کوشتنی ھاوسەر (ژن) (بە ئینگلیزی: Uxoricide) واتای کوشتن و لەناوبردنی ھاوسەر، ژن یان ھاوبەشێکی سۆزداری مێینە و دەستەواژەکە بۆ کردەکە یان کەسی ئەنجامدەر بەکاردێت.

ڕێژەی کوشتنی ھاوسەری ژن دەستکاری

تێکڕای ڕێژەی توندوتیژی ھاوسەریی و کوشتن لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ساڵی ١٩٧٠ڕوو لە کەمبوونە[١] بەڵام ڕێژەی کوشتنی ھاوسەری ژن زۆر زیاترە وەک ڕێژەی کوشتنی ھاوسەری پیاو کە لە ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٧ دا لە کۆی ٢٣٤٠ کوژرانی ھاوبەشی سۆزداریی ئافرەتان لە ٧٠٪ ی قوربانییەکانیان پێکھێناوە.[٢] ڕێژەی کوشتنەکان دەگۆڕێت لە نێوان کۆمەڵە و دانیشتوانە جیاوازەکان دا، بۆ نموونە دیاردەکە لە نێوان ئەمریکیە ئەفریقیەکان دا ٨٫٥ ھێندە باوتر بووە بە بەراورد بە ئەمریکیە سپی پێستەکان.

ڕێژە و ئاماری کوشتنەکان لە کلتوورە ڕۆژئاواییەکان دا لە گۆڕاندایە و ھەر مانگێک بە نزیکی ٧ ئافرەت کوژراون لە ئینگلتەرا و وەیلز،[٣] ھەر مانگێک نزیکەی چوار ئافرەت لە ئوستڕالیا[٤] و ھەر مانگێک ٧٦ ئافرەت لە ویلایەتە یەکگرتووەکان کوژراون.[٥] جێی تێبینییە کە ئەم زانیارییانە لە کاتی جیاوازدا کۆ کراونەتەوە و ویلایەتە یەکگرتووەکان خاوەنی دانیشتوانێکی زۆر زیاترە وەک لە ئوستڕالیا و شانشینی یەکگرتوو.

ھۆکاری تەمەن دەستکاری

ھەرچەند ڕادەی جیاوازی تەمەن لە نێوان ھاوسەران دا زۆر بێت ئەوا ئەگەری ڕوودانی توندووتیژی ھاوسەری زیاترە. لە کاتی ناپاکی ھاوسەری دا، زۆرجار وەڵامی پیاوان بۆ ئافرەتی ناپاک زۆر توندتر و ئەگەری کوشتنی زیاترە.[٦] لە زیادبوونی تەمەن دا ئەگەری سکپڕبوونی ئافرەت کەم دەبێتەوە بۆیە تەمەن پێوەرێکی سەرەکییە لە منداڵخستنەوەی سەرکەوتوودا.[٧] لە ئەنجامی ئەم ڕاستییە، پیاوان بە چاوێکی گرنگرتر تەماشای ئەو ھاوسەرانە دەکەن کە ئەگەری منداڵخستنەوەیان زیاترە[٨] و ئەگەرێکی زیاتر ھەیە کە پەناببنە بەر ڕێگاکانی کوشتنی ھاوسەرە گەنجەکانیان لە کاتی ناپاکییەکان دا.

ھۆکاری کلتووری دەستکاری

کلتووری کۆمەڵگەیی ھەندێک لە قوربانی و بکوژەکان یارمەتیدەر و ڕێگەخۆشکەر بوون بۆ دیاردەی کوشتنەکان. بۆ نموونە، دیاردەی کوشتنی شەرەفمەندانە کە پیاوەکە ھەڵدەستێت بە کوشتنی ھاوسەرەکەی چونکە ژنەکە بۆتە ھۆی شەرمەزاری بۆ خێزانەکەی و ئەم دیاردەیە پەسەندکراو و باوە لە کۆمەڵگە پیاوسالارییەکان دا. لە جیھان دا نزیەکەی ٤٢٪ ی قوربانییە ژنەکانی کوشتنی شەرەفمەندانە دووچاری کوشتن بوونەتەوە چونکە کۆمەڵگەکە بەشێوەیەکی گشتی دیدگە و باوەڕیان وابووە کە ژنەکان «سەرپێچییەکی سێکسی» یان ئەنجامداوە.[٩] یەکێکی تر لە دابونەریتە یارمەتیدەرەکان بریتییە لە یاسا خێزانییە جیاکارییکەرەکان و نەرم نواندێک لە بەندی یاساکانی کوشتن دەربارەی کوشتنە شەرەفمەندانەکان.[١٠] لە وڵاتی تورکیادا، شەرمەزارییەکی کۆمەڵایەتی زۆر کەم ھەیە لەسەر کوشتنی شەرەفمەندانە و ڕێژەی ٣٧٪ ی دانیشتوانی ناوچە کۆنەخوازەکان بڕوایان وایە کە ئافرەتی ناپاک دەبێت بکوژرێت.[١١] ئەو بیروڕایانەی کە کوشتنی شەرەفمەندانەی پێ پەسەندە بەھەمان شێوە لە نێوان منداڵان و پێگەیشتووانی وڵاتی ئوردون و ھیندستانیش دا بوونی ھەیە.[١٢] لە وڵاتی ئۆرۆگوای، دادوەر دەتوانێت پیاوی بکوژ بێتاوان و ئازاد بکات ئەگەر سەلمێندرا ھۆکاری کوشتنەکە بەھۆی ناپاکی ئافرەتەکەوە بووە.[١٣]

کوشتنی ھاوسەری ژن دەکرێت بەربڵاو بێت تەنانەت لەو وڵاتانەی کە کوشتنی شەرەفمەندانە وەک پەسەندکراو و دروست تەماشاناکرێت. بۆ نموونە، لە باشووری ئەفریقا مەزەندە دەکرێت لە ھەر ھەفتەیەک دا پێنج ئافرەت بکوژرێت لەلایەن ھاوسەرە سۆزدارەکانییانەوە.[١٤] پێشنیار کراوە کە ئەم ڕێژە بەرزەی کوشتن دەرئەئجامی بەربڵاوی توندوتیژییە لە کۆمەڵگەی باشوری ئەفریقا و پەسەندێتی دیاردەکەیە لەڕووی کۆمەڵایەتییەوە و ھەروەھا بیروڕا کۆنەخوازەکان لەسەر ئافرەتان یارمەتیدەر و ڕێخۆشکەر بوون بۆ تەشەنەکردنی کردەکە. لێکۆڵینەوە ئەنجامدراوەکان لە ئیتاڵیا دەرخەری ھەمان ئەنجامن کە بەھا کلتوورییەکانی پیاوان ھەیانە دەربارەی پێگەی ئافرەتان لە کۆمەڵگەدا پەیوەستە بە ئەگەر و ڕێژەی کوشتنی ژنانەوە.[١٥]

کاریگەرییەکانی لەسەر منداڵ دەستکاری

کاتێک بەخێوکەرێک ئەوی دی دەکوژێت منداڵان تووشی ڕاتەکان و تاسانێکی دەروونی توند دەبن. سەرەڕای ئەمەش ئەگەرێکی گەورە ھەیە کە بەخێوکەرە زیندووەکە لە زیندان بێت یان خۆی کوشتبێت کە دەبێتە ھۆی ئەوەی منداڵەکە دووچاری لەدەستدان و زیانێکی زۆر ببێتەوە. منداڵەکە نەک تەنھا بەخێوکەرێکی لەدەستداوە بەڵکو بەخێوکەرەکەی ترشی لەدەستداوە کە دەکرا پشتگیری و یارمەتی بدایە. ئەم ڕووداو و زەبرە دەروونییانە دەکرێت کاریگەریی توندی ھەبێت لەسەر تەندروستی دەروونی و باشێتی منداڵەکە لە داھاتوودا.[١٦]

سەرچاوەکان دەستکاری

  1. ^ Rosenfeld, R. (1997). Changing relationships between men and women. A note on the decline in intimate partner violence. Homicide Studies, 1, 72-83
  2. ^ "Understanding Intimate Partner Violence" (PDF). cdc.gov. Archived from the original (PDF) on 10ی Mayی 2019. Retrieved 6 March 2016. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
  3. ^ Wilson, M. I. & Daley, M. (1992). Who kills whom in spouse killings? On the exceptional sex ratio of spousal homicides in the United States. Criminology, 30, 189-215.
  4. ^ Bryant, Willow; Cussen, Tracy (2015). "Homicide in Australia: 2010–11 to 2011–12: National Homicide Monitoring Program report". Australian Institute of Criminology Monitoring Reports. 83 (8): 1836–2095. Archived from the original on 7ی Decemberی 2019. Retrieved 7ی Decemberی 2019. {{cite journal}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help); Unknown parameter |بەستەری شکاو= ignored (help); Unknown parameter |ناونیشانی ئەرشیڤ= ignored (help); Unknown parameter |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ignored (help); Unknown parameter |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= ignored (help)
  5. ^ "When Men Murder Women: An Analysis of 2011 Homicide Data" (PDF). Retrieved 6 March 2016.
  6. ^ Cormier, B. M. (1982). "Psychodynamics of homicide committed in a marital relationship". Corrective Psychiatry and Journal of Social Therapy. 8: 114–118.
  7. ^ Malmquist, Carl P. (2006). Homicide: a psychiatric perspective (2. ed.). Washington, DC [u.a.]: American Psychiatric Publ. ISBN 978-1-58562-204-7.
  8. ^ Henry, Andrew F.; Jr, James F. Short (1977). Suicide and homicide. New York: Arno Press. ISBN 978-0-405-09573-3.
  9. ^ Harris, G; Hilton, N; Rice, M; Eke, A (March 2007). "Children killed by genetic parents versus stepparents☆". Evolution and Human Behavior. 28 (2): 85–95. doi:10.1016/j.evolhumbehav.2006.08.001.
  10. ^ Daly, Martin; Wilson, Margo I. (July 1994). "Some differential attributes of lethal assaults on small children by stepfathers versus genetic fathers". Ethology and Sociobiology. 15 (4): 207–217. doi:10.1016/0162-3095(94)90014-0.
  11. ^ Daly, M; Wilson, M (28 October 1988). "Evolutionary social psychology and family homicide". Science. 242 (4878): 519–524. Bibcode:1988Sci...242..519D. doi:10.1126/science.3175672. PMID 3175672.
  12. ^ Dutton, D.G. (2002). Personality dynamics of intimate abusiveness. Journal of Psychiatric Practive 8(4), pp. 216-228
  13. ^ Daly, M; Wilson, M (28 October 1988). "Evolutionary social psychology and family homicide". Science. 242 (4878): 519–524. Bibcode:1988Sci...242..519D. doi:10.1126/science.3175672. PMID 3175672.
  14. ^ Buss, D.M; Duntley, J.D. "Evolved Homicide Modules".
  15. ^ Mize, K.D.; Shackelford, T.K.; Shackleford, V.A. (2011). "Younger women incur excess risk of uxoricide by stabbing and other hands-on killing methods". Personality and Individual Differences. 50 (7): 1120–1125. doi:10.1016/j.paid.2011.01.038.
  16. ^ "Belief that honour killings are 'justified' still prevalent among Jordan's next generation, study shows | University of Cambridge". Cam.ac.uk. 20 June 2013. Archived from the original on 14ی Decemberی 2019. Retrieved 16 August 2013. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)