆ گۆڕینی وزە بۆ توخمە کیمیایی و بەشە [[گەردیلە]]کان. ئەمە هەزارانھەزاران ساڵی دەوێت تا ([[پرۆتۆن]] و [[نیوترۆن]] و [[ئێلەکترۆن]]) یەک بگرن و [[گەردیلە]] پێک بهێننبھێنن کە یەکەی درووست بوونی [[ماددە]]ن. یەکەم توخمی کیمیایی کە دروست بوو ([[هایدرۆجینھایدرۆجین]]) بوو بە دواشیدا ([[هێلیومھێلیوم]] و [[لیسیۆم]]) پێکهاتنپێکھاتن.
زاناکان دەڵێن سەرەتای درووست بوونی [[بوونەوەر]] بە تەقینەوەیەكیتەقینەوەیەکی مەزن دەستی پێكرد،پێکرد، پاشان [[ئەستێرە]] و [[گەلە ئەستێرە]]كانکان دەستیان بە پێكهاتنپێکھاتن كردووە،کردووە، بەڵام لەلای زاناكانزاناکان دركیاندرکیان بە بوونی گرفتێكگرفتێک كرد،کرد، دەبوو تەقینەوە مەزنەكەمەزنەکە بونەوەر ڕوناكڕوناک بكاتەوەبکاتەوە و پاشان بەدوایدا بونەوەر بەردەوام بەرەو ڕووناكڕووناک بوونەوە بچێت,بچێت، بەڵام دۆزینەوە نوێیەكاننوێیەکان ئەوەیان دەرخست كەکە بونەوەر لەسەرەتادا بە چەند چاخێكیچاخێکی تاریكیداتاریکیدا تێپەڕ بووە كەکە ملیۆنان ساڵی خایاندووە! دوای ئەوە [[ئەستێرە]]كانکان و [[گەلە ستێرەكانستێرەکان]] دەستیان بە درووست بوون كردووەکردووە كەکە بۆتە هۆیھۆی كۆتاییکۆتایی هێنانیھێنانی چاخی تاریكیتاریکی و دەستپێكردنیدەستپێکردنی چاخی ڕووناكیڕووناکی.
== خێرایی فراوانبوونی گەردوون ==
لە گرنگترین نهێنیەکانینھێنیەکانی ئەم تەقینەوە گەورەیە خیراییەکی مۆلەقە کە فراوانبوونە [[گەردوون]]ییەکە هەیەتیھەیەتی لەو ساتەوەی تەقینەوەکە ڕوویداوە ، لەم ڕووەوە پۆل دیفز زانای بەریتانی ناسراو دەڵێ : هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كانھەڵسەنگاندنەکان سەلماندوویانە خێرایی فراوانبوونی [[گەردوون]] ڕێڕەوێکی هاوسەنگیھاوسەنگی هەیەھەیە ئەگەر فراوانبوونی [[گەردوون]] کەمێک هیواشترھیواشتر بووایە لەو خێراییەی ئێستا ئەوە دەبووە هۆیھۆی داڕمانی ناوەکی بەهۆیبەھۆی هێزیھێزی کێشکردنەوە ، ئەگەر ئەو خێراییە کەمێک زیاتر بوایە لەو خێراییە کەمێک زیاتر بوایە لەو خێراییەی ئێستا ئەوا [[ماددە]]کانی گەردوون بڵاو دەبوونەوە و [[گەردوون]] هەڵدەوەشایەوەھەڵدەوەشایەوە ، هەروەهاھەروەھا ئەگەر خێرایی تەقینەوەکە جیاواز بێت لەو خێراییەی ئێستا بە بڕی بەشێک لە ملیارێک*ملیارێک بەش ، ئەوە بەسە بۆ تێکدانی هاوسەنگیھاوسەنگی پێویست ، چونکە تەقینەوە گەورەکە ئاسایی نییە ، بەڵکو ڕووداوێکی نەخشە بۆ کێشراوە زۆر بە وردی لە هەمووھەموو ڕووەکانەوە کردارێکی ڕێکخراوە.
== پەراوێزەکان ==
{{reflist}}
== سەرچاوە ==
*http://en.wikipedia.org
*گۆڤاری زانستی سەردەم ، ژمارە ٤٦.
[[la:Fragor Maximus]]
[[lb:Urknall]]
[[lez:ЧIехиЧӀехи хъиткьинун]]
[[lt:Didysis sprogimas]]
[[lv:Lielais sprādziens]]
|
