دەوڵەتی ئەمەوی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

| '''پایتەخت''' ||" border: 0px align="right" bgcolor="white"| [[دیمەشق]]، [[کۆردۆبا (ئیسپانیا)|کۆردۆبا]]

|'''دامەزرێنەر''' || align="right" bgcolor="white"| [[موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان|معاویەی کوڕی ئەبوسوفیان]]

'''دەوڵەتی ئەمەوی'''، سەردەمی دەسەڵاتی بەنی ئومەیە، کە یەکەم خێزانی فەرمانڕەوای [[ئیسلام]] بوون، حوکمیان کرد لە نێوان ساڵی ٦٦٢ بۆ ٧٥٠ز، و [[دیمەشق]] پایتەختی دەوڵەتەکەیان بوو لە سەرەتادا، پاشان دەوڵەتەکەیان بنیاتنایەوە لە [[ئەندەلوس]] دوای شۆرشی [[دەوڵەتیخەلافەتی عەبباسیعەباسی|عەباسیەکان]] و [[کۆردۆبا (ئیسپانیا)|کۆردۆبایان]]یان کردە پایتەخت.

دیارترین پێشەواکانی بەنی ئومەیە ئەبوسوفیان بوو، کە پێشەوای قوڕەیش بوو لە سەردەمی پێغەمبەری ئیسلام [[محەممەد|محەمەد]] و موسڵمان بوو لە ساڵی فەتحی [[مەککە]]دا.

دامەزرێنەری زنجیرەی دەوڵەتی ئەمەوی لە دیمەشق [[موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان|معاویەی کوڕی ئەبوسوفیان]] بوو، یەزیدی کوڕی ئەبوسوفیانی برای معاویە والی [[شام]] بوو لە سەردەمی خەلیفەی یەکەم ([[ئەبووبەکری سدیق|ئەبوبەکر]]) و لە دوای مردنی یەزید، معاویە نێردرا بۆ والی شام لەلایەن خەلیفەی دووەم [[عومەر کوڕی خەتتاب|عومەری کوڕی خەتابخەتابەوە]]ەوە و دواتر معاویە بوو بە دامەزرێنەری خەلافەتی ئەمەوی.

موعاویە دوای خۆی کوڕەکەی [[یەزید کوڕی معاویە|یەزیدی]] دەستنیشان کرد وەک خەلیفە لە ساڵی ٥٦ی کۆچیدا<ref>{{Cite book|url=https://ia600206.us.archive.org/27/items/FP158116/08_158119-2.pdf|title=البدایە و النهایە|last=ابن کثیر|first=|publisher=مکتب المعارف|year=1992|isbn=|location=بەیروت|pages=مجلدی 8: پەڕەی 79 - 80}}</ref><ref name=":0">{{Cite book|url=http://ia600300.us.archive.org/18/items/waq110790/04_110793.pdf|title=مێژووی ئیسلامی|last=شاکر|first=مەحموود|publisher=مەکتەبی ئیسلامی|year=2000|isbn=|location=|pages=بەشی 4 خەلافەتی ئەمەوی: پەڕەی 107 - 108}}</ref> بەڵام لە دوای باوکی وەک خەلیفە تەواو ناسرا لە ساڵی٦٠ی کۆچیدا.<ref name=":0" /> لەم سەردەمەشدا پێشکەوتنی دەوڵەتی ئیسلامی بەردەوام بوو، و ھەوڵیدا بۆ یەکخستنی دەوڵەت و ڕووداوی کەربەلای بەناوبانگ ڕوویدا، کە حەفیدی پێغەمبەری ئیسلام [[محەممەد|محەمەد]] (حسەینی کوڕی عەلی و خێزانەکەی و ھاوەڵەکانی) شەھید کران لەو ڕووداوەدا دوای ئەوەی حسەین ھاتبوو بۆ ڕووبەڕونەوەی یەزید{{ژێدەر پێویستە}}، و ئەوانەی خیانەتیان لە حسەین کرد ئەوانە بوون کە بەڵێنی سەرکەوتنیان پێدابوو لە [[کووفە]]، دوای ئەو ڕووداوە موسڵمانی عێراقیش موبایەعەیان دا بە یەزید، شۆڕش و یاخیبوونەکان زۆر بوون، و یەزید دوای یاخببوەکان کەوت لە [[عێراق]] بۆ یەکخستنی ئاڵای [[ئیسلام]] وبەھێزکردنی یەکەم دەوڵەتی ئیسلامی کە دەوڵەتی ئەمەوی بوو.

لە دوای خەلیفە عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان خەلافەت درا بە کوڕە گەورەکەی وەلید (٧٠٥ تاکو ٧١٥)ز، فەتحی ئیسلامی بەردەوام بوو و ئەمەوییەکان زۆر وڵاتیان فەتح کرد لە [[ئاسیا]] لە ڕۆژھەڵاتەوە و لە [[ئەورووپا|ئەوروپا]] لە ڕۆژئاواوە، لە ساڵی ٧١١ز لە ڕۆژئاواوە گەیشتە [[ئیسپانیا]] لە ئەوروپا، و لە ڕۆژھەڵاتەوە گەیشتە [[ھیندستان]]و [[چین]] لە ناوەڕاستی ئاسیا، تا لە ساڵی ٧١٥ز بوخاری و سەمەرقەندیان گرت و فەتحی ئەندەلوسیان تەواو کرد، و مزگەوتی ئەمەوی (مزگەوتی گەورەی دیمەشق) ی پێش خست و گرنگی بە تەلارسازیەکەی دا و ڕازاندیانەوە، و زانایان و زانست و ئەدیب و شاعیرەکان جێگەیەکی تایبەتیان ھەبوو لە گرنگی پێدانی وەلید.

خەلافەت پێشکەوت لە ھەموو ڕوویەکەوە. و خەلیفە ئەمەوییەکان بەردەوام بوون، لە دوای وەلید سولەیمانی کوڕی عەبدول مەلیک خەلافەتی گرتە دەست، و خەلیفەی دادپەروەر [[عومەر کوڕی عەبدولعەزیز|عومەری کوڕی عەبدول عەزیز]] خەلافەتی گرتە دەست دواتر کە ئەو خەلیفە ئەمەوییەیە ناونراوە بە پێنجەم [[خەلافەتی ڕاشدین|خەلیفەی ڕاشدین]] و ناسراوە بە دادپەروەری و و لە خواترسی و بەخشندەیی لەگەڵ خەڵکدا، و لە سەردەمیا کەسێک نەما کە شایەنی زەکات بێت، لە دوای ئەو خەلیفە یەزیدی کوڕی عەبدول مەلیک ھات کە ئەیویست لەسەر ڕیبازی عومەر بڕوات بەڵام نەیتوانی، پاشان خەلیفە ھیشامی کوڕی عەبدول مەلیک ھات.

* دواین خەلیفەی ئەمەوییەکان مەڕوانی دووەم کوڕی محەمەد بوو (٧٤٤-٧٥٠)ز کە ڕووبەڕوی پیلانێکی [[خەلافەتی عەباسی|عەباسییەکان]] بوویەوە کە توانیان دەست بەسەر ڕووداوەکاندا بگرن و [[خەلافەتی عەباسی|دەوڵەتی عەبباسیعەبباسییان]]یان لە خۆراسان دامەزراند، و مەڕوان کۆتایی پێھات بە کوژرانی لە دەیر لە [[میسر]] دوای ئەوەی ڕایکرد لە دەستی سەربازە عەباسییەکان، و سەردەمی خەلافەتی ئەمەوی پێ کۆتایی ھات لە ڕۆژھەڵات لە ساڵی ٧٥٠ز دا کە بۆ ماوەی ٩٠ ساڵ بەردەوام بوو.

[[عەبدولڕەحمان داخل|عەبدول ڕەحمان داخل]] کوڕی معاویە کوڕی ھیشام کوڕی عەبدول مەلیک توانی ڕابکات لە دەستی عەباسییەکان و توانی دەسەڵات دابمەزرێنێت لە [[ئەندەلوس]] و لایەنگرانی ئەمەوییەکان لێی کۆبوونەوە و سوپایەکی بەھێزی پێکەوەنا کە توانی دواتر دەوڵەتی ئەمەوی جارێکی تر لە ئەندەلوس بنیات بنێت، عەبدول ڕەحمان داخل بەربەرەکانێی عەباسیەکانی کرد و سەرکەوت بە سەریاندا، و [[ئەبووجەعفەری مەنسوور|ئەبوجەعفەری مەنسور]] دووەم خەلیفەی عەباسی نازناوی (صقر القریشی) لە عەبدول ڕەحمان داخل نا بە مانای (بازی قوڕەیش)، لە ساڵی ٧٥٦ز توانی دەسەڵاتێکی ئەمەوی نوێ لە [[ئەندەلوس]] دامەزرێنێت، و ڕایگەیاند کە ئەم درێژەی خەلافەتی ئەمەویە و شاری [[کۆردۆبا (ئیسپانیا)|کۆردۆبای]]ی کردە پایتەختی.

# [[موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان|معاویەی کوڕی ئەبوسوفیان]] (٦٦٢-٦٨٠)ز/ خەلافەتی ئەمەوی دامەزرا و [[دیمەشق]] کرایە پایتەختی، ووڵاتە ئیسلامیەکان یەکخران و [[جەنگی سەفین]] لە ساڵی ٣٩ک ڕوویدا و یەکەم کەشتیگەلی دەریایی ئیسلامی لە سەردەمی معاویە دروستکرا.

# عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان (٦٨٥-٧٠٥)ز/ زیاتر فراوانبوونی دەوڵەتی ئیسلامی و بەردەوام بوونی فەتحی ئیسلامی و بنیاتنانی مزگەوتی قوبە سەخڕە لە [[ئورشەلیم|قودس]]، و فەتحی ئەمەوی گەیشتە [[چین]]، و [[ھیندستان]] فەتح کرا بە سەرکردایەتی محەمەدی کوڕی قاسمی سەقەفی، و سکەی پارەی ئیسلامی ئەمەوی لێدرا (دیناری عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان).

# وەلیدی کوڕی عەبدول مەلیک (٧٠٥-٧١٥)ز/ بوخاری و سەمەرقەند فەتح کران، ھەروەھا فەتحی ئەندەلوس کرا و ئەمەوییەکان گەیشتنە [[ئەورووپا|ئەوروپا]] مزگەوتی ئەمەوی لە دیمەشقی پایتەخت بنیاتنرا، ووڵاتەکانی [[ئاسیای ناوەندی|ئاسیای ناوەڕاست]] فەتح کران، وگرنگی درا بە زانست و زانایان.

# [[عەبدولڕەحمان داخل|عەبدول ڕەحمان داخل]] (بازی قوڕەیش)/ زیندوو کردنەوەی دەوڵەتی ئەمەوی لە ئەندەلوس

# [[عەبدولڕەحمانی دووەم|عەبدول ڕەحمانی دووەم]]

ژمارەیەکی زۆر لە ھاوەڵەکانی پێغەمبەری ئیسلام ([[محەممەد|موحەمەد]]) ئەمەوی بوون، لەوانە، [[عوسمان کوڕی عەفان|عوسمانی کوڕی عەفان]]، کە یەکێک بوو لەوانەی لە سەرەتاوە [[ئیسلام]] بوو و سێیەم خەلیفەی ڕاشدینە. و ئەبوسوفیانی کوڕی حەرب، یەکێک بوو لە پێشەواکانی قوڕەیش موسڵمان بوو پاش فەتحی مەککە. موعاویەی کوڕی ئەبوسوفیان، یەکێک لە سەرکردەکانی لەشکرەکان بوو لە فەتحی شامدا، خەلیفە [[عومەر کوڕی خەتتاب|عومەری کوڕی خەتاب]] کردی بە والی [[دیمەشق]] و بەعلبەک و بەلقاء، پاشان عوسمان کردیە والی ھەموو [[شام]].