ویکیپیدیا

ڕووناکی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
بە گشتی وەر‌گێڕانێکی ئەم باتەم کرد. پەرەپێدان و درێژکردنەوەی وتار
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
شائەمراز
ھێڵی ١:
{{unreferenced|date=ئەیلوول ٢٠٢١}}
'''ڕووناکی''' (بە [[ئینگلیزی]]: ''Light'') یا '''ڕووناکی بینراو''' (بە [[ئینگلیزی]]: visible light) ئەو بەشەی [[شەبەنگی کارۆموگناتیسی|شەبەنگی کارۆموگناتیسیە]] کە بە چاوی مرۆڤ هەستی پێ دەکرێت. لە ڕاستیدا ئەگەر درێژی شەپۆلی ئەلکترۆمەگناتیسی لەنێوان 400–700 نانۆمەتر بێت چاوی مرۆڤ هەستی پێ دەکات، کە بەو مەودایە دەکوترێت ڕووناکی یا ڕووناکی بینراو. خێرایی ڕووناکی لە چۆڵاییدا ٢٩٩،٧٩٢،٤٥٨(مەتر\چرکە)، یەکێکە لە نەگۆڕە بنەڕەتییەکانی سروشت. لە فیزیادا، وشەی 'ڕووناکی' هەندێک جار ئاماژە بە هەمووی [[شەبەنگی کارۆموگناتیسی]] دەکات، چ بینراو بێت یان نا. بەم واتایە، تیشکی گاما، تیشکی ئیکس، مایکرۆڤیڤ و شەپۆلی ڕادیۆش رووناکین. هەروەک هەموو جۆرەکانی تری شەپۆلی کارۆموگناتیسی، ڕووناکی جۆرێکە لە [[وزە]] کە بە شێوەی [[شەپۆل]] دەگوێزرێتەوە. بەڵام ڕووناکی جیاوازە لە جۆرەکانی تری شەپۆل، وەکو شەپۆلەکانی [[دەنگ]] و شەپۆلەکانی [[ئاو]]، ناگوێزرێنەوە ھەتاوەکو بە ناوەندێکدا تیپەڕ نەبن کە ئەمانەش پێیان دەوترێت [[شەپۆلی میکانیکی|شەپۆلە میکانیکییەکان]]، بەڵام ڕووناکی پێویستی بە ناوەند نییە بۆ ئەوەی تێیدا بگوێزرێتەوە<ref>{{Citation|title=Light|date=2022-03-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Light&oldid=1076119155|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-03-27}}</ref>. ▼
 
▲'''ڕووناکی''' (بە [[ئینگلیزی]]: ''Light'') یا '''ڕووناکی بینراو''' (بە [[ئینگلیزی]]: visible light) ئەو بەشەی [[شەبەنگی کارۆموگناتیسی|شەبەنگی کارۆموگناتیسیەکارۆموگناتیسییە]] کە بە چاوی مرۆڤ هەستیھەستی پێ دەکرێت. لە ڕاستیدا ئەگەر درێژی شەپۆلی ئەلکترۆمەگناتیسی لەنێوان 400–700٤٠٠–٧٠٠ نانۆمەتر بێت چاوی مرۆڤ هەستیھەستی پێ دەکات، کە بەو مەودایە دەکوترێت ڕووناکی یا ڕووناکی بینراو. خێرایی ڕووناکی لە چۆڵاییدا ٢٩٩،٧٩٢،٤٥٨٢٩٩٬٧٩٢٬٤٥٨(مەتر\چرکە)، یەکێکە لە نەگۆڕە بنەڕەتییەکانی سروشت. لە فیزیادا، وشەی 'ڕووناکی' هەندێکھەندێک جار ئاماژە بە هەموویھەمووی [[شەبەنگی کارۆموگناتیسی]] دەکات، چ بینراو بێت یان نا. بەم واتایە، تیشکی گاما، تیشکی ئیکس، مایکرۆڤیڤ و شەپۆلی ڕادیۆش رووناکینڕووناکین. ھەروەک هەروەک هەمووھەموو جۆرەکانی تری شەپۆلی کارۆموگناتیسی، ڕووناکی جۆرێکە لە [[وزە]] کە بە شێوەی [[شەپۆل]] دەگوێزرێتەوە. بەڵام ڕووناکی جیاوازە لە جۆرەکانی تری شەپۆل، وەکو شەپۆلەکانی [[دەنگ]] و شەپۆلەکانی [[ئاو]]، ناگوێزرێنەوە ھەتاوەکو بە ناوەندێکدا تیپەڕ نەبن کە ئەمانەش پێیان دەوترێت [[شەپۆلی میکانیکی|شەپۆلە میکانیکییەکان]]، بەڵام ڕووناکی پێویستی بە ناوەند نییە بۆ ئەوەی تێیدا بگوێزرێتەوە.<ref>{{Citation|title=Light|date=2022-03-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Light&oldid=1076119155|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-03-27}}</ref>.
تایبەتمەندیە سەرەتاییەکانی ڕووناکی بریتین لە توندی، ئاراستەی بڵاوکردنەوە، فریکوەنسی یان درێژی [[شەپۆل]] و جەمسەرگیری. وەک هەموو جۆرەکانی تیشکی ئەلکترۆمەگناتیسی، ڕوناکی بینراو بە تەنۆلکەیەکی سەرەتایی بێ بارستە بە ناوی فۆتۆن کە نوێنەرایەتی کوانتای کادی ئەلکترۆمەگناتیس دەکات دەگوێزرێتەوە و دەکرێت وەک هەردوو شەپۆل و تەنۆلکەچاوی لێ بکرێت. خوێندنی ڕووناکی، ناسراو بە ئۆپتیک ، بابەتێکی لێکۆڵینەوەی گرنگە لە فیزیای هاوچەرخدا.▼
 
▲تایبەتمەندیەتایبەتمەندییە سەرەتاییەکانیسەرەتایییەکانی ڕووناکی بریتین لە توندی، ئاراستەی بڵاوکردنەوە، فریکوەنسی یان درێژی [[شەپۆل]] و جەمسەرگیری. وەک هەمووھەموو جۆرەکانی تیشکی ئەلکترۆمەگناتیسی، ڕوناکیڕووناکی بینراو بە تەنۆلکەیەکی سەرەتایی بێ بارستە بە ناوی فۆتۆن کە نوێنەرایەتی کوانتای کادی ئەلکترۆمەگناتیس دەکات دەگوێزرێتەوە و دەکرێت وەک هەردووھەردوو شەپۆل و تەنۆلکەچاوی لێ بکرێت. خوێندنی ڕووناکی، ناسراو بە ئۆپتیک ،ئۆپتیک، بابەتێکی لێکۆڵینەوەی گرنگە لە فیزیای هاوچەرخداھاوچەرخدا.
سەرچاوەی سەرەکی ڕووناکی لەسەر زەوی خۆرە. هەروەها لەڕووی مێژووییەوە سەرچاوەیەکی تری ڕووناکی بۆ مرۆڤ ئاگر بووە. لەگەڵ پەرەسەندنی ڕووناکیەکانی کارەبا و سیستەمەکانی وزە، ڕووناکی کارەبایی بەشێوەیەکی کاریگەر شوێنی ڕووناکی ئاگری گرتۆتەوە.▼
 
▲سەرچاوەی سەرەکی ڕووناکی لەسەر زەوی خۆرە. هەروەهاھەروەھا لەڕووی مێژووییەوەمێژوویییەوە سەرچاوەیەکی تری ڕووناکی بۆ مرۆڤ ئاگر بووە. لەگەڵ پەرەسەندنی ڕووناکیەکانیڕووناکییەکانی کارەبا و سیستەمەکانی وزە، ڕووناکی کارەبایی بەشێوەیەکی کاریگەر شوێنی ڕووناکی ئاگری گرتۆتەوەگرتووەتەوە.
[[شەبەنگی کارۆموگناتیسی]] و ڕوناکی بینراو▼
 
▲[[شەبەنگی کارۆموگناتیسی]] و ڕوناکیڕووناکی بینراو
بەشێوەیەکی گشتی، تیشکی ئەلکترۆمەگناتیسی لەسەر بنەمای درێژی شەپۆل پۆلێن دەکرێت بە شەپۆلی ڕادیۆ، مایکرۆ، تیشکی خواروو-سوور ، ڕووناکی بینراو، تیشکی سەرووبنەوش ، تیشکی X و تیشکی گاما. ڕەفتاری شەپۆلی ئەلکترۆمەگناتیسی پەیوەستە بە درێژی شەپۆلەکەی. درێژی شەپۆلی کورتتر واتا فریکوەنسی بەرزترو و وزەی بەرزتر، درێژی شەپۆلی بەرزتر واتا فریکوەنسی کەمتر و وزەی کەمتر. کارلێکی تیشکی ئەلکترۆمەگناتیسی لەگەڵ تاکە ئەتۆمەکان و مولکولەکان پەیوەستە بە بڕی وزەی ههر کوانتومێک لە تیشکتە. ▼
 
▲بەشێوەیەکی گشتی، تیشکی ئەلکترۆمەگناتیسی لەسەر بنەمای درێژی شەپۆل پۆلێن دەکرێت بە شەپۆلی ڕادیۆ، مایکرۆ، تیشکی خواروو-سوور ،سوور، ڕووناکی بینراو، تیشکی سەرووبنەوش ،سەرووبنەوش، تیشکی X و تیشکی گاما. ڕەفتاری شەپۆلی ئەلکترۆمەگناتیسی پەیوەستە بە درێژی شەپۆلەکەی. درێژی شەپۆلی کورتتر واتا فریکوەنسی بەرزترو و وزەی بەرزتر، درێژی شەپۆلی بەرزتر واتا فریکوەنسی کەمتر و وزەی کەمتر. کارلێکی تیشکی ئەلکترۆمەگناتیسی لەگەڵ تاکە ئەتۆمەکان و مولکولەکان پەیوەستە بە بڕی وزەی ههرھەر کوانتومێک لە تیشکتە.
شەپۆلەکانی [[شەبەنگی کارۆموگناتیسی]] لە ناوچەی ڕوناکی بینراو، دواهەمین فۆتۆنن کە توانایان هەیە ببنە هۆی ورووژاندنی ­­ئەلکترۆنی لەناو گەردیلەکان. ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لە پەیوەند یان کیمیای گەردیلە. لە کۆتایی خوارەوەی گی ڕوناکی بینراو(خوارووسوور)، تیشکی ئەلکترۆمەگناتیسی بۆ مرۆڤ نادیار دەبێت چونکە فۆتۆنەکانی چیتر وزەیان نییە ببنە هۆی گۆڕانی گەردیلەی تۆڕی چاوی مرۆڤ، کە گۆڕان دەبێتە هۆی هەستپێکردنی ئەو تیشکە.▼
 
▲شەپۆلەکانی [[شەبەنگی کارۆموگناتیسی]] لە ناوچەی ڕوناکیڕووناکی بینراو، دواهەمیندواھەمین فۆتۆنن کە توانایان هەیەھەیە ببنە هۆیھۆی ورووژاندنی ­­ئەلکترۆنی لەناو گەردیلەکان. ئەمەش دەبێتە هۆیھۆی گۆڕانکاری لە پەیوەند یان کیمیای گەردیلە. لە کۆتایی خوارەوەی گی ڕوناکیڕووناکی بینراو (خوارووسوور)، تیشکی ئەلکترۆمەگناتیسی بۆ مرۆڤ نادیار دەبێت چونکە فۆتۆنەکانی چیتر وزەیان نییە ببنە هۆیھۆی گۆڕانی گەردیلەی تۆڕی چاوی مرۆڤ، کە گۆڕان دەبێتە هۆیھۆی هەستپێکردنیھەستپێکردنی ئەو تیشکە.
ئاژەڵانێک هەن کە هەستیارن بە جۆرەکانی خوارووسوور ، بەڵام نەک بە بەکارهێنانی ڕاکێشی کوانتۆمی. هەستکردن بە خوارووسوور لە مارەکان پەیوەستە بە بەرز  بوونەوەی پلەی گەرمی پاکەتانێکی بچووک لە ئاوی خانە لەلایەن تیشکی خوارووسوور. ئی ئێم ئاڕ لەم مەودایە دەبێتە هۆی ورووژاندنی گەردیلەکان و گەرمکردنیان، کە دەبێتە هۆی هەستپێکردنی ئەم ئاژەڵانە بە تیشکی خوارووسوور.▼
 
▲ئاژەڵانێک هەنھەن کە هەستیارنھەستیارن بە جۆرەکانی خوارووسوور ،خوارووسوور، بەڵام نەک بە بەکارهێنانیبەکارھێنانی ڕاکێشی کوانتۆمی. هەستکردنھەستکردن بە خوارووسوور لە مارەکان پەیوەستە بە بەرز  بوونەوەی پلەی گەرمی پاکەتانێکی بچووک لە ئاوی خانە لەلایەن تیشکی خوارووسوور. ئی ئێم ئاڕ لەم مەودایە دەبێتە هۆیھۆی ورووژاندنی گەردیلەکان و گەرمکردنیان، کە دەبێتە هۆیھۆی هەستپێکردنیھەستپێکردنی ئەم ئاژەڵانە بە تیشکی خوارووسوور.
لە سەرووی مەودای ڕوناکی بینراوەوە، ڕوناکی سەرووی بنەوش هەیە کە بۆ مرۆڤ نادیار دەبێت. هۆکاری ئەم دیاردەیە بەزۆری لەبەر ئەوەیە کە کۆرنیا تیشکی خوار ٣٦٠ نانۆمەتر هەڵئەمژێت و نیسکە) لێنزە( ناوەکییەکەی چاو خوارەوەی ٤٠٠ نانۆمەتر هەڵئەمژێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو تووڵ و قووچەکانەی کە لە پشتەوەی چاوی مرۆڤدان ناتوانن هەست بە شەپۆلی زۆر کورت (خوارەوەی ٣٦٠ نانۆمەتر) بکەن و لە ڕاستیدا سەرووی بنەوش زیانیان پێ دەگەیێنێت. زۆرێک لەو گیانلەبەرانەی کە چاویان پێویستی بە نیسکە نییە (وەک گەناوەر و میگو) دەتوانن بە میکانیزمی هەڵمژینی فۆتۆن هەست بە سەرووبنەوش بکەن، بە هەمان شێوە کە مرۆڤ ڕوناکی بینراو هەست پێدەکات.▼
 
▲لە سەرووی مەودای ڕوناکیڕووناکی بینراوەوە، ڕوناکیڕووناکی سەرووی بنەوش هەیەھەیە کە بۆ مرۆڤ نادیار دەبێت. هۆکاریھۆکاری ئەم دیاردەیە بەزۆری لەبەر ئەوەیە کە کۆرنیا تیشکی خوار ٣٦٠ نانۆمەتر هەڵئەمژێتھەڵدەمژێت و نیسکە) لێنزە( (ناوەکییەکەی چاو خوارەوەی ٤٠٠ نانۆمەتر هەڵئەمژێتھەڵدەمژێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو تووڵ و قووچەکانەی کە لە پشتەوەی چاوی مرۆڤدان ناتوانن هەستھەست بە شەپۆلی زۆر کورت (خوارەوەی ٣٦٠ نانۆمەتر) بکەن و لە ڕاستیدا سەرووی بنەوش زیانیان پێ دەگەیێنێت. زۆرێک لەو گیانلەبەرانەی کە چاویان پێویستی بە نیسکە نییە (وەک گەناوەر و میگو) دەتوانن بە میکانیزمی هەڵمژینیھەڵمژینی فۆتۆن هەستھەست بە سەرووبنەوش بکەن، بە هەمانھەمان شێوە کە مرۆڤ ڕوناکیڕووناکی بینراو هەستھەست پێدەکات.
مەودای ڕووناکی بینراو لە سەرچاوە جۆراوجۆرەکان جیاوازە، هەندێک ٤٢٠ -٦٨٠ نانۆمەتر و هەندێکیتریش ٣٨٠-٨٠٠ نانۆمەتریان بۆ ئەو مەودایە دیاری کردوە. لەژێر هەلومەرجی تاقیگەیەکی ئایدیال ، مرۆڤ دەتوانێت خوارووسوور تا ١٠٥٠ نانۆمەتر ببینێت، منداڵەکان و گەنجەکان لەوانەیە هەست بە شەپۆلی سەرووی ٣١٠–٣١٣ نانۆمەتر بکەن.▼
 
▲مەودای ڕووناکی بینراو لە سەرچاوە جۆراوجۆرەکان جیاوازە، هەندێکھەندێک ٤٢٠ -٦٨٠٤٢٠–٦٨٠ نانۆمەتر و هەندێکیتریشھەندێکیتریش ٣٨٠-٨٠٠٣٨٠–٨٠٠ نانۆمەتریان بۆ ئەو مەودایە دیاری کردوە. لەژێر هەلومەرجیھەلومەرجی تاقیگەیەکی ئایدیال ،ئایدیال، مرۆڤ دەتوانێت خوارووسوور تا ١٠٥٠ نانۆمەتر ببینێت، منداڵەکان و گەنجەکان لەوانەیە هەستھەست بە شەپۆلی سەرووی ٣١٠–٣١٣ نانۆمەتر بکەن.
هەروەها، گی ڕەنگەکانی ڕووناکی کاریگەری هەیە لە سەر گەشەی ڕووەک(گیا) ، پرۆسەیەک کە ناسراوە بە فۆتۆمۆرفۆجێنیسس.▼
 
▲هەروەها،ھەروەھا، گی ڕەنگەکانی ڕووناکی کاریگەری هەیەھەیە لە سەرلەسەر گەشەی ڕووەک (گیا) ، پرۆسەیەک کە ناسراوە بە فۆتۆمۆرفۆجێنیسس.
خێرایی ڕووناکی لە بۆشاییدا بە تەواوی ٢٩٩٧٩٢٤٥٨ مەتر/چرکە پێناسە دەکرێت (١٨٦٢٨٢میل/چرکە). لەڕاستیدا، مەتر ئێستا لە ڕووی خێرایی ڕووناکییەوە دیاری دەکرێت. هەموو [[شەبەنگی کارۆموگناتیسی]] بە هەمان خێرایی لە بۆشاییدا دەجوڵێن. فیزیکزانان هەوڵیانداوە بە درێژایی مێژوو خێرایی ڕووناکی بپێون. گالیلۆ هەوڵی­دا خێرایی ڕووناکی لە سەدەی حەڤدەهەم بپێوێت. یەکێک لەو تاقیکردنەوانە بۆ پێوانەکردنی خێرایی ڕووناکی لەلایەن ئۆلی رۆمێر فیزیکزانێکی دانمارکی لە ساڵی ١٦٧٦ ئەنجام درا. بە بەکارهێنانی تەلسکۆب، رۆمێر چاودێری جوپیتەر و یەکێک لە مانگەکانی جوپیتەر کرد) بە ناوی ئایۆ(. لە ماوەیەکی ئاشکرادا لە خولگەی ئایۆدا، ئەو ژمێریاری کرد کە ڕووناکی نزیکەی ٢٢ خولەک دەخایەنێت بۆ ئەوەی لە ئەندازەی تیرەی خولگەی زەوی بپەڕێتەوە. بەڵام، قەبارەی خولگەی زەوی لەو کاتە نەپێورابوو. ئەگەر رۆمەر ئەندازەی خولگەی زەوی زانیبا، ئەوا خێرایی رووناکی ٢٧٧،٠٠٠،٠٠٠  مەتر/چرکە دیاری دەکرد<ref>{{Citation|title=Light|date=2022-03-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Light&oldid=1076119155|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-03-27}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Shea|first=James H.|date=1998-07|title=Ole Ro/mer, the speed of light, the apparent period of Io, the Doppler effect, and the dynamics of Earth and Jupiter|url=http://dx.doi.org/10.1119/1.19020|journal=American Journal of Physics|volume=66|issue=7|pages=561–569|doi=10.1119/1.19020|issn=0002-9505}}</ref>.{{شەبەنگی کارۆموگناتیسی}}▼
 
▲خێرایی ڕووناکی لە بۆشاییدا بە تەواوی ٢٩٩٧٩٢٤٥٨ مەتر/چرکە پێناسە دەکرێت (١٨٦٢٨٢میل/چرکە). لەڕاستیدا، مەتر ئێستا لە ڕووی خێرایی ڕووناکییەوە دیاری دەکرێت. هەمووھەموو [[شەبەنگی کارۆموگناتیسی]] بە هەمانھەمان خێرایی لە بۆشاییدا دەجوڵێن. فیزیکزانان هەوڵیانداوەھەوڵیانداوە بە درێژایی مێژوو خێرایی ڕووناکی بپێون. گالیلۆ هەوڵی­داھەوڵیدا خێرایی ڕووناکی لە سەدەی حەڤدەهەمحەڤدەھەم بپێوێت. یەکێک لەو تاقیکردنەوانە بۆ پێوانەکردنی خێرایی ڕووناکی لەلایەن ئۆلی رۆمێرڕۆمێر فیزیکزانێکی دانمارکی لە ساڵی ١٦٧٦ ئەنجام درا. بە بەکارهێنانیبەکارھێنانی تەلسکۆب، رۆمێرڕۆمێر چاودێری جوپیتەر و یەکێک لە مانگەکانی جوپیتەر کرد) بە ناوی ئایۆ(. لە ماوەیەکی ئاشکرادا لە خولگەی ئایۆدا، ئەو ژمێریاری کرد کە ڕووناکی نزیکەی ٢٢ خولەک دەخایەنێت بۆ ئەوەی لە ئەندازەی تیرەی خولگەی زەوی بپەڕێتەوە. بەڵام، قەبارەی خولگەی زەوی لەو کاتە نەپێورابوو. ئەگەر رۆمەرڕۆمەر ئەندازەی خولگەی زەوی زانیبا، ئەوا خێرایی رووناکیڕووناکی ٢٧٧،٠٠٠،٠٠٠٢٧٧٬٠٠٠٬٠٠٠  مەتر/چرکە دیاری دەکرد.<ref>{{Citation|title=Light|date=2022-03-09|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Light&oldid=1076119155|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-03-27}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Shea|first=James H.|date=1998-07|title=Ole Ro/mer, the speed of light, the apparent period of Io, the Doppler effect, and the dynamics of Earth and Jupiter|url=http://dx.doi.org/10.1119/1.19020|journal=American Journal of Physics|volume=66|issue=7|pages=561–569|doi=10.1119/1.19020|issn=0002-9505}}</ref>.{{شەبەنگی کارۆموگناتیسی}}
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/ڕووناکی»