زمانەوانی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

«زمان چیە؟چییە؟»، «چۆن کار دەکا و لە چی پێکھاتووە؟»، «مرۆڤەکان چۆن پەیوەندی بە یەکەوە دەکەن؟»، «زمانی مرۆڤ لە چیدا لە گەڵلەگەڵ سیستەمە پێوەندیەکانیپێوەندییەکانی گیانداران جیاوازە؟ »، «منداڵ چۆن زمان دەگرێ؟»، «زمانی مرۆڤ چۆن گەشەی سەندووە؟»، «خزمایەتی نێوان زمانەکان چۆنە؟»، «تایبەتمەندیه‌تایبەتمەندییە ھاوبەشه‌کانیھاوبەشەکانی زمانەکانی دنیا کامانه‌ن؟کامانەن؟»، «مرۆڤ چۆن دەنووسێ و چلۆن زمانی نووسین لێک دەداتەوە؟» و ... …

زمان ناسی بەم واتا تازەوە، زانستێکی نوێیە، بەڵام وەک لێکۆڵینەوە لە سەرلەسەر زمان بۆ چەند سەدە پێش لە زایین دەگەڕێتەوە، یانی ئەو سەردەمەی [[پانینی]] ڕێزمانی بۆ زمانی [[سانسکریت]] دانا.

لە زمانناسیدا، لە چەند ڕوانگەوە سه‌یریسەیری زمان دەکه‌ندەکەن: [[دەنگناسی]] ، [[شێوەناسی]] ، [[واتاناسی]] ، [[ڕستەناسی]] ، [[وشەناسی]] و ھەروەھا بوارەکانی [[کۆمەڵناسی زمان]] ، [[دەروون ناسی زمان]] ، [[دەمار ناسی زمان]] ، [[زمانناسی داد]] ، [[زمان و ژیری]] و ...…

لە بەر ئەوەی زمان دیاردەیەکی گران و ئاستەمی مرۆڤی و کۆمەلایەتیە،کۆمەلایەتییە، لێکۆڵینەوەی ورد و ھەمەلایەنەی زمان، بە بێ کەڵک وەرگرتن لە زانستەکانی تر سەرناگرێ. کەوابوو زمانناسی بێجگە لە باری ناساندن ( تەوسیفی) و بیرۆکەیی زمان، تیشک دەخاتە سەر باری کەڵک ناسی، دەروونناسی، خەڵکناسی، کۆمەڵایەتی، ھونەری، وێژەیی، فەلسەفی و نیشانەناسی زمان. کەوابوو زمانناسی ئەمڕۆ زۆر گۆڕەپانی زانستی دەگرێتە خۆی.

[[زمانەوان]] یان [[زمانناس]] بەو کەسە دەبێژن کە دەپەرژێتە سەر لێکۆڵینەوەی زانستی زمان، پێچەوانەی بیری باوی کۆمەڵگا، زمانەوان پێویست نیەنییە بە سەر چەن زماندا زاڵ بێ، گرنگ ئەوەیە بتوانێ دیاردەکانی زمانناسی وەک [[وشە]] ، [[بڕگە]] ، [[ڕستەناسی]] و [[واتا]] بناسێ و بە جوانی لێکی بداتەوە. لە بیرمان بێ کە کاری زمانەوان '''ناساندن'''ە ،ە، نەوەک '''دانان''' .

== کورتە مێژوو ==

پانینی لە سەدەی پێنجەمی پێش زایین، ڕێزمانێکی چڕوپڕی بۆ زمانی سانسکریت نووسی، بەڵام زمانناسی لە واتای ئەمڕۆدا، لە گەڵلەگەڵ نووسینی کتێبی ''' خولی زمانی گشتی''' بەرھەمی فردینان دێسوسور دەستی پێکرد. لە دەکانی ١٩٥٠، بیرۆکەکانی [[نوام چامسکی]] شۆڕشێکی لەئ بوارەدا بەرپاکرد و بووە ھۆی سەرھەڵدانی [[ڕێزمانی زایەنی]] یان ( Generative grammar).

چامسکی لە سەرلەسەر ئەو باوڕەبوو کە بنەما و دانستەکانی زمان لە مرۆڤدا سروشتی و زاتییە، واتە کە فێر بوونیفێربوونی زمان بە شێوەی جێنێتیکی و بۆماوەیی لە مێشکدا داڕێژراوە و ژینگەی منداڵ تەنیا وەک ھاندەرێک لە فێر بوونیفێربوونی زمانی دایکیدا دەوری ھەیە. منداڵ کۆمەڵێک زانیاری لە ژینگەی زمانی خۆی وەردەگرێ و بۆ خۆی دەتوانێ کۆمەڵێک پێکھاتەی تازەی لێ دروست بکات.

==شۆڕشه‌کانی شۆڕشەکانی زمانناسی ==

چه‌نچەن خاڵی وه‌رچه‌رخانوەرچەرخان له‌لە مێژووی زانستی زمانناسیدا به‌دیبەدی ده‌کرێتدەکرێت.

یه‌که‌مینیەکەمین [[شۆڕشی زانستی]] له‌لە گۆڕه‌پانیگۆڕەپانی زمانناسیدا [[ڕابردوو خوازی]] یه‌،یە، که‌کە له‌لە سه‌ده‌یسەدەی هه‌ژده‌هه‌میھەژدەھەمی زایینی سه‌ریسەری هه‌ڵداھەڵدا. خاڵی ده‌سپێکیدەسپێکی ئه‌مئەم شۆڕشه‌شۆڕشە بۆ 1786١٧٨٦ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌،دەگەڕێتەوە، کاتێ که‌کە [[ویلیام جۆنز]] له‌ وتاره‌ به‌ناوبانگه‌که‌یدالە ،وتارە ده‌قه‌بەناوبانگەکەیدا، سانسکریتیه‌کانیدەقە له‌سانسکریتییەکانی گه‌ڵلەگەڵ فارسی کۆن و لاتین هه‌لسه‌نگاندھەلسەنگاند و وێکچوونه‌کانیانیوێکچوونەکانیانی ده‌رخستدەرخست و ئه‌مئەم زمانانه‌یزمانانەی بۆ سه‌رچاوه‌یه‌کیسەرچاوەیەکی هاوبه‌ش،ھاوبەش، واته‌واتە زمانی هیندھیند و ئه‌ورووپاییئەورووپایی گه‌ڕانده‌وه‌گەڕاندەوە. دوابه‌دوایدوابەدوای ئه‌مه‌ئەمە باسی به‌سه‌رهات،بەسەرھات، خێزان و سه‌رچاوه‌یسەرچاوەی زمانه‌کانزمانەکان داهات،داھات، زانایانی ئه‌مئەم سه‌رده‌مه‌سەردەمە له‌لە سه‌رگۆڕانکارییه‌کانیسەرگۆڕانکارییەکانی زمان له‌لە درێژایی مێژوودا ده‌کۆڵینه‌وه‌دەکۆڵینەوە.

دووھەمین شۆڕش لە زمانناسیدا ،زمانناسیدا، [[پێکھاتە خوازی]] بوو، کە [[فردینان دێسوسور]] بە دامەزرینەری دەناسرێ. شۆڕشی دووھەم کاردانەوەیەک بوو لە ھەمبەر شۆڕشی یەکەم، ئەوەی سوسور باسی لێدەکرد، بارودۆخی ھاوچەرخە، نە لێکدانەوەی مێژوویی. سوسوور زمانی وەک سیستەمێک لە نیشانەکان دەبینی و زمانناسی لە سەرلەسەر بنەڕەتی نیشانە دامەزراند، لە ڕوانگەی دێسوسورەوە نیشانە ھەمان وشەیە. ئەم جۆرە زمانناسیەزمانناسییە تا پەنجا ساڵ دریژەی سەند.

شۆڕشی سێھەم لە ساڵی ١٩٥٧ ز. لە سەرلەسەر دەستی [[نوام چامسکی]] و لە گەڵلەگەڵ دەربڕینی بیرۆکەی [[ڕێزمانی جیھانی]] و [[زمان فێربوونی مندالان]] سەری ھەڵدا، ئەم بیرۆکانە بوونە ھۆی دروست بوونیدروستبوونی چوارچێوەیەکی گرنگ لە زانستی زمانناسیدا کە بە [[ڕێزمانی زایەنی]] ناسرا. لە ڕوانگەی چامسکی، ڕستە یەکەی لێکۆڵینەوە لە سەرلەسەر زمانە. ئەم ڕوانگەیە لە ١٩٥٧ ەوە تا ئەمڕۆ بە سەر زانستی زمانناسیدا زاڵە.

بەڵام لە دەیەی شەستەوە، جۆرێکی تر ھاتە ئاراوە، کە ناوی شۆڕشی چوارەمی بە باڵای خۆی بڕی. ئەگەر چامسکی یەکەی زمانناسی بە ڕستە دانا، لەم ڕوانگەیەدا یەکەی لێکۆڵینەوە لە زمان [[وتە]] یە. چامسکی زمانناسی تێکەڵ بە دەروونناسی و ژینناسی کردبوو، بەلام لەم ڕوانگەیەدا تێکەڵ بە کۆمەڵناسی بووە.

* '''ناوەرۆک''' ( بابەتی قسە)

** لە دەربڕینی ئەم ناوەرۆکەدا چۆن مامەڵە دەکات

*** ئەم ڕستەیە وەک پێکھاتەیەکی دەقەکە، چەندە لە پێکھێنانی دەقەکەدا کاریگەرە.

لەم ڕوانگەیەدا وتە گرنگە، ڕستەش ته‌نیاتەنیا لە ناو دەقدا که‌سایه‌تیکەسایەتی هه‌یه‌ھەیە. گەرچی لە زۆر جێگەدا دەق بە گەورەترین و دیارترین یەکەی زمانناسی دەناسرێت، بەڵام جاری واش ھەیە تەنیا یەک وشە دەتوانێ ببێتە وتەیەکی تەواو.

== لقەکان ==

* [[ڕستەناسی]]: دەکۆڵێتەوە لە پێکهاتنپێکھاتن و دروستکردنی ڕستە.

* [[وشەناسی]]:<nowiki/> لە پێکهاتنپێکھاتن و دروستبوونی وشە دەکۆڵێتەوە.

* [[که‌ڵککەڵک ناسی]]:<nowiki/> ئەو بەشەی زمانناسییە کە لە واتا و بەکارهێنانیبەکارھێنانی دەکۆڵێتەوە.