بەکارھێنەر:Amer Mohammed Aziz/جەنگی جیهانیی یەکەم

جەنگی جیهانی یەکەم لە(28ی تەمووزی 1914) دەستی پێکرد وە لە ( 11ی تشرینی دووەمی 1918) کۆتایی پێ هات كه چوار ساڵ و سێ مانگ و هەفتەیەکی خایاند.

ڕۆژێک دوای ڕاگەیاندنی جەنگ لەنێوان ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و هاوپەیماناندا، بەریتانیا فەرمانی بە هێزەکانی دا کە عێراق داگیر بکەن و هێزەکانی لە ناوچەی فاو  دابەزاند ولە 6 تشرینی دووەم ١٩١٤ توانی داگیری بکات وبریتانیا بەردەوام بوون لە پێشڕەوییەکانی بەرەو شاری بەسرە و بەریتانیا لە چەندین شەڕی لە نێوان فاو و بەسرەدا توانی عوسمانیەکان تووشی دۆڕانیکی گەورە بکات وئەم ڕووداوە بۆ عوسمانیەکان بوو بە سەرەتایی جەنگی جیهانی یەکەم. کوردی بەشداری جەنگی جیهانی یەکەمی کردی لە بەرەی عوسمانیەکان لە شەرکانی بەرەی حیجاز ویەمەن و قارسو غالسیا و دەردەنیل وئەردەهان وسارانا وموش قاغزمان لە باشوری عیراق.

شاری بەغدا لە 11ی ئازاری 1917 بە فەرماندەیی جەنەراڵ مود داگیرکرا و دواتر لە سێ لایەنەوە دەستی بە پێشڕەوی کرد، یەکەم بەرەی ڕۆژهەڵات لە دیالە و دووەم بەرەی ڕۆژئاوا لە ڕومادی و سێیەم بەرەی باکوور موسل

سوپای بەریتانیا لە بەرەی باکووری ڕۆژهەڵات پێشکەوتنی بەرچاویان ئەنجامدا و توانی لە 28ی نیسانی 1918دا بچنە ناو کفری دواتر دوای ڕۆژێک دوزخورماتوی داگیرکرد، هەروەها شەڕوپێکدادان لەنێوان هێزەکانی ئینگلیز و عوسمانی لەم ناوچانەدا ڕوویدا و لەو ماوەیەدا عوسمانییەکان زیاتر لە 20 تۆپ 200 سەربازیان لەدەستدا لەگەڵ نزیکەی 1300 زیندانی، لەکاتێکدا ئینگلیزەکان تەنیا نزیکەی 200 کوژراو و برینداریان لەدەستدا، دوای شەڕێکی بچووکیش بەریتانییەکان توانیان لە 7ی ئایاردا کەرکوک داگیربکەن، بەڵام نزیکەی سێ هەفتە دواتر پاشەکشەیان کرد (ڕۆژی 24ی هەمان مانگ) و هێزەکانی عوسمانی گەڕانەوە بۆ کەرکوک، دواتر ناچار کرا جارێکی تر بەجێی بهێڵێت، ئەم جارە هێزەکانی بریتانیا تا دەوروبەری پردێ چوون.

بەڵام سلیمانی وچەمچەماڵ وهەلەبجە ودەوروبەریان لە ژێر دەستهەلاتی گەورەکانی ناوچەکەوە ماوە، سەبارەت بە هەولێر بێ پێی پەیمانی مودروس هێزی عوسمان لێ کشانەوە وڕادەستی بریتانیا کرد

دەوڵەتە هاوپەیمانەکان ئامادەبوون کە تەواوی کوردستان بە دووو ڕێگا بەخەنە ژێر دەستهەڵاتی خۆیان ئەوانیش: سەربازی - سیاسی و دیپلۆماسی و ئەم ئامادەکارییە چووە قۆناغێکی گرنگەوە دوای بەستنی ئاگربەستی مودروس و بەریتانیا یەکسەر چووە ناو گۆڕەپانی ململانێ بۆ کۆنترۆڵکردنی کوردستان، سەرکردایەتی سەربازی - سیاسی لە بەریتانیای  هەوڵی داوە هاوپەیمانەکانی خۆی و خەڵکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە کوردیشەوە بخاتە بەردەم ئەمرێکی واقعدا.

پەیمانی مودرۆس لە ڕۆژی سێ شەم لە مانگی تشرینی یەکەم ساڵی ١٩١٨وبەپێی ئەم پەیمانە پێویست بوو تەواوی سوپاسی عوسمانی  لە دۆڵی ڕافیدەین بکرێتە ژێڕ دەستی بریتانییەکان.

ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بە واژۆکردنی ئاگربەستی مۆدروس بەبێ مەرج خۆبەدەستدانەوەی خۆی ڕاگەیاند، کەشتێک بۆ لە هیچ کەم لەم وەڵاتەن (ئەڵمانیا، نەمسا و بولگاریا) ڕووی نەداوە، پەیمانەکە 25 بەندی تێدایە بەڵام بەندی 7ـی پەیمانەکە مەترسیدارترینە و تێیدا هاتووە کە هەوپەیمانەکان  مافی ئەوەیان هەیە هەر شوێنێک لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا داگیر بکەن، ئەگەر ئاسایشی خۆیان بە مەترسی بزانن.

پەیمانی مودروس  دەستبەجێ لە ڕۆژی دوایی جێبەجێکرا، وکێشەی سەرەکی جێبەجێکردنی ئاگربەستی مودروس  شاری موسڵی بوو لە باکوری عێراق بوو، هێزەکانی بەریتانیا لە دووری 60 کیلۆمەتر لەباشوری موسڵ بوون لەو ڕۆژەی کە پەیمانەکە مۆرکرا، بەڵام سەرکردەی بەریتانیانی سوور بوو لەسەر داگیرکردنی موسل لەسەر بنەمای مادەی 8 ی پەیمانەکە. لەگەڵ ئەوەشدا سەرکردە عوسمانیەکان ڕەتیان کردەوە ونوسراوێکیان بۆ حکومەتی عوسمانی نارد لە ئەستەنبول وحکومەتی عوسمانی داوای کرد وەڵامی داواکارییەکانی بریتانییەکان بدەنەوە و هێزەکانی عوسمانی لە نێوان 8 تا 15ی تشرینی دووەمی 1918دا شارەکەیان بە تەواوی چۆڵکرد وموسڵ پاش واژۆکردنی پەیمانەکە داگیرکرا.

ئەو کوردانەی کە لە ماوەی شەڕی جەنگی جیهانی یەکەم فەوتان هەرگیز لە ژمارە ناهین، بە قسەی میرزادە بەدرخان تورکەکان نێزیکەی ٧٠٠هەزار کەسیان ڕاگوێز کردووە (١٩١٤-١٩١٨) لەمانە تەنها نیوەیان بە ساخی دەرچوون.

لەدوای داگیرکردنی عێراق لەلایەن بەریتانیاوە، کورد هەندێک دەسەڵاتی دوور لەحکومەتی ناوەندی بەدەست هێنا، کاتێک شێخ (مەحمود حەفید) دەستی بەسەر حکومەتی سلێمانیدا گرت و کە حکومەتێکی خوجەیی بوو، چونکە بریتانیا دەیویست لەم کەتدا هیچ ڕوبەروبوونەویێکی  ڕاستەوخۆ نەبیت لەگەل کوردەکان.

پاش جەنگی یەکەمی جیهانی وبگرە زۆر پێشتریش، بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی کورد ڕۆژ بەڕۆژ لەگەشەکردن ولە هنگاوی بەردوامی خوێدا بوو بەرەو هێنادیی سەربەخۆی تەواو وپێکەوەنانی گیانێکی کوردی. سەرهڵدان لە بەشەکانی تری کوردستانەوە دەستی پێکردبوو، وهەر ئەم ،هەر ئەم جولانەوەی سەڕپاگیرییەی کوردستانیش وای کرد هەردوو دەستەڵاتی بریتانیای گەورە وتورکەکان میراتگری دەولەتی عوسمانی بکەنەوە وبەهۆی ئەو فشارەی کە لە لایەن هێزە ڕاپەریوەکانی کورد ولەسەرجەم ناوچەکانیتری کوردستان ڕۆژ بە ڕۆژ ڕوبەڕوویان دەبووەوە،بەتایبەت لەشاری سلێمانی وناوچەکانی تری دەوروبەریدا. کە کەسایەتیێکی وەک شێخ مەحمود حەفید ڕێبەرایەتی دەرکرد ژمارەیێکی زۆڕیش لە کەسایەتی وهۆز وخێله کوردییەکان ودانیشتوانی باشوری کوردستان وفەرمانەکانیان جێبەجێ دەکرد.

شێخ مەحموودی حەفید توانی پێشڕەوی شۆڕش بکات و  لە ئایاری 1919دا توانی شاری سلێمانی ڕزگار بکات لە دوای ئەوەی رووبەڕوی هێزەکانی بەریتانیا  بوو وتوانی شکستیان پێ بهێنێت و  زیانی زۆری گیانی و کەلوپەلی سەربازی  لێ کەوت لەشەری ئەزمەز، وپێکهێنانی دەوڵەتی کوردی ڕاگەیاند و خۆی وەک پاشای(مەلیکی) کوردستان دانا و شێخ مەحمودیش خاکی دەوڵەتی نوێی خۆی فراوان کرد بۆ ئەوەی ناوچەکانی ڕانیە و هەڵەبجە و کویسینجق بگرێتەوە و هەروەها تەحەدادی بریتانییەکانی کرد  بەهەوڵدانی بۆ لکاندنی هەولێر و کەرکوک و بەشێک لە موسڵ، هەموو ئەمانە لەلایەن کوردانی ئێران و تورکیا و هەروەها حکومەتی تورکەوە پشتیوانییان لێدەکرا، شێخ مەحمود ڕەتیکردەوە کە داواکارییەکانی نێردراوی باڵای بەریتانیا جێبەجێ بکات بۆ ئەوەی لەبەغدا چاوی پێی بکەوێت و ڕوونی کردەوە کە ماف و داواکارییەکانی ڕوونە پێویستی بە کۆبوونەوەی من نییە و دەکرێت لەڕێگەی نوێنەرانی ئەوەوە گفتوگۆ بکرێت،بۆیە نێردراوی باڵا هۆشداریێکی توندی بە شێخ مەحمووددا ، شێخ مەحمود ڕەتی کردەوە، هەموو ئەم هۆکارانە وای لە هێزەکانی بەریتانیا کرد ئامادەکاری بۆ هەڵمەتێکی گەورەی سەربازی بکەن کە جەنەراڵ فرێزەر سەرۆکایەتی دەکرد بۆ سەرکوتکردن و نەهێشتنی شۆڕشی شێخ مەحموود و لە ڕاستیدا ئەم هەڵمەتە توانی شۆڕەشەکە کۆنترۆڵ بکات و هێزەکانی شێخ مەحموود پاشکشە پێ بکات وشێخ محمودی دەستگیر بکەن و بڕیاری لە سێدارەدانی بۆ دەربکرێت، بەڵام دەستەڵاتدارانی داگیرکاری بریتانیا بریاری لە سێدارە دانی  گۆڕی بۆ زیندانکردنی بۆ ماوەی ١٠ ساڵ وناردنی بۆ هیند، لەلایەکی ترەوە ناوچەکانی بامرانی، ئامێدی، بارزان، زیباری و ئاکرێ توشی ڕووبەڕووبوونەوەیەکی گەورە بوون لەگەڵ هێزە داگیرکەرەکانی بەریتانیا کە لە حوزەیرانی 1919 دەستی پێکرد ، شێخ ئەحمەد بارزانی و شێخ فارس زێباری  و بابەکر زێباری و شێخەکانی سورچی توانیان  ئەیج بیل بەرپرسی کاروباری موسڵ و نەقیب ئەریج ماکدۆناڵد و ویلی حاکمی ئامێدی بکوژن، ئەم ناوچەیە شەرێکی قورسی بینی کە بووە هۆی سەدان بارزان و زێباری و سورچی لە ئەنجامی روبەروبونەی چەکداری بە هەموو جورە چەکێک  ، ئەو توندوتیژییەی کە داگیرکاری بریتانیا دژی بە دانیشتوانی ناوچە بکاریهێنا.

سەبارەت بە عیراق بەریتانیەکان بە تێپەربوونی چەند ساڵێک بۆیان دەرکەوت کە عێراقیەکان ڕەتیان کردەوە كــە بریتانیا حوکمی وڵاتەکەیان بکەن و لە 30ی حوزەیرانی 1920دا لە عێراق  سەرهەڵدانێکی گەورە لە دژی بەریتانیەکان تەقییەوە و لەو ماوەیەدا بەریتانیەکان 1645 پیاو و وزیانی دارایی شەش جار زیاتر لەو بڕە پارەیی کە لە کاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا لە هەڵمەتە سەربازییەکەیاندا سەرف کران کە تێچووی داگیرکردنی عیراق لەسەر بریتانیا 40 ملیون دۆلاڕ کە دەکات 18 بلیون دۆڵاڕی ئێستا ، بەریتانیەکان بۆیان دەرکەوتن کە شۆڕش یاخیبوونێکی هەڕەمەکی نییە، بەڵکو شەڕی نەتەوەییە بۆ سەربەخۆیی. ئەو کات بەریتانیەکان 133,000 سەربازیان لە عێراق هەبوو، گومان لەوەدا نییە کە ڕۆڵی هۆزەکانی عێراق لە شەڕەکەدا زۆر گەورە بوو و لەلایەن پیاوانی ئاینی و سوننەوە شیعەوە پێکەوە و دکتۆر و پارێزەر و مامۆستا و بازرگان و ڕۆژنامەنووس بەڕێوەدەبرا.