زمانی ژاپۆنی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب بۆت: زیادکردنی پۆلە ھاوسەنگەکان
چاکسازی
تاگەکان: nowiki زیاد کرا بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
ھێڵی ١:
{{Infobox language|name=ژاپۆنی|nation={{flag|Japan}} ([[de facto]])<br/>{{flag|Palau}}<br/>(on [[Angaur Island]])|glottoname=excluding [[Hachijo language|Hachijo]]|glotto=nucl1643|sign=[[Signed Japanese]]|notice=IPA|imageheader=|imagecaption={{longitem|{{transl|ja|Nihongo}} ('Japanese') in [[kanji]] in [[Japanese writing system|Japanese script]]}}|imagesize=75px|image=Nihongo.svg|lingua=45-CAA-a|iso3=jpn|iso2=jpn|iso1=ja|script={{ublist |Mixed scripts of [[Kanji]] {{smaller|([[Chinese character]])}} and [[Kana]] {{smaller|([[Hiragana]], [[Katakana]])}} |[[Japanese Braille]]}}|nativename={{big|{{Nihongo2|日本語}}}}<br/>''Nihongo''|ancestor4={{nowrap|[[Early Modern Japanese]]}}|ancestor3=[[Late Middle Japanese]]|ancestor2=[[Early Middle Japanese]]|ancestor=[[Old Japanese]]|fam1=[[زمانەکانی جاپۆنی| ژاپۆنیک]]|familycolor=Altaic|ref=ne2010|date=۲۰۲۰|speakers=۱۲٨ ملیۆن|ethnicity=[[Japanese people|Japanese]] {{smaller|([[Yamato people|Yamato]])}}|states=[[ژاپۆن]]|pronunciation={{nowrap|{{IPA|/nihoNɡo/}}: {{IPA|[ɲihoŋɡo]}}}}|glottorefname=ژاپۆنی}}
[[پەڕگە:Japanese dialects-en.png|وێنۆک|چەپ|250px|نەخشەی شێوەزارەکانیزاراوەکانی زمانی ژاپۆنی]]
'''زمانی ژاپۆنی''' (日本語 بە لاتینی: ''Nihongo'') [[زمانی فەرمی]]ی [[ژاپۆن]]ە، لە وڵاتی [[پالاو]]یشدا بەکاردێت. [[ژاپۆنی]] زمانێکی ڕۆژھەڵاتی [[ئاسیا]]یە، کە زیاتر لە ١٢٥١٢٨ ملیۆن کەس لە ژاپۆن قسەیپێی پێ دەکەن،دەدوێن، و زیاتر زمانێکی نەتەوەیییە. ھەروەھا ئەندامیشە لە خێزانی زمانەکانی ژاپۆنیک یان ([[ڕیوکیوان]]ی-ژاپۆنی) کە پەیوەندیانپەیوەندییان بەلەگەڵ گرووپیکۆمەڵەی زمانەکانی دیکە بە تایبەتی [[زمانی کۆری]] ھەیە.
 
کەمێک بەر لە مێژووی زمانەزمانەکە کە دەزانرێت،دەزاندرێت، یاخود کاتێک یەکەم جار لە [[ژاپۆن]] بەدی کەوت. بەڵگەنامە چینییەکانی سەدەی سێیەم ھەندێک وشەی ژاپۆنییان لەخۆگرتبوو. بەڵام پەرتووکە گرنگەکان ھەتاکوو سەدەی ھەشتەم بەدی نەکەوتن.
 
== مێژوو ==
 
 
=== کورتە مێژوو ===
 
وا دەگوترێت کە ھەمان پێشینیی زمانەکان یاخود زاراوەکانی (ژاپۆنی) و (ڕیوکیوان) لەلایەن دانیشتوانیدانیشتووانی کیشوەری [[ئاسیا]] یان دورگەدوورگە نزیکەکانی [[زەریایئۆقیانووسی ئارام|ئۆقیانووسی ئارامەوە]]ە وە بەرەو ژاپۆن برابێت. زۆر کەم دەربارەی '''زمانی ژاپۆن'''یژاپۆنیی ئەم سەدەیە دەزاندرێت. لەبەر ئەوەی یەکەم جار نوسیننووسین له [[چین]]ەوە دەبوایه ئاشنا بکرێت، و هیچ [[بەڵگە (ڕاستی)|بەڵگه]] <nowiki/>یەکی ڕاستەوخۆش نییه؛ لەبەرئەوهلەبەرەوه هەرشتێکهەر شتێک که دەبێت بزاندرێت لەسەر (ژاپۆن)ی ئەم سەدەیه دەبێت بگەڕێتەوه سەر بناغەکانی [[ژاپۆنیژاپۆنیی دێرین]].
 
=== ژاپۆنیژاپۆنیی دێرین ===
 
[[ژاپۆنیژاپۆنیی دێرین]] کۆنترین قۆناغی بەڵگه داریبەڵگەداری زمانی ژاپۆنییه. لەدەملە دەمی بڵاوبوونەوەی [[بوزابودیزم|بودیزمدا]]دا،، سیستمی نووسینی [[چینی|چینیی]]ش بەرەو ژاپۆن ئاورده کرابوو. کۆنترین دەقه نووسراوەکانی ژاپۆن که دۆزراونەتەوه به زمانی چینی کلاسیکین، به ڵامبەڵام لەوانەشه مەبەست لێیان خوێندنەوەیان بووبێت هەر بهبە ژاپۆنی بهبە بەکارهێنانی میتۆدی '''[[کانبون''']]. هه ندێکھەندێک لەم دەقهدەقە چینیانهچینییانه دەستەڕۆیی ڕێزمانی ژاپۆنی نیشان دەدەن، وەکوو ڕیزی وشه ( بۆ نموونه، دانانی کردارکار له دوای بکەر). ژاپۆنیژاپۆنیی دێرین هەروەها سیستمی مان یۆگانا بۆ نوسیننووسین بەکار دەهێنێت،بەکاردەهێنێت، که لهلەسەر سەرشێوازی فۆنتینووسینی [[کانجی]] دانراوه. بناغهبناغەکردنی کردنی له سەرلەسەر سیستمی مان یۆگانا، [[ژاپۆنیژاپۆنیی دێرین]] له ۸۸ بڕگەی دیاریکراو پێکدێت. بەهۆی هەموو ئەو بڕگه زیادانەوه، وا دەردەکەوێت که ژاپۆنیژاپۆنیی دێرین سیستمی بزوێنی له ژاپۆنیژاپۆنیی ئێستا زیاتر بووه-بووه، و بەڵکوو له ٨ بزوێن پێک هاتووه. چەند مادەیەکی [[ڕێزمان]]ی ژاپۆنیژاپۆنیی دێرین هێشتا له زمانه نوێکەدانوێیەکەدا بەدی دەکرێت.
 
=== ژاپۆنی مۆدێرن ===
 
دەگوترێت ژاپۆنی مۆدێرن له [[سەدەی ئیدۆ]] و 1600 سەریهەڵداوە. له سەدەی ئیدۆ، ئیدۆ(تۆکیۆی ئێستا) بوو بە گەورەترین شاری ژاپۆن، و زاراوەی ئیدۆ بوو به ژاپۆنی ستاندارد. له دوای کۆتاییهاتنی دەستبەسەری هاتن و چونی ژاپۆن له 1853دا، بەکارهێنانی وشەی زمانه ئەوروپییەکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو زیادیان کردووە. لە سەدەی ١٩٤٥ تا ئێستا بەکارهێنانی وشە ئنگلیزییەکانیش بەهەمان شێوە زیادیان کردووە، بەتایبەتی ئەو وشانەی پەیوەندیان بە تەکنۆلۆژیاوە هەیە، کە زۆر جار لە [[ئەنیمێ|ئانمییەکاندا]] بەکار دێت.
 
=== ژاپۆنیی ھاوچەرخ ===
 
دەگوترێت ژاپۆنیژاپۆنیی مۆدێرنھاوچەرخ له [[سەدەی ئیدۆ|سەردەمی ئیدۆ]] و(کە 1600لە سەریهەڵداوە١٦٠٣ەوە بۆ ١٨٦٧ بەردەوامبوو) سەریھەڵداوە. له سەدەیسەردەمی ئیدۆ، ئیدۆ (تۆکیۆی ئێستا) بوو بە گەورەترین شاری ژاپۆن، و زاراوەی ئیدۆ بوو بهبە ژاپۆنیژاپۆنیی ستاندارد. لهلە دوای کۆتاییهاتنیکۆتاییھاتنی دەستبەسەری هاتن و چونیچوونی ژاپۆن له 1853دا،١٨٥٣دا، بەکارهێنانی وشەی زمانه ئەوروپییەکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو زیادیان کردووە. لە سەدەی ١٩٤٥١٩٤٥ەوە تا ئێستا بەکارهێنانی وشە ئنگلیزییەکانیشئینگلیزییەکانیش بەهەمان شێوە زیادیان کردووە، بەتایبەتی ئەو وشانەی پەیوەندیانپەیوەندییان بە تەکنۆلۆژیاوە هەیە،هەیە—بۆ نموونە، ئینتانێتۆ ("ئینتەرنێت") کامێرا ("کامێرا") کە زۆر جار لە [[ئەنیمێ|ئانمییەکاندائەنیمێیەکانیشدا]] بەکار دێتبەکاردێن.
== دابەشبوونی جوگرافی ==
هەرچەندە ژاپۆنی لە سەرتاسەری ژاپۆن و تەواوی قسەی پێ دەکرێت، بەڵام لە دەرەوەش بەهەمان جۆر بەکار هێندراوە. لە پێش و لە کاتی [[جەنگی جیهانی دووەم]]دا,دا، وەو لەکاتی دەستبەسەرداگرتنی [[تایوان]] و [[کۆریا]]، هەروەهاھەروەھا بەشێکی بچووکی [[چین]]، [[فلیپین]] و چەند دورگەیەکیدوورگەیەکی دیکەی پاڵاو،پالاو، تاکەکانی ئەو وڵاتانە فێری ژاپۆنی و هەروەهاھەروەھا زمانی شانشینەکەش بوون. لەبەر ئەو هۆکارەش، چەندەهاچەندەھا بەساڵاچووی ئەو وڵاتانە ئێستاش دەتوانن بە ژاپۆنی قسە بکەنبدوێن.
 
== بەکارهێنانی زمان ==
زمانی ژاپۆنی بە سێ شێوە دەنوسرێتدەنووسرێت کە بریتیینبریتین لە:
* [[کانجی]]: بۆ ناوەکان بەکاردێت.
* [[کاتاکانا]]: بۆ وشە و ناوە بییانییەکان.
* [[ھیراگانا|هیراگانا]]: بۆ سیفەتەکان و کردارەکان.
{{نێوانویکی|code=ja}}
 
== نموونەیەک لە دەقی ژاپۆنی ==
بەندی یەکەمی ''[[بانگنامەی گەردوونیی مافەکانی مرۆڤ]]'' بە ژاپۆنی:
 
すべての人間は、生まれながらにして自由であり、かつ、尊厳と権利と について平等である。人間は、理性と良心とを授けられており、互いに同胞の精神をもって行動しなければならない。
 
نموونە دەقەکە بە ڕێنووسی کوردی:
 
''سوبێتێ نۆ نینگێن وا، ئومارێناگارا نی شیتێ جییوو دێ ئاری، کاتسو، سۆنگێن تۆ کێنری تۆ نی تسویتێ بیۆدۆ دێ ئارو. نینگێن وا، ڕیسێی تۆ ڕیۆشین تۆ ئۆ سازوکێرارێتێ ئۆری، تاگای نی دۆھۆ نۆ سێیشین ئۆ مۆتێ کۆدۆ شیناکێرێبا نارانای.''
 
بەندی یەکەمی ''بانگنامەی گەردوونیی مافەکانی مرۆڤ'' بە کوردی:
 
''ھەموو مرۆڤەکان بە ئازادی و یەکسانیی لە شکۆ و مافەکاندا لەدایکدەبن. ئەوان خاوەن ھۆش و ویژدانن و دەبێت ھەڵسوکەوتیان لەگەڵ یەکتر برایانە بێت.''<ref>{{Cite web|last=Nations|first=United|title=بانگنامەی گەردوونیی مافەکانی مرۆڤ|url=https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights|url-status=live|access-date=2022-03-26|website=United Nations|language=en}}</ref>
 
== سەرچاوەکان ==
<سەرچاوەکان/>
[[پۆل:زمانی ژاپۆنی]]
[[پۆل:زمانەکانی ژاپۆن]]