ویکیپیدیا

جگەرە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
زیادکردنی دیاگرامێک. پەرەپێدان و درێژکردنەوەی وتار
تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد
شائەمراز
ھێڵی ١:
[[Fileپەڕگە:Cigarette DS.jpg|thumbوێنۆک|وێنەی جگەرەیەک]]
[[File:2015 E-papieros mod 01.JPG|thumb|وێنەی جگەرەیەکی ئەلیکترۆنی]]
 
]]
[[File:Cigarette-key.svg|220px|thumb|دیاگرامی جگەرەیەک
{{olist|دوکەڵی سەرەکی|مادەی پاڵاوتنی|چەسپەکان|کونەکانی هەواگۆڕکێھەواگۆڕکێ|ڕەنگ|چەسپ|دوکەڵی لایەنی|فلتەرکردن|کاغەزی ئامۆژگاری|تووتن و پێکهاتەکانیپێکھاتەکانی|کاغەز|خاڵی سووتانەوە و خۆڵەمێش}}]]
 
'''جگەرە''' ({{بە ئینگلیزی|Cigarette}}) تووتنی پێچراو لە پەڕە کاغەزێکەوەیە کە ئاگر دەدرێ و دووکەڵەکەی دەکێشرێت. جگەرەکێشانی بەردەوام مرۆڤ [[ئاڵوودەبوون|ئاڵوودە]] دەکات، کە بەشێکی ئەم ئیعتیادە بەھۆی ماددەی [[نیکۆتین]]ەوەیە. ھەروەھا کێشانی جگەرە مەترسیی تووشبوون بە نەخۆشیی دڵ و شێرپەنجە زیاتر دەکات.<ref>{{Cite web|url=http://www.kurdistan24.net/so/opinion/2374a618-cec2-4668-b159-b7e561541c4a|title=کوردستان ٢٤: دەربارەی: تووتن و زیانەکانی جگەرە لە دوا راپۆرتیڕاپۆرتی WHO|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=}}</ref> جگەرەکێشان باوترین شێوازی خواردنەوەی جگەرەیە. زاراوەی جگەرە، وەک ئەوەی کە بە شێوەیەکی باو بەکاردێت، ئاماژەیە بۆ جگەرەی تووتن، بەڵام هەندێکھەندێک جار ئەم وشەیە بۆ ئاماژەکردن بە مادەی دیکە بەکاردەهێنرێت،بەکاردەھێنرێت، وەک جگەرەی حەشیش یان جگەرەیەکی گیایی. جگەرە لە سیگار جیا دەکرێتەوە بەهۆیبەھۆی قەبارەی بەزۆری بچووکتر و بەکارهێنانیبەکارھێنانی گەڵای پرۆسێس کراو و پێچانی کاغەز کە بە شێوەیەکی گشتی سپییە.<ref name=Goodman93>{{Cite book |author=Goodman, Jordan Elliot |title=تووتن لە مێژوودا: کولتوورەکانی وابەستەیی
|publisher=Routledge |location=New York |year=1993 |page=[https://archive.org/details/tobaccoinhistory0000good/page/97 97] |isbn=978-0-415-04963-4 |url=https://archive.org/details/tobaccoinhistory0000good/page/97 }}</ref>
 
لە ساڵانی بیستەکانی سەدەی ڕابردووەوە زانایان و پزیشکان توانیویانە جگەرەکێشان بە نەخۆشیەکانینەخۆشییەکانی کۆئەندامی هەناسەوەھەناسەوە ببەستنەوە. توێژەران کاریگەرییە نەرێنییەکانی جگەرەکێشانیان لەسەر تەندروستی وەک شێرپەنجە، نەخۆشی درێژخایەنی رێگریڕێگری سییەکان (COPD)، نەخۆشییەکانی دڵ و کێشە تەندروستییەکانی دیکەی پەیوەست بە نزیکەی هەمووھەموو ئەندامەکانی جەستە دەستنیشانکردووە. [[نیکۆتین]] کە دەرمانی دەروونی چالاکە لە تووتندا، جگەرە زۆر ئالوودەت دەکات. نزیکەی نیوەی ئەو کەسانەی جگەرە دەکێشن بە نەخۆشیی پەیوەست بە تووتن دەمرن و بە تێکڕا ١٤ ساڵ تەمەنیان لەدەست دەدەن. ساڵانە جگەرەی تووتن زیاتر لە ٨ ملیۆن کەس لە جیهانداجیھاندا دەکوژێت؛ لەگەڵ 1.2١٫٢ ملیۆن کەس لەوانەی جگەرە ناکێشن لە ئەنجامی بەرکەوتنیان بە دوکەڵیدووکەڵی دەستی دوو گیانیان لەدەستداوە. دوکەڵیدووکەڵی دەستی دووی جگەرە زۆرێک لە هەمانھەمان کێشەی تەندروستیی جگەرەکێشان بەدوای خۆیدا دەهێنێت،دەھێنێت، لەوانەش شێرپەنجە، ئەمەش بووەتە هۆیھۆی ئەوەی [[یاسا]] و سیاسەتێک دەربچێت کە جگەرەکێشان لە زۆرێک لە شوێنی کار و شوێنە گشتییەکان قەدەغە بکات.<ref>{{cite web|url=https://books.google.com/books?id=xoThFsOZfskC&q=Cigarette+Patent+Abridgment&pg=PA180|title=پاتێنت بۆ داهێنانەکان. کورتکراوەی تایبەتمەندییەکان|date=December 29, 1870|via=Google Books|last1=Office|first1=Patent}}</ref> دوکەڵیدووکەڵی جگەرە زیاتر لە ٧ هەزارھەزار پێکهاتەیپێکھاتەی کیمیایی تێدایە، لەوانە ئارسنیک، فۆرماڵدەهید،فۆرماڵدەھید، هایدرۆجینھایدرۆجین سیانید، سرکە، یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئەکرۆلین و ماددە ژەهراویەکانیژەھراوییەکانی تر. زیاتر لە ٧٠ لەوانە شێرپەنجەیی دروست دەکەن. زۆربەی جگەرە مۆدێرنەکان فلتەر دەکرێن، هەرچەندەھەرچەندە ئەمە وا ناکات ئەو دوکەڵەیدووکەڵەی لێی هەڵدەمژرێتھەڵدەمژرێت کەمتر مادەی شێرپەنجەیی و ماددە کیمیاییەکیمیایییە زیانبەخشەکانی تێدا بێت. هەروەهاھەروەھا دەرکەوتووە کە بەکارهێنانیبەکارھێنانی جگەرە لەلایەن ژنانی دووگیانەوە دەبێتە هۆیھۆی کەموکوڕی لەدایکبوون، لەوانە کەم کێشی لەدایکبوون، نائاساییبوونی کۆرپەلە و لەدایکبوونی پێشوەختە. ڕێژەی جگەرەکێشان بەگشتی لە وڵاتانی پێشکەوتوودا دابەزیوە، بەڵام لە هەندێکھەندێک لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا بەردەوامە لە بەرزبوونەوە.<ref>Google Books Ngram Viewer for [https://books.google.com/ngrams/graph?content=cigaret%2Fcigarette%2Ccigaret%3Aeng_us_2012%2Fcigarette%3Aeng_us_2012%2Ccigaret%3Aeng_gb_2012%2Fcigarette%3Aeng_gb_2012&year_start=1860&year_end=2008&corpus=15&smoothing=3&share=&direct_url=t1%3B%2C%28cigaret(cigaret%20/%20cigarette%29)%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2C%28cigaret(cigaret%3Aeng_us_2012%20/%20cigarette%3Aeng_us_2012%29)%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2C%28cigaret(cigaret%3Aeng_gb_2012%20/%20cigarette%3Aeng_gb_2012%29)%3B%2Cc0 ''cigaret'' vs. ''cigarette''] in US and British corpora</ref>▼
 
▲لە ساڵانی بیستەکانی سەدەی ڕابردووەوە زانایان و پزیشکان توانیویانە جگەرەکێشان بە نەخۆشیەکانی کۆئەندامی هەناسەوە ببەستنەوە. توێژەران کاریگەرییە نەرێنییەکانی جگەرەکێشانیان لەسەر تەندروستی وەک شێرپەنجە، نەخۆشی درێژخایەنی رێگری سییەکان (COPD)، نەخۆشییەکانی دڵ و کێشە تەندروستییەکانی دیکەی پەیوەست بە نزیکەی هەموو ئەندامەکانی جەستە دەستنیشانکردووە. [[نیکۆتین]] کە دەرمانی دەروونی چالاکە لە تووتندا، جگەرە زۆر ئالوودەت دەکات. نزیکەی نیوەی ئەو کەسانەی جگەرە دەکێشن بە نەخۆشیی پەیوەست بە تووتن دەمرن و بە تێکڕا ١٤ ساڵ تەمەنیان لەدەست دەدەن. ساڵانە جگەرەی تووتن زیاتر لە ٨ ملیۆن کەس لە جیهاندا دەکوژێت؛ لەگەڵ 1.2 ملیۆن کەس لەوانەی جگەرە ناکێشن لە ئەنجامی بەرکەوتنیان بە دوکەڵی دەستی دوو گیانیان لەدەستداوە. دوکەڵی دەستی دووی جگەرە زۆرێک لە هەمان کێشەی تەندروستیی جگەرەکێشان بەدوای خۆیدا دەهێنێت، لەوانەش شێرپەنجە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی [[یاسا]] و سیاسەتێک دەربچێت کە جگەرەکێشان لە زۆرێک لە شوێنی کار و شوێنە گشتییەکان قەدەغە بکات.<ref>{{cite web|url=https://books.google.com/books?id=xoThFsOZfskC&q=Cigarette+Patent+Abridgment&pg=PA180|title=پاتێنت بۆ داهێنانەکان. کورتکراوەی تایبەتمەندییەکان|date=December 29, 1870|via=Google Books|last1=Office|first1=Patent}}</ref> دوکەڵی جگەرە زیاتر لە ٧ هەزار پێکهاتەی کیمیایی تێدایە، لەوانە ئارسنیک، فۆرماڵدەهید، هایدرۆجین سیانید، سرکە، یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئەکرۆلین و ماددە ژەهراویەکانی تر. زیاتر لە ٧٠ لەوانە شێرپەنجەیی دروست دەکەن. زۆربەی جگەرە مۆدێرنەکان فلتەر دەکرێن، هەرچەندە ئەمە وا ناکات ئەو دوکەڵەی لێی هەڵدەمژرێت کەمتر مادەی شێرپەنجەیی و ماددە کیمیاییە زیانبەخشەکانی تێدا بێت. هەروەها دەرکەوتووە کە بەکارهێنانی جگەرە لەلایەن ژنانی دووگیانەوە دەبێتە هۆی کەموکوڕی لەدایکبوون، لەوانە کەم کێشی لەدایکبوون، نائاساییبوونی کۆرپەلە و لەدایکبوونی پێشوەختە. ڕێژەی جگەرەکێشان بەگشتی لە وڵاتانی پێشکەوتوودا دابەزیوە، بەڵام لە هەندێک لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا بەردەوامە لە بەرزبوونەوە.<ref>Google Books Ngram Viewer for [https://books.google.com/ngrams/graph?content=cigaret%2Fcigarette%2Ccigaret%3Aeng_us_2012%2Fcigarette%3Aeng_us_2012%2Ccigaret%3Aeng_gb_2012%2Fcigarette%3Aeng_gb_2012&year_start=1860&year_end=2008&corpus=15&smoothing=3&share=&direct_url=t1%3B%2C%28cigaret%20/%20cigarette%29%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2C%28cigaret%3Aeng_us_2012%20/%20cigarette%3Aeng_us_2012%29%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2C%28cigaret%3Aeng_gb_2012%20/%20cigarette%3Aeng_gb_2012%29%3B%2Cc0 ''cigaret'' vs. ''cigarette''] in US and British corpora</ref>
 
== مێژوو ==
کێشانی جگەرە و تووتن سەرەتا لە ناو [[سوورپێستەکان|خەڵکە خۆماڵییەکەی]] [[ئەمریکا]]دا باو بووە. دواتر کە [[کۆلۆنیالیزم|کۆلۆنیالیستە]] ئەورووپییەکان گەشتنە ئەمریکا، لەوانەوە فێری جگەرەکێشان بوون و لە سەدەی شانزەیشازدەی زاینیدازایینیدا تووتنیان بردووە بۆ ئەورووپا.<ref>{{Cite web|url=http://www.rojana.net/post/21106|title=ڕۆژان: مێژووی جگەرە کێشان|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191230224949/http://www.rojana.net/post/21106 |date=٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ }}</ref><ref>{{Cite book|title=Durant, W. and Durant, A. (1989). “The Story of Civilization: Age of Reason Begins,” World Library, Inc. , USA.|last=|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref>
 
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}
{{کۆلکە}}
 
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/جگەرە»