دانتێ ئەلیگیێری

نووسەر، فەیلەسووف و ھۆزانڤانی ئیتاڵی
(لە دانتێ ئالیگیێریەوە ڕەوانە کراوە)

دورانتێ دێگلی ئالیگیێری (لەدایکبووی ١٢٦٥ - کۆچی دوایی ١٣٢١ شاری) فلۆڕانس (کەیەکێک لەکۆمارییەکانی ئیتالیای ئەوسەردەمە) ، ناسراو بە دانتێ، شاعیری بەناوبانگی سەردەمی ناوێنی ئیتاڵی بوو. گرینگترین بەرھەمی ژیانی بە ناوی کۆمێدیای خودایی (کۆمێدیای یەزدانی - Divina Commedia) بە گەورەترین بەرھەمی ئەدەبی لە زمانی ئیتاڵی و شاکاری ئەدەبی جیھانی دەزانن.


لەدایکبووننیوەی مەی تا نیوەی ژووئەنی ١٢٦٥
مەرگسێپتامبری ١٣٢١
ڕاڤێنا
پیشەشاعیر، زمانناس، نووسەر
De vulgari eloquentia, 1577

لە ئیتاڵیدا ئەو بە ناو «شاعیری بێ وێنە» (بە ئیتاڵی: il Sommo Poeta) دەناسن یا ھەر بە کورتی «شاعیر». دانتێ و پێتراک و بۆکاچۆ بە «سێ کانی» دەناسن یا «سێ تاجینە». ھەروا دانتێ بە «باوکی زمانی ئیتاڵی» دەناسن. یەکەمین ژیاننامەی بەدەستی جۆڤانی بۆکاچۆ نووسراوە.

سەرەتای ژیانی دەستکاری

دانتێ ئەلیگیێری لە یەکێک لە ناوچەکانی کۆماری ئیتالیای ئەو سەردەمە لە دایک بووە ، لە بنەماڵیەکی مامناوەند ، لە ساڵی (۱۳۲۱)ی زاینیدا لە تەمەنی (٥٦) ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە . سەردەمی منداڵی دانتە لە چارچێوەی ئاڵۆز ، پڕ لە شەڕوشۆڕ و پلانگێری (لە نێوان حزبی پاپا و حزبی پاشایەتی)دا بەسەرچووە . بنەماڵەی دانتێ پشگیریان لە حیزبی پاپا دەکرد و دوای سەرکەوتنی سەربازی ئەوان ، چەند مانگ دوای لە دایکبوونی دانتە ، بنەماڵەکەی لە بواری سیاسیەوە زۆر گەشەیان کرد . ساڵانێک دواتر دانتە بەهۆی ئەو لایەنگریە سیاسیەی ڕووبەڕوی ئێش و ئازارێکی بۆوە. ناوبراو خوێندنی لە ("خوێندنگەی ئایینی برایانی کەهتەر") دەست پێکرد . ژیانی دانتە سەرتەپای ڕۆژاڕەشی و چەرمەسەری بووە . دانتە لە زانکۆکانی ("فلۆرانس" ، "پالۆدا") خەریکی فێربوونی زانست بوو . ناوبراو یەکێک لە خوێندکارە نمونەییەکان بوو و هۆگریەکی زۆری بە بواری (فەلسەفە و سروشت و ئەخلاق) هەبووە . دانتە لە تەمەنی (۹) ساڵیدا ئاشقی کچێک بەناوی (بێئاتریس) بوو کە لەگەڵ دانتە خزم بوون . ئاشنایەتی ئەو دوانە لە کۆرێکی بنەماڵەکەیان دەستی پێکرد ، دانتە ڕۆژ بەڕۆژ زیاتر خۆشەویستی بۆ (بێئاتریس) بوو ، ئەم کارەشی بەردەوام بوو تا تەمەنی (۱۹) ساڵی یەکەمین شیعرەکانی خۆی لە وەسفی عەشقی ئاسمانی خۆیدا نووسی و خۆشەویتەکەی بە فریشتە شوبهاند . کە دواتر (بێئاتریس) هاوسەرگیری کرد بە پیاوێکی تر ، بەڵام لە تەمەنی لاویێتیدا لە ساڵی (۱۲۹۰) و کاتێک تەمەنی (۲٤) ساڵبوو ، گیانی لە دەست دا . دانتە هێشتا هەر لە ئاگری بیوەفایی خۆشەویستیەکەی خۆیدا دەسوتا و شیعری هەست بزوێنی لەم بوارەدا دەنووسی ، لەناکاو خەمی مەرگی (بێئاتریس) بەرەوڕوو بووەوە . ناوبراو ژمارەیکی زۆر شیعری لەسەر خۆشەویستەکەی نوسیوە . شاڵێک دوای مەرگی خۆشەویستەکەی لەگەڵ ژنێک بەناوی "جما" هاوسەرگیری کرد ، بەڵام ئەم هاوسەرگیرییە نەیتوانی بیرەوەرییەکانی (بێئاتریس) لە مێشکی دانتە بسڕێتەوە . "دانتە" لە تەمەنی (۳۰) ساڵیدا دەستیکرد بە چاڵاکی سیاسی و چەندین هێرش و پەلاماری هێزەکانی(فلۆڕانس) لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەر بەشداریکرد . لە ساڵانی (۱۲۹٦ و ۱۲۹۷) وەک ئەندامی (شورای سەدکەسی) (فلۆرانس) هەڵبژێردرا و چوار ساڵ دواتر واتا لە ساڵی (۱۳۰۰) دا وەک باڵیۆزی (فلۆڕانس) چوو بۆ (سن جمیتانۆ) و چەند مانگێک بەرپرسیارێتی "دیوانی بەرزی وڵات"ی فلۆرانسی پێ سپێردرا . لەماوەی بەرپرسیاریتیدا چەندین قسەی توندی دژ بە پاپا داوە. لە ساڵی (۱۳۰۲) دانتە بە تۆمەتی "گەندەڵی لە کاروباری حکومەت" ئەویش لە لایەن پاپەوە بوو دوای هاتنی دەستهەڵاتی ، دادگایەکەی بەشێوەییەکی نهێنی ئەنجامدرا ئەوەش وەکو وەڵامێکی پاپا بوو بۆ ئەو لێدوانانەی دانتە دژ بە پاپا ، دانتە بە دوو ساڵ دورکردنەوە لە وڵات و سزایەکی نەختی و هەتا هەتایی بێبەشکردنی لە گشت مافە مەدەنیەکانی بەسەردا سەپێنرا . دواتر نەیتوای خێزاەکەشی ببینێتەوە ، ژیانێکی دوور لە بنەماڵەکەی دەستپێکرد ، چونکە بنەماڵەکەی مافی ئەوەیان نەبوو لە فلۆرانس بچنە دەرەوە. دانتە تا کۆتایی ژیانیشی نەیتوانی منداڵەکانی ببینێتەوە ، تا شەوی (۱٤ی سێپتێمبەر ی ۱۳۲۱)ی زایینیدا ماڵئاوایی لە ژیان کرد .

بەرهەمەکانی دەستکاری

دانتێ ئەلیگیێری لە ماوەی ژیانی خۆیدا دەستی دایە نوسینی کتێبی جۆرارجۆر ، کە گرنگترینیان (ژیانی نوێ ، میوانداریێتی ، پاشایەتی)، ئاوازەکان و سەرجەم شاکارەکانی خۆی بەناوی ("کۆمێدی خوایی") بوون ، ئەو کتێبە لە سێ بەشدا نوسراوە : دۆزەخ ، بەرزەخ و بەهەشت کەتەنیا ئاماژەیەک نییە بە سێیانەی مەسیحیەکان ، بەڵکو ئاماژەیەکە بە پێکهاتەی جیهان ، شێوازە کلاسیکیەکەشی. ناوبراو (۳٤) سروودی بۆ دۆزەخ و (۳۳) سروودیشی بۆ بەرزەخ و بەهەشت نوسیوە .

سەرچاوە دەستکاری

ویکیپیدیای ئینگلیزی وتاری دانتێ