ویکیپیدیا

لایەنگری بینینی دواوە

لایەنگری دواکەوتوو، هەروەها ناسراوە بە دیاردەی زانینی هەموو شتێک[١] یان دیترمینیزمی خشۆک،[٢] مەیلی باوی خەڵکە بۆ ئەوەی ڕووداوەکانی ڕابردوو وەک پێشبینیکراوتر ببینن. [٣][٤]

لایەنگری پاشماوە ، کە بە دیاردەی زانینی هەموو شتێک ناسراوە [١] یان دیتەرمینیزمی خەزان ، [٢] مەیلی باوی خەڵکە کە ڕووداوەکانی ڕابردوو وەک ئەوەی پێشبینیکراوتر بوون لەوەی کە هەبوون هەست پێبکەن. [٣] [٤]

دوای ئەوەی ڕووداوێک ڕوویدا، زۆرجار خەڵک پێیان وایە کە دەیانتوانی پێشبینی بکەن یان ڕەنگە تەنانەت بە پلەیەکی بەرزی دڵنیاییەوە بزانن کە دەرئەنجامی ڕووداوەکە پێش ڕوودانی چی دەبێت. لایەنگری پاشەکەوت لەوانەیە ببێتە هۆی شێواندنی یادەوەرییەکانی ئەو شتانەی کە پێش ڕوودانی ڕووداوێک زانرابوون یان باوەڕیان پێکرابوو و سەرچاوەیەکی بەرچاوە بۆ متمانەی زۆر بە توانای مرۆڤ بۆ پێشبینیکردنی دەرئەنجامەکانی ڕووداوەکانی داهاتوو. [٥] نموونەی لایەنگریی چاوپێکەوتنی پاشەکشە دەتوانرێت لە نووسینەکانی مێژوونووساندا ببینرێت کە باس لە دەرئەنجامی شەڕەکان دەکەن، لە وەبیرهێنانەوەی پزیشکان بۆ تاقیکردنەوە کلینیکیەکان و لە دادگاییکردنی تاوانکاری یان مەدەنیدا چونکە خەڵک مەیلیان هەیە بەرپرسیارێتی بخەنە ئەستۆ لەسەر بنەمای پێشبینیکردنی گوماناوی ڕووداوەکان. [٦] [٧] [٢]

لە هەندێک وڵاتدا، 20/20 ئاماژەیە بۆ تیژی بینینی ئاسایی لە 20 پێدا، کە لێرەوە ئیدیۆمی " بینینی دواوە 20/20یە " وەرگیراوە.

مێژوو

دەستکاری

لایەنگری دواکەوتوو، هەرچەندە هێشتا ناوی نەهاتووە، بەڵام چەمکێکی نوێ نەبوو کاتێک لە توێژینەوەی دەروونناسی لە ساڵانی حەفتاکان دەرکەوت. لە ڕاستیدا، ناڕاستەوخۆ چەندین جار لەلایەن مێژوونووسان، فەیلەسوفان و پزیشکەکانەوە وەسف کراوە. [١] لە ساڵی 1973، باروخ فیشهۆف ئامادەی سیمینارێک بوو کە تیایدا پۆل ئی. میهل تێبینییەکی پێشکەش کرد: پزیشکان زۆرجار توانای خۆیان بۆ پێشبینیکردنی ئەنجامی کەیسێکی دیاریکراو زیاد لە پێویست دەخەمڵێنن و دەڵێن کە ئەوان هەموو ئەو ماوەیە دەیزانن. [٢] باروخ کە ئەو کاتە خوێندکاری دەرچووی دەروونناسی بوو، دەرفەتێکی لە توێژینەوەی دەروونناسی بینی بۆ ڕوونکردنەوەی ئەم ئارەزووە. [٢]

 
Daniel Kahneman, کە لێکۆڵینەوەی لە لایەنگری بینینی دواوە کردووە

لە سەرەتای حەفتاکاندا، لێکۆڵینەوە لە دۆزینەوە و لایەنگری بوارێکی گەورەی خوێندن بوو لە سایکۆلۆژیا، بە سەرکردایەتی ئامۆس تڤێرسکی و دانیال کانیمان. [١] دوو دۆزینەوە کە لەلایەن تڤێرسکی و کانیمان دەستنیشان کرابوون گرنگییەکی ڕاستەوخۆیان هەبوو لە پەرەسەندنی لایەنگری دواکەوتوو. ئەمانە بریتیبوون لە دۆزینەوەی بەردەستی و هیوریستیک نوێنەرایەتی. [١]

لە وردەکارییەکی ئەم هێوریستیانەدا، بەیت و فیشهۆف یەکەم تاقیکردنەوەیان داڕشت کە ڕاستەوخۆ لایەنگری بینینی دواوەی تاقیکردەوە. [٨] داوایان لە بەشداربووان کردووە کە حوکم لەسەر ئەگەری چەند دەرئەنجامێکی سەردانەکەی داهاتووی سەرۆکی ئەمریکا ڕیچارد نیکسۆن بۆ پەکین و مۆسکۆ بدەن. ماوەیەک دوای گەڕانەوەی سەرۆک نیکسۆن، داوا لە بەشداربووان کرا ئەو ئەگەرانەی کە بۆ هەر دەرئەنجامێکی ئەگەری دیاری کردبوو، وەبیر بهێننەوە (یان بنیات بنێنەوە) و تێڕوانینەکانیان بۆ ئەگەری هەر دەرئەنجامێک زیاتر یان زیادەخەمڵێندرا بۆ ئەو ڕووداوانەی کە ڕوویانداوە. [٨] ئەم توێژینەوەیە زۆرجار لە پێناسەکانی لایەنگریی بینینی پاشەکشەدا ئاماژەی پێدەکرێت و ڕەنگە ناونیشانی توێژینەوەکە کە "دەمزانی ڕوودەدات" بەشدار بووبێت لە گۆڕینی لایەنگریی بینینی دواوە لەگەڵ دەستەواژەی "دیاردەی هەموو شتێکی زانیوە". ".

لە ساڵی ١٩٧٥دا، فیشهۆف شێوازێکی دیکەی بۆ لێکۆڵینەوە لە لایەنگریی بینینی دواوە پەرەپێدا، کە لەو کاتەدا بە "گریمانەی دیتەرمینیزمی خەزان" ناودەبرا. [٢] ئەم شێوازە بریتییە لە پێدانی کورتە چیرۆکێک بە بەشداربووان کە چوار دەرئەنجامی ئەگەری تێدایە، یەکێکیان دەگێڕدرێتەوە کە ڕاستە، و دواتر داوایان لێدەکرێت ئەگەری هەر دەرئەنجامێکی تایبەت دیاری بکەن. [٢] بەشداربووان زۆرجار ئەگەری ڕوودانی زیاتر بۆ هەر دەرئەنجامێک کە پێیان وتراوە ڕاستە، دیاری دەکەن. [٢] ئەم شێوازە تاڕادەیەک دەستکاری نەکراوە، هێشتا لە تاقیکردنەوە دەروونی و ڕەفتارییەکاندا بەکاردەهێنرێت کە لێکۆڵینەوە لە لایەنەکانی لایەنگری بینینی دواوە دەکەن. دوای ئەوەی لە هێوریستیکی تیڤێرسکی و کاهنێمانەوە پەرەی سەندووە بۆ گریمانەی دیتەرمینیزمی خەزان و دواجار بۆ لایەنگریی پاشماوە وەک ئێستا دەیزانین، چەمکەکە چەندین بەکارهێنانی پراکتیکی هەیە و تا ئەمڕۆش لە پێشەنگی توێژینەوەکاندایە. توێژینەوەکانی ئەم دواییە کە لایەنگری بینینی دواوەیان تێدایە لێکۆڵینەوەیان لەو کاریگەرییە کردووە کە تەمەن لەسەر لایەنگرییەکە هەیەتی، how hindsight may impact interference and confusion</link> ، و چۆن ڕەنگە کاریگەری لەسەر ستراتیژییەکانی بانکی و وەبەرهێنان هەبێت. [٩] [١٠] [١١]

فاکتۆرەکان

دەستکاری

لایەنگری بینینی پاشەکشە زیاتر کاتێک ڕوودەدات کە دەرئەنجامی ڕووداوێک نەرێنی بێت نەک ئەرێنی. [١٢] ئەمە دیاردەیەک کە لەگەڵ مەیلی گشتیدا یەکدەگرێتەوە بۆ ئەوەی مرۆڤەکان زیاتر گرنگی بە دەرئەنجامە نەرێنییەکانی ڕووداوەکان بدەن نەک دەرئەنجامە ئەرێنییەکان. [١٣]

سەرەڕای ئەوەش، لایەنگری بینینی دواوە کاریگەری لەسەرە بەهۆی توندی دەرئەنجامە نەرێنییەکانەوە. لە داواکارییەکانی خراپ بەکارهێناندا، دەرکەوتووە کە تا دەرئەنجامێکی نەرێنی توندتر بێت، لایەنگریی سوێندخواردن لە پاشماوەدا دراماتیکترە. لە حاڵەتێکی تەواو بابەتییدا، بڕیارەکە لەسەر بنەمای ستانداردی چاودێری پزیشکەکە دەبێت لەبری دەرئەنجامی چارەسەرەکە؛ بەڵام، لێکۆڵینەوەکان نیشان دەدەن کە ئەو حاڵەتانەی کە بە دەرئەنجامە نەرێنییە توندەکان کۆتاییان دێت (وەک مردن) لە ئەنجامدا ئاستێکی بەرزتری لایەنگری بینینی دواوەیان لێدەکەوێتەوە.[ژێدەر پێویستە]</link>[ وەرگێڕان پێویستە ]

بۆ نموونە لە ساڵی ١٩٩٦دا لابین سیناریۆیەکی پێشنیار کرد کە نەخۆشێکی دەروونی بە چارەسەرکەرێکی وتووە کە بیر لە زیانگەیاندن بە تاکێکی دیکە دەکاتەوە. چارەسەرکەرەکە تاکەکەی دیکەی لە مەترسییە ئەگەرییەکان ئاگادار نەکردەوە. بەشداربووان هەریەکەیان یەکێک لە سێ دەرئەنجامە ئەگەرییەکانیان پێدرا؛ ئەو کەسەی کە هەڕەشەی لێکرابوو یان هیچ برینێکی نەبووە، یان برینێکی سووک، یان برینێکی سەختی نەبووە. پاشان داوا لە بەشداربووان کرا کە دیاری بکەن کە ئایا پزیشکەکە دەبێ بە کەمتەرخەم هەژمار بکرێت یان نا. بەشداربووانی باری "برینە سەختەکان" نەک هەر ئەگەری زیاتریان هەبوو کە چارەسەرکەرەکەیان بە کەمتەرخەم هەڵسەنگاندووە بەڵکو هێرشەکەیان بە پێشبینیکراوتر هەڵسەنگاندووە. بەشداربووانی پۆلەکانی بێ برینداربوون و برینداربوونی بچووک زیاتر ئەگەری ئەوەیان هەبوو کە کردەوەکانی چارەسەرکەر وەک شتێکی گونجاو ببینن. [١٤]

سوپرایس

دەستکاری

ڕۆڵی سەرسوڕمان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە ڕوونکردنەوەی شلبوونەوەی لایەنگری بینینی دواوە. سەرسوڕمان کاریگەری لەسەر چۆنیەتی بنیاتنانەوەی پێشبینییەکانی پێش دەرئەنجامەکانی عەقڵ هەیە بە سێ شێوە: 1. سەرسوڕمان هێوریستیکی میتاکۆگنیتیڤی ڕاستەوخۆیە بۆ خەمڵاندنی مەودای نێوان دەرئەنجام و پێشبینیکردن. ٢. سەرسوڕمان پرۆسەیەکی هەستکردن بە ئەنقەست دەستپێدەکات. 3. سەرسوڕمان ئەم پرۆسەیە لایەنگری دەکات (نەرمی لایەنگری بینینی دواوە) بە بەرزکردنەوەی وەبیرهێنانەوەی زانیارییە هاوسەنگەکانی سەرسوڕمان و تاقیکردنەوەی گریمانە لەسەر بنەمای چاوەڕوانی. [١٥]

مۆدێلی هەستسازی پێزۆ پشتگیری دوو بیرۆکەی دژبەیەک دەکات کە دەرئەنجامێکی سەرسوڕهێنەرە. ئەنجامەکان دەتوانن لایەنگرییەکی کەمتر لە پاشماوە یان لەوانەیە کاریگەری پێچەوانە نیشان بدەن، کە تاکەکەس پێی وایە دەرئەنجامەکە بە هیچ شێوەیەک ئەگەرێک نەبووە. هەروەها دەرئەنجامەکە دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی کە لایەنگری بینینی دواوە گەورە بکرێت بۆ ئەوەی کاریگەرییەکی بەهێزتری هەبێت. پرۆسەی هەستکردن بەهۆی سەرسوڕمانێکی سەرەتاییەوە دەستپێدەکات. ئەگەر پرۆسەی هەستکردن تەواو نەبێت و زانیارییە هەستیارەکان [لەلایەن تاکەوە] دەستنیشان نەکرێن یان کۆد نەکرێن، هەستەکە وەک سەرسوڕهێنەرێک ئەزموون دەکرێت و لایەنگری بینینی دواوە وردە وردە کەمبوونەوەی هەیە. کاتێک پرۆسەی هەستکردن کەم بێت، دیاردەکانی لایەنگری پێچەوانەبوونەوەی بینینی دواوە دروست دەبن. بەبێ ئەوەی پرۆسەی هەستکردن ئامادە بێت، هیچ پاشماوەیەکی بیرکردنەوە لەبارەی سەرسوڕمانەوە نامێنێت. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی هەستکردن بە باوەڕنەکردن بە دەرئەنجامەکە وەک ئەگەرێک. [ <span title="Regarding the Pezzo's model, reading the research paper is much easier to understand than this paragraph. I don't think the research paper says all what are in this paragraph. If I were to fix this, I probably would remove all the extraneous information beyond the description of Pezzo's model presented in the paper. (August 2022)">ڕوونکردنەوە پێویستە</span> ] [١٥]

کەسایەتی

دەستکاری

هاوکات لەگەڵ هەستی سەرسوڕمان، سیفەتی کەسایەتی تاک کاریگەری لەسەر لایەنگری بینینی دواوە هەیە. مۆدێلی نوێی C ڕێبازێکە بۆ دیاریکردنی لایەنگری و وردبینی لە دەرئەنجامەکانی مرۆڤدا بەهۆی تایبەتمەندی کەسایەتی تاکەکەسییانەوە. ئەم مۆدێلە حوکمدانی وردی کەسایەتی و کاریگەرییەکانی تێڕوانین بۆ دواوە وەک بەرهەمێکی لاوەکی نوێکردنەوەی زانیاری یەکدەخات.

لە ماوەی توێژینەوەکەدا، سێ پرۆسە توانای ڕوونکردنەوەی ڕوودانی کاریگەرییەکانی تێڕوانین بۆ دواوە لە حوکمەکانی کەسایەتیدا نیشان دا: 1. گۆڕانکاری لە تێڕوانینەکانی ئاماژەکانی تاک، 2. گۆڕانکاری لە بەکارهێنانی ئاماژەی ڕەواتر، و 3. گۆڕانکاری لە یەکدەنگیدا کە تاکێک زانیاری ئاماژە بەکاردەهێنێت.

دوای دوو لێکۆڵینەوە، ڕوون بوو کە کاریگەرییەکانی تێڕوانین بۆ دواوە هەبووە بۆ هەریەک لە ڕەهەندە کەسایەتییە پێنج گەورەکە . بەڵگەکان دۆزرایەوە کە هەردوو بەکارهێنانی ئاماژەی ڕەواتر و گۆڕانکاری لە تێڕوانینەکانی ئاماژە بۆ تاکەکەس، بەڵام نەک گۆڕانکاری لە یەکدەنگیدا کە زانیاری ئاماژەکان بەوەوە بەکاردەهێنرێت، هۆکاری کاریگەرییەکانی تێڕوانین بۆ دواوەن. لە کاتی هەردوو ئەم توێژینەوەیەدا، بەشداربووان وێنەی ئامانجیان پێشکەش کرا و داوایان لێکرا کە ئاستی هەر ئامانجێک لە تایبەتمەندییە کەسایەتییە پێنج گەورەکەدا حوکم بدەن. [١٦]

لە توێژینەوەیەکدا کە لەسەر ٧٥ بەشداربوو ئەنجامدرا، توێژەران ١٠ کەسایەتییان سەبارەت بە لایەنگری بینینی دواوە تاقیکردەوە. ئەم توێژینەوەیە سێ بەراوردکاری لە خەمڵاندنی بینینی دواوە لەگەڵ خەمڵاندنی دووربینی (ئامادەکردنی بیرەوەری)، خەمڵاندنی بینینی دواوە لەگەڵ خەمڵاندنی پێشەوە لەگەڵ بەشداربووانی دیکە، و خەمڵاندنی بینینی دواوە لەگەڵ خەمڵاندنی دووربینی ئەنجامدا. بەشداربووان لەم بەراوردکردنانەدا هەموویان لایەنگری بینینی پاشماوەیان نیشان دا. پێوەرەکانی کەسایەتی ناتوانن حساب بۆ تێڕوانین بۆ دواوەی بیرەوەری لە شیکاری پاشەکشەی فرەییدا بکەن. تێڕوانین بۆ دواوە لە جیاوازییە تاکەکەسییەکاندا هەیە بەڵام دەبێت لە مۆدێلی کاریگەری تەواودا حساب بۆ بکرێت. [١٧]

تەمەن

دەستکاری

تاقیکردنەوەی لایەنگری بینینی دواوە لە منداڵاندا قورسترە لە گەورەکان چونکە ئەو شێوازە زارەکیانەی کە لە تاقیکردنەوەکانی گەورەساڵاندا بەکاردەهێنرێن زۆر ئاڵۆزن بۆ ئەوەی منداڵان تێبگەن، چ جای پێوانەکردنی لایەنگری. هەندێک ڕێکاری تاقیکاری لەگەڵ ناسینەوەی بینراو دروستکراون بۆ تاقیکردنەوەی منداڵان سەبارەت بە لایەنگری بینینی دواوەیان بە شێوەیەک کە بتوانن تێی بگەن. شێوازەکانی وێنەی بینراو بە پێشکەشکردنی وێنەیەکی کاڵ بۆ منداڵەکە دەست پێدەکات کە بە تێپەڕبوونی کات ڕوونتر دەبێتەوە. لە هەندێک بارودۆخدا بابەتەکان دەزانن کە ئۆبژەی کۆتایی چییە و لە هەندێکی تردا نازانن. لەو حاڵەتانەی کە بابەتەکە دەزانێت کە شێوەی شتەکە دەبێتە چی کاتێک وێنەکە ڕوون دەبێتەوە، داوایان لێدەکرێت بڕی ئەو کاتە بخەمڵێنن کە بەشداربووانی دیکەی تەمەنیان هاوشێوەیە بۆ پێشبینیکردنی ئەوەی کە شتەکە چییە. بەهۆی لایەنگری پاشماوە، زۆرجار کاتە خەمڵێنراوەکان زۆر کەمترن لە کاتە ڕاستەقینەکان. ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە بەشداربوو لەکاتی خەمڵاندنەکەیدا زانیاری کەسی خۆی بەکاردەهێنێت. [١٨]

ئەم جۆرە لێکۆڵینەوەیانە دەریدەخەن کە منداڵانیش کاریگەری لایەنگری بینینی دواوەیان لەسەرە. گەورەساڵان و منداڵانی خاوەن لایەنگری بینینی دواوە، سنووردارکردنی ناوەکی مەعریفی هاوبەشن کە لایەنگرییان هەیە بۆ زانیارییەکانی ئێستای مرۆڤ لە هەمان کاتدا، هەوڵدەدەن بارێکی مەعریفی سادەتر بەبیربهێننەوە یان هۆکار بن- بەبێ گوێدانە ئەوەی کە ئایا حاڵەتە سادەترەکە دۆخی نایڤی پێشووترە یان هی کەسێکی تر.

لایەنگری بیستن بۆ بینینی دواوە

دەستکاری

هەروەها لایەنگری پاشماوە کاریگەری لەسەر پەیوەندییەکانی مرۆڤ هەیە. بۆ تاقیکردنەوەی لایەنگری بیستن بۆ بینینی دواوە، چوار تاقیکردنەوە تەواو کران. تاقیکردنەوەی یەکەم وشەی سادەی لەخۆگرتبوو، کە تێیدا فلتەری تێپەڕبوونی نزم بەکارهێنرا بۆ کەمکردنەوەی گەورەیی بۆ دەنگی بزوێنەکان؛ بەم شێوەیە وشەکان زیاتر خراپتر دەبن. لە ئەرکی ناسینەوەی نایڤدا، بەشداربووان پێش بیستنی وشە دابەزیوەکان تۆنێکی ئاگادارکردنەوەیان پێشکەش کرا. لە ئەرکی خەمڵاندنی پاشماوەدا، تۆنێکی ئاگادارکردنەوە پێش وشەی ڕوون و دواتر وەشانی خراپبووی وشەکە پێشکەش کرا. تاقیکردنەوەی دووەم وشەکانی لەخۆگرتبوو کە هۆشدارییەکی ڕوونیان هەبوو لە لایەنگری بینینی دواوە. هەمان ڕێکاری تاقیکردنەوەی یەکەمی پەیڕەو کرد. بەڵام بەشداربووان ئاگادارکرانەوە و داوایان لێکرا هەمان هەڵە تەواو نەکەن. تاقیکردنەوەی سێیەم ڕستەی تەواوی وشەی دابەزینی لەخۆگرتبوو نەک وشەی تاکەکەسی. تاقیکردنەوەی چوارەم وشەی کەمتر دابەزینی لەخۆگرتبوو بۆ ئەوەی وشەکان ئاسانتر تێبگەن و بیانناسنەوە بۆ بەشداربووان.

بە بەکارهێنانی ئەم تەکنیکە جیاوازانە، ئەمە مەودای جیاوازی دۆزینەوەی پێشکەش کرد و هەروەها ڕەوایەتی ئیکۆلۆژی کاریگەری تاقیکردنەوەکە هەڵسەنگاند. لە هەر تاقیکردنەوەیەکدا، خەمڵاندنی پاشماوەی ئەو ڕێژەیەی کە هاوتەمەنە بێهەڵوێستەکانیان دەتوانن بە دروستی وشەکان دەستنیشان بکەن، هەموویان لە سەدا ڕاستەقینەکان زیاترن. بۆیە زانینی ناسنامەی وشەکان بووە هۆی ئەوەی خەڵک توانای بێهەڵوێستی ئەوانی دیکە زیادەخەمڵێنن بۆ ناسینەوەی وەشانە قسەکراوەکانی ئەو وشانەی کە بە شێوەیەکی مامناوەند تا زۆر دابەزیوە. ئەو کەسانەی کە دەرئەنجامی ڕووداوێک دەزانن، مەیلیان هەیە زانیاری پێشوویان یان زانیاری سادە و سادەیی کەسانی دیکە لەبارەی ڕووداوەکەوە زیادەخەمڵێنن. لە ئەنجامدا، قسەکەران — کە دەزانن چی دەگەیەنرێت — مەیلیان هەیە ڕوونی پەیامەکەیان زیادەخەمڵێنن لە کاتێکدا گوێگران — بیستنی ئەوەی دەیانەوێت بیبیستن — مەیلیان هەیە تێگەیشتنیان لە پەیامە ناڕوونەکان زیادەخەمڵێنن. ئەم پەیوەندییە هەڵەیە لە لایەنگریی پاشماوە سەرچاوە دەگرێت کە دواتر هەستێکی حەتمی دروست دەکات. بە گشتی ئەم لایەنگرییە بیستراوانەی پاشماوەی بینین سەرەڕای هەوڵی خەڵک بۆ دوورکەوتنەوە لێی ڕوودەدات. [١٩]

مۆدێلی مەعریفی

دەستکاری
  1. ^ APS Research News https://www.psychologicalscience.org/news/releases/i-knew-it-all-along-didnt-i-understanding-hindsight-bias.html. لە 29 January 2019 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی); پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)
  2. ^ ئ ا ب پ ت Fischhoff، B. (1975). «Hindsight ≠ foresight: The effect of outcome knowledge on judgment under uncertainty». Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance. 1 (3): 288–299. doi:10.1037/0096-1523.1.3.288.
  3. ^ Roese، N. J. (2012). «Hindsight bias». Perspectives on Psychological Science. 7 (5): 411–426. doi:10.1177/1745691612454303. PMID 26168501.
  4. ^ Hoffrage، Ulrich (2003). «Research on hindsight bias: A rich past, a productive present, and a challenging future». Memory. 11 (4–5): 329–335. doi:10.1080/09658210344000080. PMID 14562866.
  5. ^ Boyd، Drew. Psychology Today https://www.psychologytoday.com/us/blog/inside-the-box/201508/innovators-beware-the-hindsight-bias. لە 29 January 2019 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی); پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)
  6. ^ Blank، H. (2008). «How many hindsight biases are there?». Cognition. 106 (3): 1408–1440. doi:10.1016/j.cognition.2007.07.007. PMID 17764669.
  7. ^ Arkes، H. (1988). «Eliminating the hindsight bias». Journal of Applied Psychology. 73 (2): 305–307. doi:10.1037/0021-9010.73.2.305.
  8. ^ ئ ا Fischhoff، Baruch (1975). «I knew it would happen: Remembered probabilities of once—future things». Organizational Behavior and Human Performance. 13: 1–16. doi:10.1016/0030-5073(75)90002-1.
  9. ^ Bernstein، D.M. (2011). «Hindsight bias from 3 to 95 years of age». Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition. 37 (2): 378–391. doi:10.1037/a0021971. PMC 3084020. PMID 21299327.
  10. ^ Marks، A. Z. (2010). «The effects of mental contamination on the hindsight bias: Source confusion determines success in disregarding knowledge». Journal of Behavioral Decision Making. 23 (2): 131–160. doi:10.1002/bdm.632.
  11. ^ Biais، Bruno (2009). «Hindsight Bias, Risk Perception, and Investment Performance» (PDF). Management Science. 55 (6): 1018–1029. doi:10.1287/mnsc.1090.1000.
  12. ^ Schkade، D. (1991). «Expectation-Outcome Consistency and Hindsight Bias». Organizational Behavior and Human Decision Processes. 49: 105–123. doi:10.1016/0749-5978(91)90044-T.
  13. ^ Fiske، S. (1980). «Attention and weight in person perception: The impact of negative as well as extreme behavior». Journal of Personality and Social Psychology. 38 (6): 889–906. doi:10.1037/0022-3514.38.6.889.
  14. ^ Harley، E. M. (2007). «Hindsight bias in legal decision making». Social Cognition. 25 (1): 48–63. doi:10.1521/soco.2007.25.1.48.
  15. ^ ئ ا Müller، Patrick A. (2007). «The Role of Surprise in Hindsight Bias: A Metacognitive Model of Reduced and Reversed Hindsight Bias» (PDF). Social Cognition. 25: 165–184. doi:10.1521/soco.2007.25.1.165.
  16. ^ Nestler، Steffen (2012). «An integrative lens model approach to bias and accuracy in human inferences: Hindsight effects and knowledge updating in personality judgments». Journal of Personality and Social Psychology. 103 (4): 689–717. doi:10.1037/a0029461. PMID 22844973.
  17. ^ Musch، Jochen (2003-01-01). «Personality differences in hindsight bias». Memory. 11 (4–5): 473–489. doi:10.1080/09658210244000540. ISSN 0965-8211. PMID 14562875.
  18. ^ Bernstein، D. M. (April 2004). «We saw it all along: Visual hindsight bias in children and adults». Psychological Science. 15 (4): 264–267. doi:10.1111/j.0963-7214.2004.00663.x. PMC 3640979. PMID 15043645.
  19. ^ Bernstein، Daniel M. (2012). «Auditory hindsight bias» (PDF). Psychonomic Bulletin & Review. 19 (4): 588–593. doi:10.3758/s13423-012-0268-0. PMID 22648656.

بۆ ئەوەی تێبگەین کە چۆن مرۆڤ دەتوانێت بە ئاسانی بناغەی زانین و باوەڕ بۆ ڕووداوەکان بگۆڕێت دوای وەرگرتنی زانیاری نوێ، سێ مۆدێلی مەعریفی لایەنگری بینینی دواوە پێداچوونەوەیان بۆ کراوە. [١] سێ مۆدێلەکە بریتین لە:

  • SARA (چالاککردنی هەڵبژێردراو و لەنگەری بنیاتنانەوەی)،
  • RAFT (بنیاتنانەوەی دوای فیدباک لەگەڵ وەرگرتنی باشترین)، و
  • CMT (تیۆری مۆدێلی هۆکارانە).

SARA و RAFT سەرنج دەخەنە سەر شێواندن یان گۆڕانکاری لە پرۆسەی بیرەوەریدا، لە کاتێکدا CMT سەرنج دەخەنە سەر حوکمەکانی ئەگەری لایەنگری بینینی دواوە.

مۆدێلی SARA کە لەلایەن ڕودیگەر پۆل و هاوکارەکانیەوە دروستکراوە، لایەنگری بینینی پاشەکشە بۆ زانیاری وەسفکەر لە بیرەوەری و دۆخە گریمانەییەکاندا ڕوون دەکاتەوە. دیزاینی بیرەوەری کاتێکە کە بەشداربووان حوکمەکانی دووربینی دەدەن، و پاشان لە پاشماوەدا بیریان دێننەوە. دیزاینی گریمانەیی کاتێکە کە بەشداربووان حوکمەکانی پاشماوە دەدەن وەک ئەوەی دەرئەنجامەکەی نەزانیبێت. [١] [٢] سارا وا گریمانە دەکات کە مرۆڤەکان کۆمەڵێک وێنەیان هەیە کە یادەوەرییەکانیان لێ وەربگرن. ئەوان بەدەست لایەنگری بینینی دواوە دەناڵێنن بەهۆی selective activation or biased sampling</link> لەو کۆمەڵە وێنەیە.

لە بنەڕەتدا، مرۆڤەکان تەنیا بڕێکی کەم و هەڵبژێردراوی زانیارییان لەبیرە- و کاتێک داوایان لێدەکرێت دواتر بەبیریان بهێننەوە، ئەو وێنە لایەنگرییە بەکاربهێنن بۆ پشتگیریکردن لە بۆچوونەکانیان سەبارەت بە دۆخەکە. کۆمەڵە وێنەکان لە سەرەتادا لە مێشکدا پرۆسێس دەکرێن کاتێک بۆ یەکەمجار ئەزموون دەکرێن. کاتێک ئەم وێنەیە لەبیر دەکرێتەوە، چالاک دەبێتەوە، و عەقڵ دەتوانێت دەستکاری و گۆڕینی یادەوەرییەکە بکات، ئەمەش لە لایەنگری پاشماوەدا ڕوودەدات کاتێک زانیاری نوێ و دروست دەخرێتەڕوو، ئەمەش وایکردووە مرۆڤ باوەڕی بەوە هەبێت کە ئەم زانیارییە نوێیە، کاتێک لە کاتێکی دواتردا لەبیر دەکرێت، هی کەسەکە بیرگەی ئەسڵی. بەهۆی ئەم چالاککردنەوە لە مێشکدا، ڕەنگە گۆڕانکاری هەمیشەیی لە شوێنەواری بیرەوەریی هەبوودا ڕووبدات. زانیارییە نوێیەکان وەکو ئەنکرێکی بیرگە کاردەکەن و دەبێتە هۆی تێکچوونی وەرگرتنەوە.

مۆدێلی RAFT [٣] لایەنگری بینینی دواوە لەگەڵ بەراوردکردنی شتەکان ڕوون دەکاتەوە. ئەگەری بنەمادار بە زانیاری بەکاردەهێنێت و دواتر لێکدانەوەکان بۆ ئەو ئەگەرانە بەکاردەهێنێت. [١] کاتێک دوو هەڵبژاردن دەدرێت، کەسێک زانیارییەکان لەسەر هەردوو بابەتەکە وەبیر دەهێنێتەوە و گریمانە دەکات بە پشتبەستن بەوەی کە تا چەند زانیارییەکانیان بە مەعقول دەدۆزێتەوە. حاڵەتێکی نموونەیی کەسێکە کە قەبارەی دوو شار بەراورد دەکات. ئەگەر شارێک بە باشی بناسن (بۆ نموونە لەبەر ئەوەی تیپێکی وەرزشی بەناوبانگی هەیە یان لە ڕێگەی مێژووی کەسییەوە) و زۆر کەمتر دەربارەی شارەکەی تر بزانن، ئەوا ئاماژە دەروونییەکانیان بۆ شارە بەناوبانگەکە زیاد دەکات. پاشان لە هەڵسەنگاندنی ئەگەرەکانیاندا "باشترین" بژاردە دەگرنەبەر. بۆ نموونە شارێک بەهۆی ناسینی تیپە وەرزشییەکەیەوە دەناسنەوە و بەم شێوەیە وا گریمانە دەکەن کە ئەو شارە زۆرترین ژمارەی دانیشتووانی هەیە. "باشترین وەربگرە" ئاماژەیە بۆ ئاماژەیەک کە وەک زۆرترین ڕەوا سەیر دەکرێت و دەبێتە پشتگیری بۆ لێکدانەوەکانی کەسەکە. RAFT بەرهەمێکی لاوەکی فێربوونی گونجاوە . زانیاری فیدباک بنکەی زانیاری کەسێک نوێ دەکاتەوە. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی کەسێک نەتوانێت زانیارییە سەرەتاییەکان وەربگرێتەوە چونکە ئاماژەی زانیارییەکە بە ئاماژەیەک گۆڕاوە کە پێیانوابوو زیاتر گونجاوە. "باشترین" ئاماژە گۆڕدراوە و کەسەکە تەنها ئەو وەڵامەی لەبیرە کە زۆرترین ئەگەری هەیە و پێی وایە کە پێیانوابوو ئەمە باشترین خاڵە بە درێژایی کاتەکە. [١]

CMT تیۆرێکی نافەرمییە کە لەسەر بنەمای کارەکانی زۆرێک لە توێژەران دامەزراوە بۆ دروستکردنی مۆدێلێکی پرۆسەی هاوبەش بۆ لایەنگری بینینی دواوە کە دەرئەنجامەکانی ڕووداوەکان لەخۆدەگرێت. [١] خەڵک هەوڵدەدەن بە دروستکردنی ئیستدلالێکی هۆکارانە بۆ بارودۆخی ڕووداوی دەستپێک، ڕووداوێک کە بەو شێوەیە دەرنەچووە کە چاوەڕوانیان دەکرد، مانای هەبێت. ئەمەش دەتوانێت ئەو بیرۆکەیە بەو کەسە بدات کە دەرئەنجامی ڕووداوەکە حەتمی بووە و هیچ شتێک نەبووە کە بتوانێت ڕووبدات بۆ ئەوەی ڕێگری بکات لە ڕوودانی. CMT دەتوانێت بەهۆی ناتەبایی نێوان چاوەڕوانی کەسێک لە ڕووداوەکە و واقیعی دەرئەنجامێکەوە بێت. ئەوان بە ئاگادارییەوە دەیانەوێت مانای ئەوەی ڕوویداوە و بە شێوەیەکی هەڵبژێردراو بیرەوەرییەک وەربگرنەوە کە پشتگیری لە دەرئەنجامی ئێستا دەکات. ئەم ئیسباتکردنە هۆکارانە دەتوانرێت بەهۆی ویستنی هەستکردن بە ئەرێنی زیاتر سەبارەت بە دەرئەنجامەکە و لەوانەیە خۆیان پاڵنەر بێت. [٤]

شێواندنی بیرەوەری

دەستکاری

لایەنگری بینینی دواوە هاوشێوەی شێواندنی بیرەوەرییەکانی تری هەیە، وەک کاریگەری زانیاری هەڵە و یادەوەریی ژیاننامەی درۆ. [٥] کاریگەری زانیاری هەڵە دوای ئەوەی ڕووداوێک بەدی دەکرێت ڕوودەدات؛ زانیارییە نوێیەکان کە دوای ڕاستییەکە وەرگیراون کاریگەرییان لەسەر چۆنیەتی بیرهێنانەوەی کەسەکە هەیە، و دەتوانرێت پێی بڵێین زانیاری هەڵەی دوای ڕووداوەکە. ئەمە پرسێکی گرنگە لەگەڵ ئیفادەی شایەتحاڵەکان . یادەوەریی ئۆتۆبیۆگرافی ساختە کاتێک ڕوودەدات کە پێشنیار یان زانیاری دەرەکی زیادە بۆ شێواندن و گۆڕینی یادەوەری ڕووداوەکان دابین بکرێت؛ ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی نەخۆشی بیرەوەری ساختە . لە هەندێک کاتدا ئەمە دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی یادەوەری نوێ کە بە تەواوی درۆیە و ڕوویان نەداوە.

هەر سێ شێواندنی بیرگە ڕێکارێکی سێ قۆناغی لەخۆدەگرن. [٥] وردەکارییەکانی هەر ڕێکارێک جیاوازن، بەڵام هەر سێیان دەتوانن ببێتە هۆی جۆرێک لە دەستکاریکردنی دەروونی و گۆڕینی بیرەوەری. قۆناغی یەکەم جیاوازە لە نێوان سێ پارادایمەکەدا, هەرچەندە هەموویان ڕووداوێک، ڕووداوێک کە ڕوویداوە (کاریگەری زانیاری هەڵە)، ڕووداوێک کە ڕووی نەداوە (بیرەوەریی ئۆتۆبایۆگرافی ساختە)، و حوکمێک کە لەلایەن کەسێکەوە سەبارەت بە ڕووداوێک لەخۆدەگرێت کە... دەبێت لەبیر بکرێت (لایەنگری بینینی دواوە). قۆناغی دووەم پێکدێت لە زانیاری زیاتر کە دوای ئەوەی ڕووداوەکە ڕوویدا لەلایەن کەسەکەوە پێدەگات. ئەو زانیارییە نوێیانەی کە لە لایەنگری پاشماوەدا دەدرێن ڕاستن و پێشوەختە پێشکەش بە کەسەکە دەکرێن، لە کاتێکدا زانیارییە زیادەکان بۆ دوو شێواندنی بیرەوەرییەکەی تر هەڵەن و بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ و لەوانەیە دەستکاریکردن پێشکەش دەکرێن. قۆناغی سێیەم پێکدێت لە وەبیرهێنانەوەی زانیارییە سەرەتاییەکان. کەسەکە دەبێت زانیارییە ڕەسەنەکان بە لایەنگری پاشگەزبوونەوە و کاریگەری زانیاری هەڵەوە وەبیربهێنێتەوە، لەکاتێکدا کەسێک کە یادەوەرییەکی ئۆتۆبایۆگرافی ساختەی هەیە، چاوەڕوان دەکرێت زانیارییە هەڵەکان وەک یادەوەرییەکی ڕاستەقینە لەبیر بکات. [٥]

کاڤیلۆ (2013) تاقیکردەوە کە ئایا پەیوەندییەک هەیە لە نێوان ئەو کاتەی کە ئەو کەسانەی تاقیکردنەوەکەیان ئەنجامداوە بە بەشداربووان داوە بۆ وەڵامدانەوە و ئاستی لایەنگری بەشداربوو لە کاتی وەبیرهێنانەوەی حوکمەکانی سەرەتایی خۆیان. ئەنجامەکان دەریانخست کە لە ڕاستیدا پەیوەندییەک هەیە؛ ئیندێکسی لایەنگری بینینی دواوە لە نێوان ئەو بەشداربووانەی کە داوایان لێکرا خێراتر وەڵام بدەنەوە زیاتر بوو لە چاو ئەو بەشداربووانەی کە کاتێکی زیاتریان پێدرابوو وەڵام بدەنەوە. [٦]

هەروەها شێواندنی بیرەوەری ژیاننامەیی کە بەهۆی لایەنگریی پاشماوەوە بەرهەم هێنراوە وەک ئامرازێک بۆ لێکۆڵینەوە لە گۆڕانکارییەکانی بیروباوەڕی خوێندکاران سەبارەت بە دیاردە پارانۆرمالەکان دوای وەرگرتنی خولێکی گوماناوی لە ئاستی زانکۆدا بەکارهێنراوە. لە توێژینەوەیەکی کەین (2010)دا، [٧] خوێندکارانی پۆلی گوماناویی کەین ئاستی باوەڕیان بە چەندین دیاردەی پارانۆرمال لە هەردوو سەرەتای خولەکە و کۆتایی خولەکەدا هەڵسەنگاند. هەروەها لە کۆتایی خولەکەدا هەڵسەنگاندنیان بۆ ئەوە کرد کە ئاستی باوەڕیان لە سەرەتای خولەکەدا لەبیریانە. دۆزینەوەی ڕەخنەگرانە ئەوە بوو کە نەک هەر خوێندکاران تا کۆتایی خولەکە تێکڕای ئاستی باوەڕیان بە دیاردە پارانۆرمالەکان کەمکردەوە، بەڵکو بە درۆ ئاستی ئەو باوەڕەیان لەبیر بوو کە لە سەرەتای خولەکەدا هەیانبوو، ئەمەش ئاستێکی زۆر نزمتری باوەڕیان بەبیرهێنایەوە لەوەی کە لە سەرەتادا هەڵسەنگاندنیان بۆ کردبوو. ئەوە دۆزینەوەکەی دواییە کە ڕەنگدانەوەی کارکردنی لایەنگری بینینی پاشماوەیە. [٨]

بۆ دروستکردنی یادەوەرییەکی ئۆتۆبیۆگرافی ساختە، کەسەکە دەبێت باوەڕ بە یادەوەرییەک بکات کە ڕاستەقینە نییە. بۆ ئەوەی زانیارییەکان وەک ڕاستەقینە دەرکەون، دەبێت لە ژێر کاریگەری حوکمەکانی کەسی خۆیاندا بن. هیچ ئەڵقەیەکی ڕاستەقینەی ڕووداوێک نییە کە لەبیرت بێت، بۆیە ئەم بنیاتنانی یادەوەرییە دەبێت بۆ بنکەی زانیاری ئەو کەسە لۆژیکی بێت. لایەنگری پاشماوە و کاریگەری زانیاری هەڵە کات و ڕووداوێکی دیاریکراو بەبیر دێننەوە؛ ئەمەش پێی دەوترێت پرۆسەی یادەوەری ئەپیزۆدی . [٥] ئەم دوو شێواندنی بیرگە هەردووکیان میکانیزمی بنەمادار بە بیرگە بەکاردەهێنن کە شوێنپێی بیرگەیەک لەخۆدەگرن کە گۆڕاوە. چالاکبوونی هیپۆکامپوس کاتێک ڕوودەدات کە بیرەوەرییەکی ئەپیزۆدیکی وەبیر بهێنرێتەوە. پاشان بیرگە بەردەستە بۆ گۆڕینی بە زانیاری نوێ. کەسەکە پێی وایە کە زانیارییە وەبیرهێنراوەکان شوێنەواری بیرگەی ئەسڵییە نەک بیرەوەرییەکی گۆڕاو. ئەم یادەوەرییە نوێیە لە زانیاری وردەوە دروستکراوە و، هەربۆیە، کەسەکە پاڵنەرێکی زۆری نییە بۆ ئەوەی دان بەوەدا بنێت کە لە بنەڕەتدا بە بیرهێنانەوەی یادەوەرییە ڕەسەنەکە هەڵە بووە. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی لەبیرکردنی پاڵنەر .

لەبیرکردنی پاڵنەر

دەستکاری

  دوای دەرئەنجامێکی نەرێنی دۆخێک، خەڵک نایانەوێت بەرپرسیارێتی قبوڵ بکەن. لەبری ئەوەی ڕۆڵی خۆیان لە ڕووداوەکەدا قبوڵ بکەن، یان خۆیان وەک گیرخواردوو لە دۆخێکدا سەیر بکەن کە پێشبینی نەکراو بووە لەگەڵ ئەوان بۆیە تاوانبار نەبوون (ئەمە بە پرۆسێسی بەرگری ناودەبرێت) یان دۆخەکە وەک حەتمی سەیر بکەن کە بۆیە هیچ نییە کە دەکرا بۆ ڕێگریکردن لێی بکرایە (ئەمە ڕەشبینی پاشەکشەیە). [٩] پرۆسێسی بەرگری کەمتر لایەنگری لە دواوە لەخۆدەگرێت، چونکە ئەوان بێ ئاگا لە ڕووداوەکە یاری دەکەن. ڕەشبینی پاشەکشەیی سوود لە لایەنگریی پاشگەزبوونەوە وەردەگرێت دوای دەرئەنجامێکی نەرێنی و نەخوازراو. ڕووداوەکانی ژیان دەتوانێت کۆنتڕۆڵکردن یان پێشبینیکردنی قورس بێت. سەیر نییە مرۆڤەکان دەیانەوێت بە ڕوانگەیەکی ئەرێنیتر سەیری خۆیان بکەن و نایانەوێت بەرپرسیارێتی ئەو بارودۆخانە لە ئەستۆ بگرن کە دەیانتوانی دەستکارییان بکەن. ئەمەش دەبێتە هۆی لایەنگریی پاشگەزبوونەوە لە شێوەی ڕەشبینی پاشەکشەدا بۆ ڕێگریکردن لە بیرکردنەوەی دژە ڕاستی بەرەو سەرەوە، لەبری ئەوە دەرئەنجامەکە وەک خۆبەدەستەوەدان بە چارەنووسێکی حەتمی لێکدەداتەوە. [١٠]

ئەم ڕێگریکردنە لە بیرەوەرییە کە ڕێگری دەکات لە بیرهێنانەوەی مرۆڤ ئەوەی ڕوویداوە، ڕەنگە ببێتە هۆی قبوڵنەکردنی هەڵەکان، هەر بۆیەش ڕەنگە کەسێک نەتوانێت فێربێت و گەشە بکات بۆ ئەوەی ڕێگری لە دووبارەبوونەوەی هەڵەکە بکات. [٩] هەروەها لایەنگری لە دواوە دەتوانێت ببێتە هۆی متمانەی زۆر بە بڕیارەکان بەبێ ئەوەی بژاردەی دیکە لەبەرچاو بگیرێت. [١١] ئەم جۆرە کەسانە خۆیان وەک کەسێک دەبینن کە بە دروستی بیریان دێتەوە، هەرچەندە تەنها لەبیریان دەچێت کە هەڵە بوون. دوورکەوتنەوە لە بەرپرسیارێتی لە نێو دانیشتوانی مرۆڤدا باو و ئاساییە. نموونەکان لە خوارەوە باس دەکرێن بۆ نیشاندانی ڕێکوپێکی و توندی لایەنگری تێڕوانین بۆ دواوە لە کۆمەڵگادا.

دەرەنجامەکان

دەستکاری

لایەنگری پاشماوە هەم دەرئەنجامە ئەرێنییەکان و هەم دەرئەنجامە نەرێنییەکانی هەیە. هەروەها لایەنگری ڕۆڵی هەیە لە پرۆسەی بڕیاردان لەناو بواری پزیشکیدا.

ئەرێنی

دەستکاری

دەرئەنجامە ئەرێنییەکانی لایەنگریی چاوپێکەوتنی پاشەکشە بریتییە لە زیادبوونی متمانە و ئەدای مرۆڤ، بە مەرجێک شێواندنی لایەنگرییەکە مەعقول بێت و متمانەی زۆر دروست نەکات. دەرئەنجامێکی تری ئەرێنی ئەوەیە کە مرۆڤ دڵنیایی خۆی لە زانست و بڕیاردانی خۆی، تەنانەت ئەگەر لە کۆتاییدا بڕیارێکی خراپیش بێت، دەتوانێت سوودی بۆ کەسانی دیکە هەبێت؛ ڕێگەدان بە کەسانی تر کە ئەزموونی شتی نوێ بکەن یان فێربن لەو کەسانەی کە بڕیارە خراپەکانیان داوە. [١٢]

نەرێنی

دەستکاری

لایەنگری پاشماوە دەبێتە هۆی متمانەی زۆر بە ئەدای مرۆڤ بە بەراورد بە کەسانی تر. [١٣] لایەنگری پاشگەزبوونەوە بیرکردنەوەی عەقڵانی مرۆڤ کەمدەکاتەوە بەهۆی ئەو کاتەی مرۆڤ هەست بە هەستێکی بەهێز دەکات، ئەمەش لە بەرامبەردا بیرکردنەوەی عەقڵانی کەمدەکاتەوە. دەرئەنجامە نەرێنییەکانی دیکەی لایەنگریی پاشماوە، دەستوەردانی توانای مرۆڤە بۆ فێربوون لە ئەزموون، بەو پێیەی مرۆڤ ناتوانێت ئاوڕێک لە بڕیارەکانی ڕابردوو بداتەوە و لە هەڵەکان فێربێت. دەرئەنجامی سێیەم کەمبوونەوەی هەستیارییە بەرامبەر بە قوربانییەک لەلایەن ئەو کەسەی کە بووەتە هۆی هەڵەکردنەکە. ئەو کەسە قوربانییەکە دەشێوێنێت و ڕێگە بە ڕاستکردنەوەی ڕەفتار و کردارەکان نادات. [١٢]

بڕیاردانی پزیشکی

دەستکاری

لایەنگری لە پاشماوەدا ڕەنگە ببێتە هۆی متمانەی زۆر و خراپ بەکارهێنان سەبارەت بە پزیشکان. زۆرجار لایەنگری و متمانەی زۆر دەگەڕێتەوە بۆ ژمارەی ساڵانی ئەزموونی پزیشکەکە. دوای نەشتەرگەرییەک، ڕەنگە پزیشکان هەڵوێستی "هەموو کاتەکە زانیویانە"، لەکاتێکدا لە ڕاستیدا ڕەنگە نەیانزانیبێت. سیستەمی پشتگیری بڕیاری پزیشکی بۆ یارمەتیدانی پزیشکان لە دەستنیشانکردن و چارەسەرکردندا داڕێژراوە، و وەک ڕێگەیەک بۆ بەرەنگاربوونەوەی لایەنگری بینینی دواوە پێشنیار کراوە. بەڵام ئەم سیستەمە پشتگیرییە بڕیارانە کەموکوڕییان لەگەڵدایە، چونکە چوونە پێچەوانەی بڕیارێکی پێشنیارکراوی بووە هۆی دەرئەنجامی سزایی زیاتری دەستەی سوێندخواردن کاتێک پزیشکان بەرپرسیار بوون لە زیانگەیاندن. [١٤]

لایەنگری بینراوی بینینی دواوە

دەستکاری

هەروەها دەرکەوتووە کە لایەنگریی پاشماوە کاریگەری لەسەر حوکمەکان هەیە سەبارەت بە تێگەیشتن لە هاندەرە بینراوەکان، کاریگەرییەک کە بە دیاردەی "من بە درێژایی ماوە بینیومە" ناودەبرێت. [١٥] ئەم کاریگەرییە بە شێوەیەکی تاقیکاری [١٦] بە پێشکەشکردنی وێنەی زۆر کاڵ و کاڵ و کاڵ لە کەسایەتییە ناودارەکان بۆ بەشداربووان. پاشان بەشداربووان وێنەکانیان بینی کە وێنەکان بە ڕوونییەکی تەواو یەکلایی بوون (قۆناغی یەکەم). دوای قۆناغی یەکەم، بەشداربووان پێشبینی ئاستی کاڵبوونەوەیان کرد کە هاوتەمەنێک دەتوانێت ناسینەوەی وردی هەر کەسێکی ناودار بکات. دەرکەوت کە، ئێستا کە ناسنامەی کەسایەتییە ناودارەکان لە هەر وێنەیەکدا زانراوە، بەشداربووان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادەڕەوییان لەو ئاسانییە کردووە کە ئەوانی دیکە دەتوانن بەو ئاسانییە بناسێنن کە وێنەکان کاڵ بوون.

دیاردەی لایەنگری بینینی دواوەی بینین کاریگەری گرنگی هەیە بۆ جۆرێک لە دادگاییکردنی خراپ بەکارهێنان کە لە بواری تیشکدانەوە ڕوودەدات. [١٧] [١٦] بە شێوەیەکی ئاسایی لەم حاڵەتانەدا پزیشکی تیشکدانەوە تۆمەتبار دەکرێت بەوەی کە نەیتوانیوە بوونی نائاسایییەک دەستنیشان بکات کە لە وێنەی تیشکدانەوەدا هەبووە. لە کاتی دادگاییکردندا، داوا لە پزیشکی تیشکدانەوە جیاواز دەکرێت – کە ئێستا دەزانێت کە وێنەکە نائاسایییەکی تێدایە – بڕیار بدات کە ئەگەری ئەوە چەندە کە پزیشکی تیشکدانەوە بێهەڵوێستەکە لە کاتی خوێندنەوەی سەرەتایی وێنەکەدا ئەو نائاساییەی دەستنیشان کردبێت. ئەم جۆرە حوکمە ڕاستەوخۆ هاوتەریبە لەگەڵ ئەو حوکمانەی کە لە توێژینەوەکانی لایەنگریی پاشماوەدا دراون. بەگوێرەی ئەدەبیاتی لایەنگری بینینی دواوە، دەرکەوتووە کە نائاساییەکان، لە ڕاستیدا، بە ئاسانی لە تێڕوانین بۆ دواوەدا دەستنیشان دەکرێن نەک دووربینی. [١٨] لە غیابی کۆنتڕۆڵەکان بۆ لایەنگری بینینی دواوە، پزیشکانی تیشکدەر کە شایەتحاڵین لەوانەیە ئەو ئاسانییەی کە نائاسایییەکە لە دووربینیدا دەستنیشان دەکرا، زیادەخەمڵێنن. [١٦]

هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی لایەنگری بینینی دواوە

دەستکاری

توێژینەوەکان دەریدەخەن کە مرۆڤەکان هێشتا لایەنگریی پاشماوەی خۆیان نیشان دەدەن تەنانەت کاتێک کە ئاگاداری ئەوەن یان خاوەنی نیازی بنبڕکردنی بن. [١٩] هیچ چارەسەرێک نییە بۆ نەهێشتنی لایەنگریی پاشماوە لە کۆی گشتیدا، بەڵکو تەنها ڕێگاکانی کەمکردنەوەی. [١١] هەندێک لەوانە بریتین لە ڕەچاوکردنی ڕوونکردنەوە بەدیلەکان یان کردنەوەی مێشکی مرۆڤ بۆ ڕوانگەی جیاواز. [١] تاکە ڕێگەی چاودێرکراو بۆ کەمکردنەوەی لایەنگری بینینی دواوە لە تاقیکردنەوەدا ئەوەیە کە بەشداربوو بیر لەوە بکاتەوە کە چۆن گریمانە بەدیلەکان دەتوانن ڕاست بن. لە ئەنجامدا بەشداربوو گومانی لە گریمانە دروستەکە دەکرد و ڕاپۆرتی هەڵنەبژاردووە.

بە سەرنجدان بەوەی کە هەوڵەکانی توێژەران بۆ نەهێشتنی لایەنگریی تێڕوانین بۆ دواوە شکستی هێناوە، هەندێک پێیان وایە کە پێکهاتەیەکی ئەگەری لە پرۆسەی پاڵنەر و ئۆتۆماتیکی لە بنیاتنانەوەی مەعریفیدا هەیە. [٢٠] هاندان بەشداربووان هان دەدات کە هەوڵی زیاتر بەکاربهێنن بۆ وەرگرتنەوەی تەنانەت شوێنەواری بیرەوەری لاواز. ئەم بیرۆکەیە پشتگیری لە تیۆری مۆدێلی هۆکارانە و بەکارهێنانی هەستکردن دەکات بۆ تێگەیشتن لە دەرئەنجامەکانی ڕووداوەکان. [١]

جیاوازی تاکەکەسی

دەستکاری

مۆدێلێکی دار پرۆسێسینگ فرەژمارەیی (MPT) بەکارهات بۆ دیاریکردنی پرۆسەکانی بنەمای دیاردەی لایەنگری بینینی دواوە (HB). توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠١٥ HB ی درێژکردەوە بە جێگیرکردنی جیاوازی تاکەکەسی لە ئەرکی مەعریفی لە خەمڵاندنی پارامێتەرەکانی سەرەکی مۆدێلەکە بۆ گەورەساڵانی بەتەمەن و گەنجتر، مۆدێلی MPT. دۆزینەوەکان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە (1) لە غیابی زانیاری دەرئەنجام، بیرەوەری ئەپیزۆدی باشتر پەیوەندی بە بیرهێنانەوەی بەرزترەوە هەیە، (2) بیرەوەری ئەپیزۆدی باشتر و کۆنترۆڵی ڕێگریکردن و تواناکانی بیرەوەری کارکردنی بەرزتر پەیوەندییان بە تواناکانی بیرهێنانەوەی بەرزترەوە هەبووە لە بوونی زانینی... لە ئەنجامدا، (3) کۆنترۆڵی باشتری ڕێگریکردن پەیوەندی بە کەمتر لایەنگری بنیاتنانەوە هەیە. سەرەڕای شێوازێکی هاوشێوەی کاریگەرییەکان لە گەنجانی پێگەیشتوودا، گۆڕاوە هاوبەشە مەعریفیەکان بە شێوەیەکی بەرچاو پێشبینی پرۆسەی بنەڕەتی HB یان نەکرد لەم گرووپە تەمەنییەدا. بە گشتی، دۆزینەوەکانی ئەم توێژینەوەیە پێشنیاری ئەوە دەکەن کە توانای بیرەوەری کارکردن و کۆنترۆڵی ڕێگریکەر بەشدارن لە جیاوازی تاکەکەسی لە لایەنگری بیرهێنانەوە و لایەنگری بنیاتنانەوە، بە ڕێککەوت، بە تایبەت لە گەورەساڵانی بەتەمەندا. [٢١]

نەخۆشی دەروونی

دەستکاری

شیزۆفرینیا

دەستکاری

شیزۆفرینیا نموونەی نەخۆشییەکە کە ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر لایەنگری بینینی دواوە هەیە. ئەو کەسانەی کە تووشی شیزۆفرینیا بوون، بەهێزتر کاریگەری لایەنگری بینینی دواوەیان لەسەرە لە چاو ئەو کەسانەی کە لە خەڵکی گشتیەوە هاتوون. [٢٢]

کاریگەری لایەنگری بینینی پاشەکشە پارادایمێکە کە نیشان دەدات کە چۆن زانیاری بەدەست هاتوو لەم دواییانەدا کاریگەری لەسەر بیرهێنانەوەی زانیارییەکانی ڕابردوو هەیە. زانیارییە بەدەست هاتووەکانی ئەم دواییە کاریگەرییەکی سەیر بەڵام بەهێزی لەسەر تاکەکانی شیزۆفرینیا هەیە لە پەیوەندی بەو زانیاریانەی کە پێشتر فێربوون. زانیاری نوێ لەگەڵ ڕەتکردنەوەی یادەوەرییەکان تێکەڵاو دەبن، دەتوانن ڕەفتار و باوەڕە وەهمییەکان پشتڕاست نەکەنەوە، کە بە شێوەیەکی گشتی لە نەخۆشانی تووشبوو بە شیزۆفرینیادا دەبینرێت. [٢٢] ئەمەش دەبێتە هۆی هەڵەی بیرەوەری، ئەمەش دەبێتە هۆی بیرکردنەوە لە پاشماوە و باوەڕبوون بە زانینی شتێک کە نایزانن. [٢٢] ئەو کەسانەی کە تووشی وەهم بوون و تووشی شیزۆفرینیا بوون دەتوانن بە درۆ باز بدەن بۆ ئەنجامەکان . [٢٣] بازدان بۆ ئەنجامەکان دەتوانێت ببێتە هۆی تێڕوانین بۆ دواوە، کە کاریگەرییەکی بەهێزی لەسەر قەناعەتی وەهمیی لە کەسانی تووشبوو بە شیزۆفرینیادا هەیە. [٢٣] لە زۆرێک لە لێکۆڵینەوەکاندا، کەمییەکانی کارایی مەعریفی لە تاکەکانی شیزۆفرینیادا توانای نوێنەرایەتیکردن و پشتگیریکردنی پرۆسێسی کۆنتێکستیان تێکدەدات. [٢٤]

تێکچوونی فشاری دەروونی دوای کارەسات

دەستکاری

تێکچوونی فشاری دوای کارەسات (PTSD) بریتییە لە دووبارە ئەزموونکردنەوە و دوورکەوتنەوە لە سترێس، هەست و یادەوەرییەکانی پەیوەست بە زەبر و زەنگ لە ڕووداوێک یان ڕووداوێکی ڕابردوو کە کاریگەری دراماتیزەکردنی مەعریفی لەسەر تاکێک هەیە. [٢٥] دەتوانرێت PTSD بگەڕێنرێتەوە بۆ تێکچوونی کارایی پێکهاتەی قۆڵۆنی پێش پێشەوە (PFC). تێکچوونی پرۆسێسی مەعریفی کۆنتێکست و نائاساییەکان کە زۆرجار نەخۆشانی PTSD هەیانە دەتوانێت کاریگەری لەسەر بیرکردنەوەی پاشماوە هەبێت، وەک لە سەربازانی شەڕدا کە هەست دەکەن دەیانتوانی دەرئەنجامی ڕووداوەکانی جەنگ بگۆڕن. [٢٦] سیستەمی PFC و دۆپامین بەشێکن لە مێشک کە دەتوانن بەرپرسیار بن لە تێکچوون لە پرۆسێسکردنی کۆنترۆڵی مەعریفی زانیارییەکانی ناوەڕۆک. PFC بە کۆنتڕۆڵکردنی پرۆسەی بیرکردنەوە لە لایەنگری پاشماوەدا ناسراوە کە شتێک ڕوودەدات کاتێک دیارە ڕوونادات. هەروەها تێکچوونی مێشک لە هەندێک ناوچەی مێشکدا دەتوانێت کاریگەری لەسەر پرۆسەی بیرکردنەوەی تاکێک هەبێت کە ڕەنگە بەشداری بیرکردنەوەی پاشماوە بکات. [٢٧]

فلاشباکی مەعریفی و تایبەتمەندییە پەیوەندیدارەکانی دیکەی ڕووداوێکی زەبربەخش دەتوانن فشاری توند و هەست و سۆزی نەرێنی وەک تاوانباری لێخۆشنەکراوی لێبکەوێتەوە. بۆ نموونە، لێکۆڵینەوەکان لەسەر تایبەتمەندی تاوانباری پەیوەست بە زەبر و زەنگ لە پێشمەرگە دێرینەکانی جەنگ کە PTSD درێژخایەنیان هەبووە ئەنجامدرا. [٢٨] هەرچەندە لێکۆڵینەوەیەکی سنووردار هەبووە، بەڵام زانیارییە بەرچاوەکان ئەوە پیشان دەدەن کە لایەنگری لە پاشماوە کاریگەری لەسەر تێڕوانینی کەسیی پێشمەرگە دێرینەکانی جەنگ هەیە بۆ هەڵەکردن، لە ڕووی تاوانباری و بەرپرسیارێتی لە ڕووداوە زەبربەخشەکانی جەنگەوە. خۆیان تاوانبار دەکەن، و لە پاشماوەدا تێدەگەن کە دەیانتوانی ڕێگری لەوە بکەن کە ڕوویداوە.

نموونە

دەستکاری

سیستەمی چاودێری تەندروستی

دەستکاری

ڕووداوەکان لە هەر کارێکی مرۆیدا ڕوودەدەن، بەڵام ئەو ڕووداوانەی لەناو سیستەمی چاودێری تەندروستیدا ڕوودەدەن، زیاتر بەرچاو و توندتر دەردەکەون بەهۆی کاریگەرییە قووڵەکانیان لەسەر ژیانی ئەو کەسانەی کە بەشدارن و هەندێکجاریش دەبێتە هۆی مردنی نەخۆشێک. لە سیستەمی چاودێری تەندروستیدا کۆمەڵێک ڕێگە هەیە کە تێیدا حاڵەتە تایبەتەکانی ڕووداوەکان کە ڕوویانداوە لەلایەن کەسانی دیکەوە پێداچوونەوەیان بۆ دەکرێت کە پێشتر دەرئەنجامی کەیسەکە دەزانن. ئەو شێوازانە بریتین لە کۆنفرانسی نەخۆشی و مردن ، پشکنینی جەستە ، شیکاری کەیس، شیکاری داواکارییەکانی خراپ بەکارهێنانی پزیشکی ، چاوپێکەوتنی کارمەندان، و تەنانەت چاودێریکردنی نەخۆش. دەرکەوتووە کە لایەنگری بینینی دواوە دەبێتە هۆی کێشە لە پێوانەکردنی هەڵەکان لەم حاڵەتانەدا. زۆرێک لە هەڵەکان دوای ڕاستییەکە بە ڕێگریکردن دادەنرێت، ئەمەش بە ڕوونی ئاماژەیە بۆ بوونی و گرنگی لایەنگرییەکی پاشماوە لەم بوارەدا. دوو لایەن لە مشتومڕەکەدا هەن کە چۆن دەبێ لەم پێداچوونەوە کەیسانە نزیک ببنەوە بۆ باشترین هەڵسەنگاندنی کەیسەکانی ڕابردوو: ستراتیژی نەهێشتنی هەڵە و ستراتیژی بەڕێوەبردنی سەلامەتی. [٢٩] ستراتیژی نەهێشتنی هەڵەکان ئامانجیەتی هۆکاری هەڵەکان بدۆزێتەوە، زۆر پشت بە تێڕوانین بۆ دواوە دەبەستێت (بۆیە زیاتر کەوتۆتە ژێر لایەنگری بینینی دواوە). [٢٩] ستراتیژی بەڕێوەبردنی سەلامەتی کەمتر پشت بە تێڕوانین بۆ دواوە دەبەستێت (کەمتر کەوتۆتە ژێر لایەنگری بینینی دواوە) و سنووردارکردنی ئەگەری لە کاتی پرۆسەی بڕیاردانی ئەو کەیسەدا دەستنیشان دەکات. بەڵام بەرگری نییە لە هەڵە. [٢٩]

سیستەمی دادوەری

دەستکاری

لایەنگری لە پاشماوەدا دەبێتە هۆی ئەوەی لە دادگادا بە ستانداردێکی بەرزتر ڕابگیرێت. بەرگری بە تایبەتی ئامادەیە بۆ ئەم کاریگەرییانە چونکە کردارەکانیان ئەوانەن کە لەلایەن دەستەی سوێندخواردنەکانەوە لێکۆڵینەوەیان لەسەر دەکرێت. لایەنگری پاشەکشە دەبێتە هۆی ئەوەی کە تۆمەتباران وەک توانای ڕێگریکردن لە دەرئەنجامە خراپەکە حوکم بدرێت. هەرچەندە زۆر بەهێزترە بۆ تۆمەتباران، بەڵام لایەنگری لە پاشماوە کاریگەری لەسەر داواکارانیش هەیە. لەو حاڵەتانەی کە گریمانەی مەترسی هەیە، لایەنگری لە پاشماوەدا ڕەنگە بەشداربێت لەوەی کە دەستەی سوێندخواردن ڕووداوەکە وەک مەترسیدارتر هەست پێبکەن بەهۆی خراپی دەرئەنجامەکەیەوە. لەوانەیە ئەوە ببێتە هۆی ئەوەی دەستەی سوێندخواردن هەست بکەن کە دەبوو شاکیر وریایی زیاتری هەبێت لە دۆخەکەدا. هەردوو کاریگەرییەکە دەتوانرێت کەم بکرێتەوە ئەگەر پارێزەران دەستەی سوێندخواردن بخەنە دۆخێکی دووربینییەوە ، نەک پاشگەزبوونەوە، لە ڕێگەی بەکارهێنانی زمان و هێڵە کاتییەکانەوە. پێدەچێت دادوەر و دەستەی سوێندخواردن بە هەڵە ڕووداوە نەرێنییەکان بە پێشبینیکراوتر سەیر بکەن لەوەی کە لەو ساتەدا هەبوون کە لە دادگادا سەیری دۆخەکە دەکەن دوای ڕاستییەکە. [٣٠] هاندانی خەڵک بۆ ئەوەی بە ڕوونی بیر لە دژە ڕاستییەکان بکەنەوە، ئامرازێکی کاریگەر بوو بۆ کەمکردنەوەی لایەنگریی تێڕوانین بۆ دواوە. بە واتایەکی تر، خەڵک کەمتر وابەستەی دەرئەنجامی ڕاستەقینە بوون و زیاتر کراوە بوون بۆ ڕەچاوکردنی هێڵە بەدیلەکانی ئیستدلال پێش ڕووداوەکە. دادوەرەکانی بەشداربوو لە کەیسەکانی دادگاییکردنی گواستنەوەی ساختە بە هەمان شێوە تووشی لایەنگری پاشماوە بوون و لە ئەنجامدا سوودێکی نادادپەروەرانە بۆ شاکیر لێکەوتەوە، ئەمەش نیشان دەدات کە سوێندخواردنەکان تاکە کەس نین کە هەستیارن بە کاریگەرییەکانی لایەنگری بینینی دواوە لە هۆڵی دادگادا.

بەو پێیەی کە تێڕوانین بۆ دواوە خەڵک دەبێتە هۆی ئەوەی کە سەرنجیان لەسەر ئەو زانیاریانە بێت کە لەگەڵ ئەوەی ڕوویداوە یەکدەگرنەوە لە کاتێکدا زانیارییە ناتەباکان پشتگوێ دەخرێن یان وەک کەمتر پەیوەندیدار سەیر دەکرێن، [٣١] [٣٢] پێدەچێت لە نوێنەرایەتییەکانیشدا سەبارەت بە ڕابردووشدا جێگیر بکرێن. لە لێکۆڵینەوەیەکدا لە بابەتەکانی ویکیپیدیا [٣٣] نوێترین وەشانی بابەتەکانی پێش ڕووداوەکە (وەشانەکانی بابەتەکانی پێشبینی) بەراورد کران بە دوو وەشانی بابەتەکانی پاشماوەی چاو: یەکەم وەشانی ئۆنلاین دوای ئەوەی ڕووداوەکە ڕوویدا و یەکێکی دیکەیان دوای هەشت هەفتە. بۆ ئەوەی بتوانن لێکۆڵینەوە لە جۆرە جیاوازەکانی ڕووداو بکەن، تەنانەت لەوانەش کارەساتەکان (وەک کارەساتی ئەتۆمی لە فۆکۆشیما )، کە بابەتەکانی دووربینی بۆیان بوونیان نییە، نووسەران سوودیان لە بابەتەکان وەرگرت سەبارەت بەو پێکهاتەیەی کە لەو حاڵەتانەدا زیانیان بەرکەوتووە (وەک... بابەتێک دەربارەی وێستگەی کارەبای ئەتۆمی فۆکۆشیما). لە کاتی شیکردنەوەدا کە تا چەند بابەتەکان ئاماژەن بۆ ڕووداوێکی دیاریکراو، بۆیان دەرکەوت کە تەنیا بابەتەکان سەبارەت بە کارەساتەکان زۆر زیاتر پێشنیاری کارەساتەکە دەکەن لە چاوپێکەوتنی دواوەدا نەک لە دووربینیدا، ئەمەش ئاماژەیە بۆ لایەنگری لە چاوپێکەوتنی دواوە. بەڵام بۆ پۆلەکانی ڕووداوەکانی دیکە، بابەتەکانی ویکیپیدیا هیچ لایەنگرییەکی پاشماوەیان نیشان نەدا. لە هەوڵێکدا بۆ بەراوردکردنی لایەنگریی تاکەکان و ویکیپیدیا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆتر، لێکۆڵینەوەیەکی دیکە [٣٤] گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە بابەتەکانی ویکیپیدیا کەمتر ئامادەن بۆ لایەنگری بینینی دواوە لە چاو نوێنەرایەتییەکانی تاکەکان.

ئابووری و بازرگانی

دەستکاری

زۆرجار بڵقی دارایی دوای ئەوەی دەتقێتەوە، بە توندی لایەنگرییان هەیە لەگەڵ تێڕوانین بۆ دواوە. دوای بڵقی دۆتکۆمی جیهانی لە کۆتاییەکانی نەوەدەکان و پاشەکشەی گەورەی ساڵی ٢٠٠٨، زۆرێک لە ئابووریناسان پێشنیاریان کردووە کە ئەو بارودۆخانە کە لەو کاتەدا بێ بایەخ بوون، پێشبینی داڕمانی دارایی داهاتوو بوون. بەپێی ئابووریناس ڕیچارد تالەر, بەڕێوەبەران و خاوەنکاران بە تایبەتی تووشی لایەنگریی پاشگەزبوونەوە دەبن. بۆ نموونە لە توێژینەوەیەکدا زیاتر لە ٧٥%ی ئەو خاوەنکارانەی کە لە کۆتاییدا کۆمپانیا دەستپێشخەرەکانیان شکستی هێناوە پێشبینیان کردووە کە کارەکانیان سەرکەوتوو بن. بەڵام کاتێک جارێکی تر پرسیاریان لێکرا دوای ئەوەی دەستپێکردنەکەیان شکستی هێنا، تەنها 58% ڕایانگەیاند کە لە سەرەتادا باوەڕیان وابوو کە دەستپێکردنەکەیان سەرکەوتوو دەبێت. [٣٥] هەروەها لایەنگری پاشماوە دەتوانێت بەشداربێت لە شکستی دەستپێکردن لە ڕێگەی هەڵسەنگاندنی لایەنگری ئەدای کارکردن و زیادەڕۆیی لە چوونە ناو کێبڕکێ. [١٣] هەروەها هەڵسەنگاندنی ئەدای لایەنگری لایەنگری پاشماوە پەیوەندی بە وەفدکردنی ناکارامەوە هەیە. [٣٦]

پیشەسازی وەبەرهێنان

دەستکاری

لایەنگری پاشماوە کاریگەری لەسەر بڕیارەکانی وەبەرهێنەران لە کەرتی وەبەرهێناندا هەیە. وەبەرهێنەران زیاتر متمانەیان بەخۆیان هەیە لە پێشبینیکردنی داهاتوودا چونکە ئێمە بە هەڵە پێمان وایە لە ڕابردوودا پێشبینی ئێستامان کردووە، بۆیە وا گریمانە دەکەین کە داهاتووش بەپێی پێشبینییەکانمان دەبێت. متمانەی زۆر بکوژە بۆ گەڕانەوەی وەبەرهێنان. بیاس و هاوکارانی. نیشان بدەن کە لایەنگری لە پاشماوە ڕێگە بە خەڵک دەدات قەبارەی ناجێگیری بە کەم سەیر بکەن و ئەو بریکارانەی وەبەرهێنان کە لایەنگری ڕوانگەی دواوەیان هەیە ئەدای گەڕانەوەی وەبەرهێنانیان خراپترە. [٣٧] توێژینەوەکان دەریدەخەن کە هۆکاری سەرەکی لایەنگری پاشماوە ئەوەیە کە هیچ وەبەرهێنەرێک ناتوانێت لەبیری بێت کە چۆن بڕیارەکانیان لەو کاتەدا داوە. بۆیە بۆ ئەوەی وەبەرهێنەران بە شێوەیەکی عەقڵانیتر و سەلامەتتر وەبەرهێنان بکەن، پێویستە یاداشتنامەی کاریگەرییەکان، دەرئەنجامەکان هەڵبگرن و نیشان بدەن کە بۆچی ئەو دەرەنجامانە بەدەست هاتوون لە کاتی بڕیاردانی وەبەرهێنانەکانیاندا. [٣٨] بەڵام ڕێبازی ڕۆژنامەوانی تاڕادەیەکی زۆر ڕێگری لە وەبەرهێنەران دەکات کە ئەو بارودۆخانە لەبیر بکەن کە بوونەتە هۆی لایەنگری تێڕوانین و متمانەی زۆر. پرۆسەی نووسینی ڕێبازی وەبەرهێنان هێشتا دەبێتە هۆی متمانەی زۆر، بەڵام توێژینەوەکە دەریخستووە کە کاریگەری نەرێنی گشتی لەسەر گەڕانەوەی ئێستا نییە. [٣٩]

هەروەها سەیری بکە

دەستکاری

لایەنگری دووپاتکردنەوە – لایەنگری دووپاتکردنەوەی هەڵوێستەکانی ئێستا نەفرەتی زانین – لایەنگری مەعریفی لە پشتگوێ خستنی ئەو زانیاریانەی کە تەنها بۆ خۆی بەردەستە

هێلکەی کۆڵۆمبس – چیرۆکی سەدەی شازدەهەم دەربارەی بیرکردنەوە

هەڵەی مێژوونووس – جۆری هەڵەی ناڕەسمی

گونجانی یادەوەری – دیاردەیەک لە یادەوەری

هەڵەی چاودێری – جیاوازی نێوان بەهای پێوانەکراوی بڕێک و بەهای ڕاستەقینەی

لایەنگری دەرئەنجام- لایەنگری بڕیاردان

لایەنگری نموونە – لایەنگری لە نمونەی دانیشتوان

لایەنگری هەڵبژاردن – لایەنگری لە شیکردنەوەی ئاماری بەهۆی هەڵبژاردنی ناهەڕەمەکیەوە  

ئاماژەکان

دەستکاری
  1. ^ ئ ا ب پ ت ج چ Blank، H. (2007). «Cognitive Process Models of Hindsight Bias». Social Cognition. 25 (1): 132–147. doi:10.1521/soco.2007.25.1.132.
  2. ^ Pohl، R. F. (2003). «SARA: A Cognitive Process Model to Stimulate the Anchoring Effect and Hindsight bias». Memory. 11 (4–5): 337–356. doi:10.1080/09658210244000487. PMID 14562867.
  3. ^ Hertwig، R. (2003). «Hindsight Bias: Knowledge and Heuristics Affect our reconstruction of the Past». Memory. 11 (4–5): 357–377. doi:10.1080/09658210244000595. PMID 14562868. {{cite journal}}: |hdl-access= پێویستی بە |hdl= ھەیە (یارمەتی)
  4. ^ Nestler، S. (2008). «A Causal Model Theory of Creeping Determinism». Social Psychology. 39 (3): 182–188. doi:10.1027/1864-9335.39.3.182.
  5. ^ ئ ا ب پ Mazzoni، G. (2007). «Hindsight bias, the misinformation effect, and false autobiographical memories». Social Cognition. 25 (1): 203–220. doi:10.1521/soco.2007.25.1.203.
  6. ^ Calvillo، Dustin P. (2013). «Rapid recollection of foresight judgments increases hindsight bias in a memory design». Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition. 39 (3): 959–964. doi:10.1037/a0028579. PMID 22582966.
  7. ^ Kane، M. (2010). «Bias versus bias: Harnessing hindsight to reveal paranormal belief change beyond demand characteristics». Psychonomic Bulletin & Review. 17 (2): 206–212. doi:10.3758/PBR.17.2.206. PMID 20382921.
  8. ^ Kane، M.J. (2010). «Can people's minds be changed? How can we know?». Skeptic. 16 (1): 28–31.
  9. ^ ئ ا Pezzo، M. (2007). «Making Sense of Failure: A Motivated Model of Hindsight Bias». Social Cognition. 25 (1): 147–165. CiteSeerX 10.1.1.319.1999. doi:10.1521/soco.2007.25.1.147.
  10. ^ Tykocinski، O. E. (2005). «Coping with disappointing outcomes: Retroactive pessimism and motivated inhibition of counterfactuals». Journal of Experimental Social Psychology. 41 (5): 551–558. doi:10.1016/j.jesp.2004.12.001.
  11. ^ ئ ا Arkes، H. (1988). «Eliminating the hindsight bias». Journal of Applied Psychology. 73 (2): 305–307. doi:10.1037/0021-9010.73.2.305.
  12. ^ ئ ا Louie، T. A. (2007). «Tackling the monday-morning quarterback: Applications of hindsight bias in decision-making settings». Social Cognition. 25 (1): 32–47. doi:10.1521/soco.2007.25.1.32.
  13. ^ ئ ا Danz، David (2020-11-01). «Never underestimate your opponent: Hindsight bias causes overplacement and overentry into competition». Games and Economic Behavior (بە ئینگلیزی). 124: 588–603. doi:10.1016/j.geb.2020.10.001. ISSN 0899-8256.
  14. ^ Arkes، H. R. (2013). «The consequences of the hindsight bias in medical decision making». Current Directions in Psychological Science. 22 (5): 356–360. doi:10.1177/0963721413489988.
  15. ^ Blank، H. (2007). «Hindsight Bias: On Being Wise After the Event». Social Cognition. 25 (1): 1–9. doi:10.1521/soco.2007.25.1.1.
  16. ^ ئ ا ب Harley، Erin M. (2004). «The 'Saw-It-All-Along' Effect: Demonstrations of Visual Hindsight Bias» (PDF). Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition. 30 (5): 960–968. doi:10.1037/0278-7393.30.5.960. PMID 15355129. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 27 June 2019 ئەرشیڤ کراوە. لە 24 September 2019 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
  17. ^ Berlin (2000). «Malpractice issues in Radiology: Hindsight bias». American Journal of Roentgenology. 175 (3): 597–601. doi:10.2214/ajr.175.3.1750597. PMID 10954437.
  18. ^ Muhm، J. (1983). «Lung cancer detected during a screening program using four-month chest radiographs». Radiology. 148 (3): 609–615. doi:10.1148/radiology.148.3.6308709. PMID 6308709.
  19. ^ Pohl، R. (1996). «No reduction in Hindsight Bias after Complete Information and repeated Testing». Organizational Behavior and Human Decision Processes. 67 (1): 49–58. doi:10.1006/obhd.1996.0064.
  20. ^ Hell، Wolfgang (1988). «Hindsight bias: An interaction of automatic and motivational factors?». Memory & Cognition. 16 (6): 533–538. doi:10.3758/BF03197054. PMID 3193884. {{cite journal}}: |hdl-access= پێویستی بە |hdl= ھەیە (یارمەتی)
  21. ^ Coolin، Alisha (April 2015). «Explaining individual differences in cognitive processes underlying hindsight bias». Psychonomic Bulletin & Review (بە ئینگلیزی). 22 (2): 328–348. doi:10.3758/s13423-014-0691-5. ISSN 1069-9384. PMID 25147027.
  22. ^ ئ ا ب Woodward، T. S. (2006). «Increased hindsight bias in schizophrenia». Neuropsychology. 20 (4): 462–467. CiteSeerX 10.1.1.708.6018. doi:10.1037/0894-4105.20.4.461. PMID 16846264.
  23. ^ ئ ا Freeman، D (2008). «Jumping to conclusions and paranoid ideation in the general population». Schizophrenia Research. 102 (1–3): 254–260. doi:10.1016/j.schres.2008.03.020. PMID 18442898.
  24. ^ Holmes، Avram J. (2005). «Prefrontal functioning during context processing in schizophrenia and major depression: An event-related fMRI study». Schizophrenia Research. 76 (2–3): 199–206. doi:10.1016/j.schres.2005.01.021. PMID 15949653.
  25. ^ Brewin، C. (1996). «A dual representation theory of posttraumatic stress disorder». Psychological Review. 103 (4): 670–68. doi:10.1037/0033-295x.103.4.670. PMID 8888651.
  26. ^ Richert، K. A. (2006). «Regional differences of the prefrontal cortex in pediatric PTSD: an MRI study». Depression and Anxiety. 23 (1): 17–25. doi:10.1002/da.20131. PMID 16247760.
  27. ^ Braver، Todd S. (2001). «Context processing in older adults: Evidence for a theory relating cognitive control to neurobiology in healthy aging». Journal of Experimental Psychology. 130 (4): 746–763. CiteSeerX 10.1.1.599.6420. doi:10.1037/0096-3445.130.4.746. PMID 11757878.
  28. ^ Beckham، Jean C. (1998). «Atrocities Exposure in Vietnam Combat Veterans with Chronic Posttraumatic Stress Disorder: Relationship to Combat Exposure, Symptom Severity, Guilt, and Interpersonal Violence». Journal of Traumatic Stress. 11 (4): 777–785. doi:10.1023/a:1024453618638. PMID 9870228.
  29. ^ ئ ا ب Fischhoff، B. (1975). «Hindsight ≠ foresight: The effect of outcome knowledge on judgment under uncertainty». Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance. 1 (3): 288–299. doi:10.1037/0096-1523.1.3.288.
  30. ^ Oeberst، A. (2016). «When being wise after the event results in injustice: Evidence for hindsight bias in judges' negligence assessments». Psychology, Public Policy, and Law. 22 (3): 271–279. doi:10.1037/law0000091.
  31. ^ Fischhoff، Baruch (1975). «Hindsight is not equal to foresight: The effect of outcome knowledge on judgment under uncertainty». Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance (بە ئینگلیزی). 1 (3): 288–299. doi:10.1037/0096-1523.1.3.288. ISSN 0096-1523.
  32. ^ Nestler، Steffen (2008). «Hindsight bias doesn't always come easy: Causal models, cognitive effort, and creeping determinism». Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition (بە ئینگلیزی). 34 (5): 1043–1054. doi:10.1037/0278-7393.34.5.1043. ISSN 1939-1285. PMID 18763890.
  33. ^ Oeberst، Aileen (2017-04-17). «Biases in the production and reception of collective knowledge: the case of hindsight bias in Wikipedia». Psychological Research. 82 (5): 1010–1026. doi:10.1007/s00426-017-0865-7. ISSN 0340-0727. PMID 28417198.
  34. ^ Oeberst، Aileen (2019-03-20). «Wikipedia outperforms individuals when it comes to hindsight bias». Psychological Research. 84 (6): 1517–1527. doi:10.1007/s00426-019-01165-7. ISSN 0340-0727. PMID 30895365.
  35. ^ Hölzl، Erik (2002). «Hindsight bias in economic expectations: I knew all along what I want to hear». Journal of Applied Psychology. 87 (3): 437–443. doi:10.1037/0021-9010.87.3.437. ISSN 1939-1854. PMID 12090601.
  36. ^ Danz، David (2015-08-01). «On the Failure of Hindsight-Biased Principals to Delegate Optimally». Management Science. 61 (8): 1938–1958. doi:10.1287/mnsc.2014.2087. ISSN 0025-1909.
  37. ^ Biais، Bruno (2009). «Hindsight Bias, Risk Perception, and Investment Performance» (PDF). Management Science. 55 (6): 1018–1029. doi:10.1287/mnsc.1090.1000.
  38. ^ Richards، Tim (2014). Investing psychology: the effects of behavioral finance on investment. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons. p. 50.
  39. ^ Cipriano، Michael C. (2020). «Can Investing Diaries be Hazardous to Your Financial Health?». The Journal of Prediction Markets. 14: 105–125. doi:10.5750/jpm.v14i1.1805.

دەمزانی... وانییە؟' –


خوێندنەوەی زیاتر

دەستکاری
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=لایەنگری_بینینی_دواوە&oldid=1380000»