شیعە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

شیعە لە بنەڕەتدا لە زمانی عەرەبیدا بە مانایواتای شوێن کەوتن دێت، و لە مێژووی ئیسلامیدا، زاراوەی شیعە بۆ زۆر لە بزوتنەوەبزووتنەوە ئیسلامیەکانئیسلامییەکان بەکارھاتووە وەک شیعەی عوسمان و شیعەی معاویە و ئەوانی تر، بەڵام وشەی شیعە بە تەنھا بە کاردێت بۆ شوێنکەوتووەکانی عەلی، و شیعە لەو بڕوایەدان کەوا ناونانە لە فەرموودەیەکی پێغەمبەردا ھاتووە لە وەڵامی پرسیارێکی عەلیدا؛ کێ باشترین کەسی سەر زەوییە؟، وەڵامی ئەداتەوە؛ «أنت وشيعتك»، واتە؛ تۆ و شوێنکەوتووەکانت. لەبەرئەوەلەبەرەوە شیعە لەو بڕوایەدان کە شیعە لە دوای وەفاتی پێغەمبەر دەرنەکەوتووە بەڵکو شیعە خۆی ئیسلامی ڕاستەقینەیە، و ئەم فەرموودەیە بە گێڕانەوەی جیاواز لە ھەندێک لە کتێبەکانی شیعە و مەزھەبەکانی تردا ھاتووە.<ref>[http://www.shiastudies.com/arabic/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=569 سایتی جیھانی بۆ لێکۆڵینەوەکانی شیعە] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110613161604/http://www.shiastudies.com/arabic/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=569 |date=١٣ی حوزەیرانی ٢٠١١}}</ref>

شیعە لەو بروایەدان کە ئەوان خودی ئیسلامن، و وایدانانێن ئەو مەزھەبە دوای [[ئیسلام]] دەرکەوتبێت بەڵکو بە خودی ئیسلامی دادەنێن، و لەو باوەڕەدان کە موسڵمانی لە خواترس ئەبێتدەبێت شوێنکەوتوو و ملکەچی عەلی کوڕی ئەبوتالیب بێت، لەبەر ئەوە شوێنکەوتن بە یەکێک لە [[کۆڵەکەکانی ئیسلام|پایەکانی ئیسلام]] دادەنێن و پێغەمبەر لە ماوەی ژیانیدا بنەڕەتەکەی داناوە و پێش وەفاتکردنی لە ڕۆژی غەدیری خەم ویلایەتی عەلی ڕاگەیاندووە لە دوای خۆی بە پێی بیروباوەڕی شیعە، ھەروەھا تائیفە ئیسلامیەکانیئیسلامییەکانی تر بە دروستکراو دادەنێن و ئەڵێن لە لایەن فەرمانڕەواوفەرمانڕەوا و سوڵتانەکانەوە دانراوە و بۆ دوورخستنەوەی ئیسلام لەوەی پێغەمبەر [[محەممەد]] ویستویەتیویستوویەتی.

ھەندێک لە مێژوونوسان وایدادەنێن، کە سەرەتای شیعە دروستبوو لە پاش وەفاتی پێغەمبەر کاتێک موسڵمانان کۆبوونەوە لە سەقیفەی بەنی ساعدە بە ئامادەنەبوونی بەنی ھاشم بۆ نمونەنموونە [[عەلی کوڕی ئەبووتالیب]] و عەبباسی کوڕی عەبدول موتەلیب کە خەریکی ناشتنی پێغەمبەر بوون، و کۆبوونەوەکەی سەقیفە کۆتایی ھات بە ھەڵبژاردنی [[ئەبووبەکر]] بە کۆبوونی پشتیوانان و کۆچەران لە سەری، لە دوای کۆبوونەوەکە کۆمەڵێکی بچوکبچووک لەوانەی ئامادەی نەبوون کۆبوونەوە لە ماڵی عەلی و ناڕازیی بوون لە ھەڵبژاردنی ئەبووبەکر.<ref>مێژووی نەتەوە و پاشاکان - تەبەڕی</ref>

و ھەندێک وای اداەنێندادەنێن کە ئەمە بەرەو پێشچوو لە سەردەمی خەلیفە [[عوسمانی کوڕی عەفان]]دا، کە ھەندێک لەو سیاسەتانەی کارگێڕەکانی لە [[شام]] و [[میسر]] پێی ھەڵئەسانھەڵدەسان بوو بە ھۆی توڕەکردنیتووڕەکردنی خەڵک و شۆڕشیان ڕاگەیاند لەگەڵ ئەوەی عەلی خۆی ویستی ڕێگەیان لێبگرێت، بەڵام لە کۆتاییدا عوسمان کوژرا، و پاشاپاشان موسڵمانان کۆبوونەوە لە دەوری عەلی و داوایان لێکرد [[خەلافەت]] بگرێتە دەست. لێرەدا جارێکی تر بیرۆکەی ھاوسۆزبوونێکی نوێ دەستی پێکرد و عەلی کرا بە حاکمی فەڕمیفەرمیی موسڵمانان لەلایەن زۆرینەی خەڵکەوە.

لە سەرەتاوە ناکۆکی دەستی پێکرد لەگەڵ ھاوەڵەکانی وەک معاویە و تەڵحە و زوبێر، و زاراوەی شیعەی عەلی دەرکەوت کە بە ھاوەڵەکانی عەلی ئەوترادەوترا کە پاڵپشتیان لێئەکردلێدەکرد لە بەرامبەردا کۆمەڵێکی تر دروست بوون و ناوی خۆیان نا شیعەی عوسمان و داوای حەقیھەقی خوێنی عوسمانیان ئەکردودەکرد و گەیشتە ئاستێک کە خەلافەتی عەلیان ڕەت ئەکردەوەدەکردەوە لەبەرئەوەیلەبەرەوەی خاو بوو لە بەدەنگەوەچوونی داواکەیان بۆ تۆڵە سەندنی عوسمان، لە سەرەوەی شیعەکانی عوسماندا [[معاویە کوڕی ئەبووسوفیان]] بوو لەلایەک و [[عائیشە]]ی خێزانی پێغەمبەر بوو لە لایەکی تر و پاشان رووداوەکانیڕووداوەکانی وەک [[شەری جەمەل]] و [[شەری سەفین]] لە نێوان لایەنگرانی عەلی و لایەنگرانی حەقیھەقی عوسماندا کەوتەوە ھەروەھا کۆمەڵە نوێکانینوێیەکانی وەک خەواریج دەرکەوتن، و عەلی کوڕی ئەبووتالیب لەسەر دەستی یەکێک لە خەواریجەکان کوژرا لە کاتی نوێژی بەیانیدا لە [[کووفە]].<ref name="عەلی کوڕی ئەبووتالیب">{{Cite web |url=http://www.ahl-ul-bayt.org/newlib/aalam/02e_ali/022.htm#_ftn3 |title=عەلی کوڕی ئەبووتالیب - دەروازەی٤ - بەشی٥ |access-date=١٤ی تەممووزی ٢٠١١ |archive-url=https://web.archive.org/web/20200410114254/http://www.ahl-ul-bayt.org/newlib/aalam/02e_ali/022.htm#_ftn3 |archive-date=١٠ی نیسانی ٢٠٢٠ |dead-url=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200410114254/http://www.ahl-ul-bayt.org/newlib/aalam/02e_ali/022.htm#_ftn3 |date=١٠ی نیسانی ٢٠٢٠ }}</ref><ref>ئیبن ئەسیر، شێری دارستان پەڕە 805</ref><ref>بلازەری، أنساب أشراف پەڕە 376</ref>