قورئان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

[[پەڕگە:Opened Qur'an.jpg|300px|thumb|قورئان]]

موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە قورئان کتێبی خوایە کە نێردراوە بۆ پێغەمبەر [[محەمەد]](د.خ). لەبەر ئەوە لەو باوەڕەدان کە خوێندنەوە و گوێگرتن لێی و کار کردن پێی ھەمووی خواپەرستیە و موسڵمان لە خوا نزیک دەبێتەوە پێی و دڵنیا دەبێت. و زۆربەیان لەو باوەڕەدان کە بناغەی شارستانی و ڕۆشنبیریەکەیانە.

 

قورئان دابەش دەبێت بۆ ١١٤ بەش و بە ھەر بەشێک ئەوترێت سورەت، و ھەر سورەتێک دابەش دەبێت بۆ ژمارەیەک رستە و ووتە کە ناو دەبرێت بە ئایەت. و ھەموو سورەتێک بە دەربڕینی بسم اللە الرحمن الرحیم دەست پیدەکات بێجگە لە سورەتی تەوبە (سورە التوبە) کە بێ ئەو دەربرینە دابەزی، مانای ئەو دەربڕینەش (بە ناوی خوای گەورە ومیھرەبان)ە.

 

زانایانی موسڵمان کۆکن لەسەر ئەوەی قورئان بە یەک جار دانەبەزیوە، و لە کاتی جیاوازدا ھاتۆتە خوارەوە لە ماوەی زیاد لە بیست ساڵ. کۆکردنەوەی قورئان لە سەردەمی [[ئەبوبەکر|ئەبوبەکری سدیق]]دا کرا بۆ یەکەم جار.

کۆکردنەوە بە مانای نوسین وتۆمارکردنی قورئان دێت، کە بە چوار قۆناغدا تێپەڕیوە:

# قۆناغی [[عوسمانی کوڕی عەفان|سەردەمی عوسمان]]

# قۆناغی سەردەمەکانی دوای عوسمان

نزیکەی ٦٠ کەسێک ھەبون کە پێغەمبەر [[محەمەد]] لە ژیانی خۆیدا داینابوون بۆ نووسینەوەی قورئان، و دوای ئەوەی ئایەتەکانی بۆ ئەخوێندنەوە و پێی ئەوتن کە لە چ شوێنێک داینێن (لای چ ئایەت و لە چ سورەتێکدا)، لە سەردەمی پێغەمبەردا بە سێ شێوە قورئان ئەپارێزرا: بە لەبەرکردن، یان بە نوسینەوەی لەلایەن نوسەرانی وەحیەوە یان بە نوسینەوەی لەلایەن خەڵکی ترەوە جگە لە نوسەرانی وەحی، بەڵام لە لە ژیانی پێغەمبەردا قورئان لە یەک بەرگدا بە کۆیی نەنوسرایەوە.

لە دوای کۆچی دوایی پێغەمبەر [[محەمەد]] زۆرێک لە عەرەبەکان لە ئاین پاشگەز بوونەوە، کە [[ئەبوبەکر]] بەرەنگاری ھەموویان بوویەوە لەوانەی کە بە تەواوی لە ئاین پاشگەز بووبونەوە، و ئەوانەی کە وازیان لە ھەندێک دین ھێنابوو وەک زەکەتدان، و ئەوانەش کە بانگەوازی پێغەمبەرایەتیان ئەکرد.

بەم شێوەیە شەڕێکی گەورە ڕوویدا و لەو شەڕانەدا ژمارەیەکی زۆر [[موسڵمان]] بوونە قوربانی کە بە پێی گێڕانەوەیەک ٧٠ کەس لەوانەی ھەموو قورئانیان لەبەر بوو کوژران. ھەر لەبەر ئەوە [[عومەر|عومەری کوڕی خەتاب]] پێشنیاری بۆ ئەبوبەکری سدیق کرد کە ھەموو قورئان لە یەک بەرگدا (مصحف) بنوسرێتەوە، بەم شێوەیە [[ئەبوبەکر]] لیژنەیەکی دروست کرد بۆکۆکردنەوەی قورئان کە لە عومەری کوڕی خەتاب و زەیدی کوڕی سابت پێک ھاتبوون بۆ کۆکردنەوەی قورئان. و ژمارەیەک لە ھاوەڵان دەست نیشان کران بۆ نوسینەوە. نزیکەی دوو ساڵ خەریکی کۆکردنەوەی ھەموو ئەو بەرگانەی قورئان بوون.

[[پەڕگە:Uthman Koran-RZ.jpg|thumb|300px|قورئانی عوسمانی كوڕی عه‌فان، له‌ كۆنترین به‌رگه‌كان]]

قورئان بەو شێوەیەی خۆی مایەوە وەک سەردەمی ئەبوبەکر، بەڵام دوای ئەوەی لە سەردەمی [[عومەر|عومەری کوڕی خەتاب]]دا فتوحاتی ئیسلامی فراوان بوو و بەردەوام لە زیاد کردندا بوو، خەڵکی [[عێراق]] و [[شام]] و ھەندێک ناوچەی تر، جیاوازی کەوتە نێوانیان لەسەر خوێندنەوەی ڕاستی قورئان بەم شێوەیە [[عوسمانی کوڕی عەفان]] لیژنەیەکی دروست کرد لە نوسەرەکانی وەحی سەردەمی پێغەمبەر، بۆ لەبەر گرتنەوەی ئەو نوسخەیەی قورئان کە لە سەردەمی ئەبوبەکردا ئامادە کرابوو.

عوسمان ھەر قورئانێکی ئەنارد بۆ وڵاتێک کەسێکی شارەزای لەگەڵ ئەنارد بۆ ئەوەی خەڵک فێری چۆنیەتی خوێندنەوەی بکات و بۆیان ڕوون بکاتەوە.

 

زانستی قورئان زۆر و ھەمەجۆرە، و زانایان بە شێوازی جیاواز بابەتەکانی قورئانیان دابەش کردووە، و گرنگترین پۆڵێن کردنی قورئان کە ھەموو ئەو باس و خواسانە لە خۆ ئەگرێت ئەمەی خوارەوەیە:

 

# چەند باسێک وەک یاسا و ئەحکام داڕیژراون و کراونەتە ئەرک بە سەرشانی تاک و کۆمەڵەوە بۆ ئەوەی جێ بە جێ بکرێن. وەک باسە بیروباوەڕیەکان کە پەیوەندیان بە بیر و ھۆشەوە ھەیە، وباسە ڕەوشتیەکان کە پەیوەندیان بە ھەست و نەستی دڵەوە ھەیە، و باسە کرداریەکان کە پەیوەندی بە ھەڵسو کەوتەوە ھەیە.

# چەند بابەت و باسێک کە ئەو یاسایانەی وەرنەگرتووە کە ئەمانیش چیرۆک و پەند ھێنانەوە و سوێندەکانی قورئان و لێدوان و گفتوگۆ لە قورئاندا و ئیعجاز و پەیمان و ئاگادار کردنەوە و بەڵگەگانی دەروون و گەردون ئەگرێتەوە.

ژمارەی سورەتەکانی قورئان ١١٤ سورەتن کە ئەوانیش:

{| border="1" cellspacing="5"

|سورەتی الأنفال

|سورەتی التوبة / براءة

|-

|سورەتی الرعد

|سورەتی الحجر

|سورەتی النحل

|سورەتی الإسراء

|-

|سورەتی الحج

|سورەتی المؤمنون

|سورەتی النمل

|سورەتی القصص

|سورەتی الروم

|-

|سورەتی سبأ

|سورەتی فاطر

|-

|سورەتی الصافات

|سورەتی غافر

|سورەتی فصلت

|-

|سورەتی الزخرف

|سورەتی الدخان

|سورەتی الأحقاف

|سورەتی محمد

|سورەتی الحجرات

|سورەتی ق

|سورەتی الطور

|سورەتی النجم

|سورەتی الرحمن

|سورەتی الواقعة

|سورەتی المجادلة

|سورەتی الحشر

|سورەتی التغابن

|سورەتی الطلاق

|-

|سورەتی القلم

|سورەتی الحاقة

|سورەتی المزمل

|سورەتی المدثر

|سورەتی الإنسان

|سورەتی المرسلات

|سورەتی النازعات

|سورەتی عبس

|سورەتی الانفطار

|سورەتی الانشقاق

|-

|سورەتی البروج

|سورەتی الطارق

|سورەتی الفجر

|سورەتی البلد

|-

|سورەتی الشمس

|سورەتی الشرح

|سورەتی العلق

|-

|سورەتی القدر

|سورەتی الزلزلة

|سورەتی القارعة

|-

|سورەتی العصر

|سورەتی الماعون

|-

|سورەتی النصر

|سورەتی المسد

|}

 

[[پەڕگە:Quran cover.jpg|thumb|300px|به‌رگی قورئان]]

قورئان دابەش دەبێت بەسەر ٣٠ بەشدا، و سورەتەکانی قورئان دابەش دەبن بۆ سورەتی مەککی و مەدەنی، سورەتە مەککیەکان ئەو سورەتانەن کە پێش کۆچ کردن بۆ [[مەدینە]] دابەزیون وزیاتر باس لە بیروباوەڕ ئەکەن، و ژمارەیان ٨٦ سورەتە، و سورەتە مەدەنیەکان ئەوانەن کە لەدوای کۆچکردن دابەزیون و زیاتر باس لە شەریعەت و یاساکانی حەرام و حەڵاڵ ئەکەن و ژمارەیان ٢٨ سورەتە.

 

{{دەروازە|قورئان}}

[[پۆل:کتێبە ئایینییەکان]]

[[پۆل:قورئان]]

 

[[ace:Kureu'an]]

[[gu:કુરાન]]

[[he:הקוראן]]

[[hr:Kuran]]

[[hsb:Koran]]

[[kab:Leqran]]

[[kk:Құран]]

[[krc:Къуран]]

[[ku:Quran]]