جگەرە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب بۆت: زیادکردنی پۆلە ھاوسەنگەکان
زیادکردنی زانیاری، لەگەڵ دانانی وێنەی جگەرەیەکی ئەلکترۆنی. زیادکردن/چاککردنی سەرچاوە(کان)
تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد
ھێڵی ١:
[[File:Cigarette DS.jpg|thumb|وێنەی جگەرەیەک]]
[[File:2015 E-papieros mod 01.JPG|thumb|وێنەی جگەرەیەکی ئەلیکترۆنی
'''جگەرە''' ({{بە ئینگلیزی|Cigarette}}) تووتنی پێچراو لە پەڕە کاغەزێکەوەیە کە ئاگر دەدرێ و دووکەڵەکەی دەکێشرێت. جگەرەکێشانی بەردەوام مرۆڤ [[ئاڵوودەبوون|ئاڵوودە]] دەکات، کە بەشێکی ئەم ئیعتیادە بەھۆی ماددەی [[نیکۆتین]]ەوەیە. ھەروەھا کێشانی جگەرە مەترسیی تووشبوون بە نەخۆشیی دڵ و شێرپەنجە زیاتر دەکات.<ref>{{Cite web|url=http://www.kurdistan24.net/so/opinion/2374a618-cec2-4668-b159-b7e561541c4a|title=کوردستان ٢٤: دەربارەی: تووتن و زیانەکانی جگەرە لە دوا راپۆرتی WHO|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=}}</ref>
]]
 
'''جگەرە''' ({{بە ئینگلیزی|Cigarette}}) تووتنی پێچراو لە پەڕە کاغەزێکەوەیە کە ئاگر دەدرێ و دووکەڵەکەی دەکێشرێت. جگەرەکێشانی بەردەوام مرۆڤ [[ئاڵوودەبوون|ئاڵوودە]] دەکات، کە بەشێکی ئەم ئیعتیادە بەھۆی ماددەی [[نیکۆتین]]ەوەیە. ھەروەھا کێشانی جگەرە مەترسیی تووشبوون بە نەخۆشیی دڵ و شێرپەنجە زیاتر دەکات.<ref>{{Cite web|url=http://www.kurdistan24.net/so/opinion/2374a618-cec2-4668-b159-b7e561541c4a|title=کوردستان ٢٤: دەربارەی: تووتن و زیانەکانی جگەرە لە دوا راپۆرتی WHO|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=}}</ref> جگەرەکێشان باوترین شێوازی خواردنەوەی جگەرەیە. زاراوەی جگەرە، وەک ئەوەی کە بە شێوەیەکی باو بەکاردێت، ئاماژەیە بۆ جگەرەی تووتن، بەڵام هەندێک جار ئەم وشەیە بۆ ئاماژەکردن بە مادەی دیکە بەکاردەهێنرێت، وەک جگەرەی حەشیش یان جگەرەیەکی گیایی. جگەرە لە سیگار جیا دەکرێتەوە بەهۆی قەبارەی بەزۆری بچووکتر و بەکارهێنانی گەڵای پرۆسێس کراو و پێچانی کاغەز کە بە شێوەیەکی گشتی سپییە.<ref name=Goodman93>{{Cite book |author=Goodman, Jordan Elliot |title=تووتن لە مێژوودا: کولتوورەکانی وابەستەیی
|publisher=Routledge |location=New York |year=1993 |page=[https://archive.org/details/tobaccoinhistory0000good/page/97 97] |isbn=978-0-415-04963-4 |url=https://archive.org/details/tobaccoinhistory0000good/page/97 }}</ref>
 
 
لە ساڵانی بیستەکانی سەدەی ڕابردووەوە زانایان و پزیشکان توانیویانە جگەرەکێشان بە نەخۆشیەکانی کۆئەندامی هەناسەوە ببەستنەوە. توێژەران کاریگەرییە نەرێنییەکانی جگەرەکێشانیان لەسەر تەندروستی وەک شێرپەنجە، نەخۆشی درێژخایەنی رێگری سییەکان (COPD)، نەخۆشییەکانی دڵ و کێشە تەندروستییەکانی دیکەی پەیوەست بە نزیکەی هەموو ئەندامەکانی جەستە دەستنیشانکردووە. [[نیکۆتین]] کە دەرمانی دەروونی چالاکە لە تووتندا، جگەرە زۆر ئالوودەت دەکات. نزیکەی نیوەی ئەو کەسانەی جگەرە دەکێشن بە نەخۆشیی پەیوەست بە تووتن دەمرن و بە تێکڕا ١٤ ساڵ تەمەنیان لەدەست دەدەن. ساڵانە جگەرەی تووتن زیاتر لە ٨ ملیۆن کەس لە جیهاندا دەکوژێت؛ لەگەڵ 1.2 ملیۆن کەس لەوانەی جگەرە ناکێشن لە ئەنجامی بەرکەوتنیان بە دوکەڵی دەستی دوو گیانیان لەدەستداوە. دوکەڵی دەستی دووی جگەرە زۆرێک لە هەمان کێشەی تەندروستیی جگەرەکێشان بەدوای خۆیدا دەهێنێت، لەوانەش شێرپەنجە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی [[یاسا]] و سیاسەتێک دەربچێت کە جگەرەکێشان لە زۆرێک لە شوێنی کار و شوێنە گشتییەکان قەدەغە بکات.<ref>{{cite web|url=https://books.google.com/books?id=xoThFsOZfskC&q=Cigarette+Patent+Abridgment&pg=PA180|title=پاتێنت بۆ داهێنانەکان. کورتکراوەی تایبەتمەندییەکان|date=December 29, 1870|via=Google Books|last1=Office|first1=Patent}}</ref> دوکەڵی جگەرە زیاتر لە ٧ هەزار پێکهاتەی کیمیایی تێدایە، لەوانە ئارسنیک، فۆرماڵدەهید، هایدرۆجین سیانید، سرکە، یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئەکرۆلین و ماددە ژەهراویەکانی تر. زیاتر لە ٧٠ لەوانە شێرپەنجەیی دروست دەکەن. زۆربەی جگەرە مۆدێرنەکان فلتەر دەکرێن، هەرچەندە ئەمە وا ناکات ئەو دوکەڵەی لێی هەڵدەمژرێت کەمتر مادەی شێرپەنجەیی و ماددە کیمیاییە زیانبەخشەکانی تێدا بێت. هەروەها دەرکەوتووە کە بەکارهێنانی جگەرە لەلایەن ژنانی دووگیانەوە دەبێتە هۆی کەموکوڕی لەدایکبوون، لەوانە کەم کێشی لەدایکبوون، نائاساییبوونی کۆرپەلە و لەدایکبوونی پێشوەختە. ڕێژەی جگەرەکێشان بەگشتی لە وڵاتانی پێشکەوتوودا دابەزیوە، بەڵام لە هەندێک لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا بەردەوامە لە بەرزبوونەوە.<ref>Google Books Ngram Viewer for [https://books.google.com/ngrams/graph?content=cigaret%2Fcigarette%2Ccigaret%3Aeng_us_2012%2Fcigarette%3Aeng_us_2012%2Ccigaret%3Aeng_gb_2012%2Fcigarette%3Aeng_gb_2012&year_start=1860&year_end=2008&corpus=15&smoothing=3&share=&direct_url=t1%3B%2C%28cigaret%20/%20cigarette%29%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2C%28cigaret%3Aeng_us_2012%20/%20cigarette%3Aeng_us_2012%29%3B%2Cc0%3B.t1%3B%2C%28cigaret%3Aeng_gb_2012%20/%20cigarette%3Aeng_gb_2012%29%3B%2Cc0 ''cigaret'' vs. ''cigarette''] in US and British corpora</ref>
 
== مێژوو ==
کێشانی جگەرە و تووتن سەرەتا لە ناو [[سوورپێستەکان|خەڵکە خۆماڵییەکەی]] [[ئەمریکا]]دا باو بووە. دواتر کە [[کۆلۆنیالیزم|کۆلۆنیالیستە]] ئەورووپییەکان گەشتنە ئەمریکا، لەوانەوە فێری جگەرەکێشان بوون و لە سەدەی شانزەی زاینیدا تووتنیان بردەوەبردووە بۆ ئەورووپا.<ref>{{Cite web|url=http://www.rojana.net/post/21106|title=ڕۆژان: مێژووی جگەرە کێشان|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191230224949/http://www.rojana.net/post/21106 |date=٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ }}</ref><ref>{{Cite book|title=Durant, W. and Durant, A. (1989). “The Story of Civilization: Age of Reason Begins,” World Library, Inc. , USA.|last=|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref>
 
== سەرچاوەکان ==