شیبوونەوە
ئەم وتارە پێویستی بە بەسەرداچوونەوەیە لەلایەن پسپۆڕێکی بابەتەکەوە. (فێربە کەی و چۆن ئەم داڕێژەیە لابەریت) |
شیبوونەوە، یان ڕووتانەوە، ئەوەیە کە بەسەر زیندەوەراندا دێت کاتێک دەمرن. ھەروەھا بەسەر ماددە ئۆرگانیک بە ھەر جۆرێکدا دێت، وەک خۆراک. ھۆکاری ڕوودانی ئەوەیە کە مۆلیکولە ئۆرگانییەکان کۆگای بلۆکی بیناسازی و وزەن. ھەر شتێک مادەی ئۆرگانیک بشکێنێت، وزە و بلۆکی بیناسازی بەکاردەھێنێت بۆ دووبارە بەرھەمھێنانەوەی خۆی.[١]
یەک تەواوی شانشینی زیندەوەران جگە لە شکاندنی ماددە ئۆرگانییەکان ھیچی تر ناکەن: قارچک. شێوازی ژیانیان پێی دەوترێت 'ساپرۆفایت'، چونکە لە ڕێگەی دیواری خانەکانیانەوە ماددە ئۆرگانییەکان دەشکێن و دەخۆن.[٢]
بەشێکی زۆری شیبوونەوە لەلایەن میکرۆبەکان، بە تایبەت بەکتریا ئەنجام دەدرێت. ھەروەھا باو ھەرسکردن گۆشت لەلایەن کرمەکانەوە. ئەگەر مێرووەکان ھێلکە بکەن، کرمەکان ھەڵدێن و دەست دەکەن بە خۆراکدان بە شانەکانی جەستە.
لە کۆتاییدا، شیبوونەوە دەتوانێت بە پرۆسەی نائۆرگانیک ڕووبدات. ھەموو ماددە ئۆرگانییەکان بە تێپەڕبوونی کات دەشکێن، چونکە لە حاڵەتی وزەی بەرزتردان لە ماددە نائۆرگانیکەکانی ئاسایی.[٣]
| پڕۆتینەکان' | کاربۆھیدرات | چەورییەکان |
| پڕۆتیۆزەکان، پێپتۆن، پۆلیپێپتید، و ترشە ئەمینییەکان. | گلوکۆز | ترشی چەوریی ئازاد (تێر و تێرنەکراو) |
| فینۆلماددە و گازە | ترشە ئۆرگانییەکان و ئەلکھولەکان | خوێی ترشە چەورییەکان |
| ترشە ئۆرگانیکەکان و بەرھەمەکانی دیکاربۆکسیلاسیۆن | ئاو، دووانە ئۆکسیدی کاربۆن. | ئەلدھید و کیتۆن |
| نایترۆجین و فسفۆر. | غازەکان | Adipocere |
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ Lynch, Michael D. J.; Neufeld, Josh D. (2015-04). "ئیکۆلۆژی و گەڕان بەدوای بایۆسفێری دەگمەن". Nature Reviews. Microbiology. 13 (4): 217–229. doi:10.1038/nrmicro3400. ISSN 1740-1534. PMID 25730701.
{{cite journal}}: Check date values in:|date=(help) - ^ وشەسازی کوالیتی ئاو. ISO 6107-6:1994.
- ^ Frouz, Jan (2018-12-15). "کاریگەرییەکانی ماکرۆ و میسۆفاوناکانی خاک لەسەر شیبوونەوەی پاشماوە و سەقامگیرکردنی ماددە ئۆرگانییەکانی خاک". Geoderma (بە ئینگلیزی). 332: 161–172. doi:10.1016/j.geoderma.2017.08.039. ISSN 0016-7061.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە شیبوونەوە تێدایە. |