پەرەسەندنی ئاست بەرز

پەرەسەندنی ئاست بەرز بریتییە لە پەرەسەندن لە ئاست یان قەبارەیەکی بەرزتر لە ئاستی جۆرەکان (بە پێچەوانەی پەرەسەندنی ئاست نزمەوە[١] کە ئاماژەیە بۆ گۆرانکارییە پەرەسەندووەکان لەسەر ئاستی ئەلیلییە جیاوازەکان لە جۆر یان کۆمەڵەکان دا.[٢] بەشێوەیەکی سەرەکی ھەردوو پەرەسەندنی ئاست بەرز و پەرەسەندنی ئاست نزم پێناسەی ھەمان ڕێکار دەکەن بەڵام لە قەبارە و ئاستی جیاوازدا.[٣][٤]

ڕێکاری دروستبوونی جۆرەکان (Speciation) دەکرێت سەر بە ھەر یەکێک لەو دوو شێوازە بێت بەپێی ئەو ھێزانەی پاڵنەری کردەکەن. زانستەکانی (بەردین، زیندەزانی گەشەکردنی پەرەسەندوو و جینۆمزانی بەراوردکاری) دابینکەری سەرەکی بەڵگەکانی شێواز و ڕێکاری پەرەسەندنی ئاست بەرزن.[٥]

سەرەتای دەستەواژەکە دەستکاری

بۆ یەکەمین جار لە ساڵی ١٩٢٧ دا زانای تایبەت بە زانستی مێرووەکان بە ڕەچەڵەک ڕووسی (یوری فیلیپچینکۆ) ھەستا بە داھێنانی دەستەواژەکانی (پەرەسەندنی ئاست بەرز - Macroevolution) (پەرەسەندنی ئاست نزم - Microevolution) لە کارەکانی دا بە زمانی ئەڵمانی (Variabilität und Variation). لە سەرەتایی کاتی داھێنانی دوو دەستەواژەکەوە ھەتا ئێستا چەندین جار پێداچوونەوە و دووبارە ھەڵسەنگاندنی بۆ کراوە. لە کاتی بەکارھێنانیان دا بۆ ناساندنی دۆزینەوە و بیردۆزەکانیان ھەندێک لە زانایان دەستەواژەکەیان بەدڵ نەبوو. وەک زانای بە بەردبووەکان (ئۆتۆ شیندڤۆلڤ) لە کاتی ناساندنی بیردۆزەکەی بە ناوی (ئارستەداری پەرەسەندن - Orthogenesis) و ئەمە ئەو باوەڕەیە کە زیندەوەرەکان پەرەدەسێنن بە شێوەیەکەی ئاراستەکراوی زانراو بەھۆی «ھێزێکی پاڵنەر» ی ناوەکی.[٦]

پەرەسەندنی ئاست بەرز ئەو گۆرانکارییانە لەخۆدەگرێت کە تەنھا لەسەر پێوەرە کاتییە جیۆلۆجییەکان ڕوودەدەن بە پێچەوانەی پەرەسەندنی ئاست نزم کە لەسەر ھەموو پێوەرێکی کاتی ڕوودەدەن.[٧]

پەرەسەندنی ئاست بەرز لە زانستی پێکھاتنی نوێ دا دەستکاری

لە زانستی پێکھاتنی نوێ دا لە سەرەتای سەدەی بیستەم دا، پەرەسەندنی ئاست بەرز بە یەکێک لە ھۆکارە چەندلایەنییەکانی پەرەسەندنی ئاست نزم دادەنرا[٨] بۆیە جیاکردنەوەی نێوان پەرەسەندنی ئاست بەرز و پەرەسەندنی ئاست نزم جیاوازییەکی سەرەکی پێکناھێنێت و تاکە جیاوازی نێوانیان بریتییە لە کات و قەبارە. وەک سەرنجدانی زانا ئێرنست و. مەیر "پەرەسەندنی گواستراوەی دیاریکراو جگە لە دەرکردن و گەورەکردنی ئەو ڕووداوانەی ڕوودەدەن لە ناو کۆمەڵە و جۆرەکان دا ھیچی دیکە نییە… کارێکی ھەڵە

جۆرەکانی پەرەسەندنی ئاست بەرز دەستکاری

چەندین ڕێگە ھەیە بۆ وێنەکردن و تێگەیشتن لە پەرەسەندنی ئاست بەرز، بۆ نموونە بە سەرنجدانی ئەو گۆرانکارییانەی ڕوودەدەن لە (بۆماوە، پێکھاتە، پۆلێن، ژینگە و ھەڵسووکەوتی زیندەوەران) ھەرچەندە ئەمانە ھەمووشیان پەیوەستن بە یەکترەوە.

پەرەسەندنی خانەیی ڕوودەداست لەڕێی گۆرانی بچووک لەسەر ئاستی خانەیی و گەردیی و بەپێی تێپەڕینی کاتێکی زۆر ئەمە دەکرێت ببێتە ھۆی کاریگەریی کردنە سەر جیینەکانی زیندەوەرەکان. پەرەسەندنی پۆلێنی ڕوودەدات لەڕێی گۆرانە بچووک و کەمەکان لەنێوان کۆمەڵەکان و پاشان جۆرەکان دا و ئەمیش بە لە دوای مەودایەکی کاتی درێژ دەبێتە ھۆی کاریگەریی گەورە لەسەر پۆلێنکردنی زیندەوەرەکان و گەشەکردنی زیندەوەری نوێ لەسەروو ئاستی جۆرەکانەوە. ھەروەھا پەرەسەندنی پێکھاتەیی ڕوودەدات بە گۆرانی بچووک لە پێکھاتەی زیندەوەرێک و دواتر بە پێی تێپەڕینی مەودای کاتیی زۆر کاریگەری گەورەی دەبێت لەسەر پێکھاتەی ئاستە گەورەکان. ئەم دیاردەیە بە جوانترین شێوە شی دەکرێتەوە و بە ڕوونی دەبینرێت لە جۆری دۆلفینەکان دا کە لە سەرەتای پەرەسەندنیان دا خاوەنی پەلی دوواوە بوون لە تەواوی کۆمەڵەکەدا بەڵام دوای ملیۆنان ساڵ پەلەکانی دواوە پاشەکشەی کردووە و بۆتە پەلی ناوەکی.

سەرچاوەکان دەستکاری

  1. ^ Dobzhansky, Theodosius Grigorievich (1937). Genetics and the origin of species. New York: Columbia Univ. Press. p. 12. LCCN 37033383.
  2. ^ Reznick DN, Ricklefs RE (February 2009). "Darwin's bridge between microevolution and macroevolution". Nature. 457 (7231): 837–42. doi:10.1038/nature07894. PMID 19212402.
  3. ^ Matzke, Nicholas J. and Gross, Paul R. (2006). "Analyzing Critical Analysis: The Fallback Antievolutionist Strategy". Not in Our Classrooms: Why Intelligent Design is Wrong for Our Schools. Boston: Beacon Press. pp. 28–56. ISBN 0-8070-3278-6. {{cite book}}: Unknown parameter |editors= ignored (help)CS1 maint: uses authors parameter (link)
  4. ^ Futuyma, Douglas (1998). Evolutionary Biology. Sinauer Associates. p. 25. ISBN 0-87893-189-9.
  5. ^ "Maintained gene flow between two populations can also lead to a combination of". www.coursehero.com (بە ئینگلیزی). Retrieved 2018-09-12.
  6. ^ Mayr, Ernst. (1988). Toward a New Philosophy of Biology: Observations of an Evolutionist. Harvard University Press. p. 499. ISBN 0-674-89666-1
  7. ^ Gingerich, P. D. (1987). "Evolution and the fossil record: patterns, rates, and processes". Canadian Journal of Zoology. 65 (5): 1053–1060. doi:10.1139/z87-169.
  8. ^ Kutschera U, Niklas KJ (June 2004). "The modern theory of biological evolution: an expanded synthesis". Die Naturwissenschaften. 91 (6): 255–76. doi:10.1007/s00114-004-0515-y. PMID 15241603.