جەنگی جیھانیی یەکەم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ساڵی 1914، زلهێزەکانی ئەوروپا دابەش ببوون بەسەر هێزی هاوپەیمانان (فەرەنسا, ڕوسیا و بەریتانیا) لەبەرامبەری وڵاتانی ناوەند(یەکێتی سییانی) کە پێک ھاتبوو لە ئەڵمانیا و ئیمپراتۆرییەتی نەمسا-مەجەر و ئیتالیا. گرژییەکان کاتێک دەستی پێکرد کە ئیمپڕاتۆڕی نەمسا-مەجەر شانشینی سربیای گرت لە دەرئەنجامی کوژرانی شازادەی نەمسا-مەجەر و ھاوسەرەکەی لەلایەن خوێندکارێکی سربییەوە. [[ڕووسیا|رووسیا]] ھەستا بە کۆکردنەوەی ھێزەکانی یەک ڕۆژ دوای ڕاگەیاندنی جەنگی [[نەمسا|نەمسا-مەجەر]] لەسەر [[سربیا]]، [[ئەڵمانیا]] ھێزی کۆکردەوە لە ٣٠ی تەممووز و [[فەرەنسا]] ھێزەکانی کۆکردەوە لە ٣٠ی ئاب،ئاب. ئەڵمانیا لە ھەمان ڕۆژدا جەنگی ڕاگەیاند لە دژی ڕووسیا دوای ئەوەی بینی ڕووسیا وەڵامی داوای ئەڵمانیا ناداتەوە بە ڕاگرتنی کۆکردنەوەی سوپا، پاشان جەنگی ڕاگەیاند لە دژی فەرەنسا، و [[بەلجیکا]]ی گرت کە ئەمەش وای لە [[بەریتانیا]] کرد بێتە ناو جەنگەکەوە، وڵاتەکانی [[ئەورووپا]] لە پێش شەڕ لە دوو سەربازگە پێک ھاتبوو، یەکەمیان یەکێتی سییانی بوو لە نێوان [[ڕووسیا]] و [[فەرەنسا]] و [[شانشینی یەکگرتوو]]، و دووەمیان ھاوپەیمانی سییانی بوو لە نێوان ئیمپڕاتۆری نەمسا-مەجەڕ و ئەڵمانیا و [[ئیتاڵیا]]جەنگەکەوە.

ڕکەبەری توندی نێوان ھێزە ئەوروپییەکان لە پێناو فراوانکردنی بوارە ئیستیعمارییەکانیاندا بەستنی چەند ڕێکەوتننامەیەکی نھێنی و ھاو پەیمانی سەربازی لێکەوتەوە، ھەریەک لە فەڕنسا و ئینگلتەرا بەپێی ڕیکەوتنی ودی ساڵی ١٩٠٤ بوون بە ھاوپەیمان، و ھاوپەیمانی سییانی لە نێوان ھەریەک لە ئەڵمانیا و ئیتاڵیا لەگەڵ ئیمپڕاتۆڕی نەمسا و مەجەڕ-مەجەر دامەزرا، کە ئەمەش ھاوپەیمانییەکی ناجێگیر بوو خێرا [[ئیتاڵیا]] لێی چووە دەرەوە و [[دەوڵەتی عوسمانی]] جێگەی گرتەوە دوای ئەوەی بوو بە ھاوپەیمان لەگەڵ ئەڵمانیا.

لە ٢٨ی حوزەیرانی ١٩١٤، میراتگری تەختی پاشایەتی نەمسا-مەجەر (فرانز فردیناند) و ھاوسەرەکەی تیرۆرکران لە کاتی سەردانێکیاندا بۆ [[سەراییڤۆ]] لە ناوچەی [[بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا|بۆسنە و ھەرسک]] لەسەر دەستی خوێندکارێکی سڕبی (جافریلۆ پرنسیب) کە ئەم ڕووداوە بوو بە ھۆی گڕسەندنی ناڕەزایی [[نەمسا|نەمسا-مەجەر]] بەسەر سڕبدا و وئاگری شەری جیھانی یەکەمی ھەڵگیرساند.

لە دوای ڕووداوەکەی سەراییڤۆ و کوژرانی میراتگری تەختی پاشایەتی نەمسا -مەجەر(فرانز فردیناند) حکومەتی [[نەمسا|نەمسا-مەجەر]] پەیامێکی ١٠ خاڵی نارد بۆ حکومەتی [[سربیا]] وەک ھەڕەشەیەک و سڕب ھەموو مەرجەکانی قبوڵ کرد بێجگە لە یەک مەرجیان.

مانگێک دوای ئەو ئەزمەیە نەمسا-مەجەر شەڕی ڕاگەیاند بەسەر سربیادا لە ٢٨ی تەممووزی ١٩١٤، و بەمەش ئامێری ھاوپەیمانە ئەوروپییەکان کەوتە گەڕ و کاتێک [[ڕووسیا]] ھێزەکانی کۆکردەوە لە دژی نەمسا-ھەنگاریا،مەجەر، [[ئەڵمانیا]] شەڕی ڕاگەیاند لە دژی ڕووسیا لە ١ی ئاب، ھەروەھا شەڕی ڕاگەیاند لە دژی [[فەرەنسا]] لە ٣ی ئاب، و دەستی گرت بە غەزووی خاکەکانی فەرەنسا لە ڕێگەی بڕینی [[بەلجیکا]]وە، ئەو ئیشەی کە وای لە [[بەریتانیا]] کرد شەڕ بەسەر ئاڵمانیادا ڕابگەیەنێت، لە ٤ی ئاب بە ھۆی پێشێلکردنی بێلایەنی بەلجیکا ھەروەھا ئیمپڕتۆری نەمسا و مەجەڕ-مەجەر شەڕی ڕاگەیاند لە دژی ڕووسیا.

جێبەجێکردنی تەواوەتی بۆ ڕێکەوتنی سایکس بیکۆی دەستی پێکرد ساڵی ١٩١٨ و جەنگەکان کۆتایی نەھاتن و ژێنەڕاڵ ئەلەنبی ھێزی ھاوپەیمانان بۆ سێ یەکە دابەش کرد لە ڕۆژھەڵاتی ناوچە عەرەبییەکان؛ یەکەی کارگێڕی فەڕەنسی (کەنار) و یەکەیەک بە کارگێڕی عەرەبی (ناوخۆ) و یەکەیەک بە کارگێڕی بەریتانی بەڵام ڕێکەوتنی نیودەوڵەتی بۆ ئەمە لە کۆنگرەی پاریس کرابەە ساڵی ١٩١٩، کۆنگرەکە تێگەشتنێکی نوێی بۆ ئیستیعمار دەربڕی ئەویش ئەو ئینتیدابە بوو کە سەرۆکی ئەمریکی ویڵسۆن و سەرۆک وەزیرانی باشووری ئەفریقا ژێنەڕاڵ سمتس پێشنیاریان کرد، کە بەپێی ئەو دەوڵەتە گەورەکان کاروباری ئەو دەوڵەتانە بگرنە دەست کە ماوەیەکی زۆرە لە ژێر دەسەڵاتی یەکێک لە ئیمپڕاتۆرییەتەکاندان وەک ئیمپڕاتۆری عوسمانی،مانی، بەڵام کۆنگرەی گشتی سووری ڕێکەوتننامەی سایکس بیکۆ و بەڵێننامەی بلفۆریان ڕەتکردەوە و شانشینی سوریایان ڕاگەیاند و ئەمیر فەیسەڵ وەک پاشا دانرا، و ھاوپەیمانەکان لە شاری سان ڕیمۆی ئیتاڵی دانیشتنێکی کرد لە نیسانی ١٩٢٠ و بڕیاریان دا وەڵامی کۆنگرە سوورییەکە بدەنەوە بە جێبەجێکردنی ڕێکەوتننامەی سایکس بیکۆ کە [[سوریا]] و [[لوبنان]]ی ئەخستە ژێر ئینتیدابی فەڕەنسی و [[عێراق]] و [[فەلەستین]] و ڕۆژھەڵاتی [[ئوردن]]ی ئەخستە ژێر ئینتیدابی بەریتانی، ھەروەھا کۆنگرەی سان ڕیمۆ بەڵێنی ئیشکردنی دا لەسەر بەڵێننامەی بلفۆر ھەروەھا بەریتانیا پەیوەندیاربوو بە [[میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان]] و [[عومان]] بە ڕێکەوتنی پارێزگاری و ھەروەھایە پارێزگاری خۆی سەپاند بەسەر [[میسر]] و [[سوودان]] و ئیتالیا دەستی گرت بەسەر [[لیبیا]] و فەرەنسا وڵاتەکانی تری ڕۆژئاوای عەرەبی داگیرکرد و دەسەڵاتی خۆی سەپاند بەسەر ھەر یەک لە [[توونس]] و [[مەغریب]] و [[جەزائیر]] و [[سۆمالیا]] و [[مۆریتانیا]].