کاردانەوەی کیمیایی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''کاردانەوەی کیمیایی''' یان '''کارلێکی کیمیایی''' ({{بە ئینگلیزی|Chemical reaction}}) (ھەڵەی باو: کارلێکی کیمیایی) بریتییە لە ڕەوتی گۆڕانی پێکھاتەکانی ماکە سەرەتاییەکان؛سەرەتایییەکان؛ لەم ڕەوتەدا چەن ماددەی کیمیایی دەگۆڕێن و دەبنە چەن ماددەیەکی کیمیایی تر.

لە گۆڕانی فیزیکیدا، تەنیا دۆخی فیزیایی ماددە دەگۆڕێ، نە پێکھاتەکانی ماددە. کەوابوو گۆڕانی ھەموو دۆخەکانی ماددە، وەک: [[توانەوە]]، [[بەستن]]، [[بوونە ھەڵم]]، [[بوونە ئاو]]، تەسعید و ھەروەھا توانەوەی خوێکان و بازەکان لە ئاودا، دەچنە بازنەی گۆڕانکاری فیزیاییەوەفیزیایییەوە.

''بە گەرم کردنیگەرمکردنی کڵۆیێ شەکر لە لوولەی ئەزمووندا، سەرەتا شەکرەکە دەتوێتەوە کە دیاردەیەکی فیزیکییە. پاشان ڕەنگەکەی بۆر دەبێ، کە نیشانەی دەست پێکردنی ڕەوتی بوون بە [[کاربۆن]]ی شەکرە و ئەمە دیاردەیەکی کیمیاییەکیمیایییە. دوایی ھێندێک ھەڵم بەرز دەبێتەوە کە نیشاندەری شی بوونەوەی شەکر و درێژەی دیاردەی کیمیاییەکیمیایییە. پاشان، دڵۆپە ئاو دەکەوێتە سەر لوولەلەکە، ئەمە بوونە ئاوی ھەڵمەکەیە و دیاردەیەکی فیزیکییە. لە کۆتاییدا، لە نێو لوولەکە، ماکێکی ڕەشی بێ تام و نەتواوە لە ئاودا (پێچەوانەی شەکرە سەرەتاییەکەسەرەتایییەکە) بەجێ دەمێنێ کە [[خەڵووز]]ە و بە گۆڕانی ڕەنگ، تام و جۆری توانەوەی، ئاماژە بە دیاردەیەکی کیمیایی دەکا.''

بە پێیبەپێی [[بمێنی جرم|یاسای بمێنی وزە]]، لە ھیچ کاردانەوەیکدا کۆی وزە ناگۆڕێت. کەوابوو ئەم جیاوازییە، بە شێوەی گەرما خۆی دەردەخا. بۆیە لە کاردانەوەی وەک: کاردانەوەی سووتانی [[مێتان]]، کە بە پێکھاتنی ھایدرۆجین کلۆراید کۆتایی دێ، ئاستی وزەی بەرھەمەکان لە ماکە کاردەرەوەکان کەمترە و، گەرما بەر دەبێ و، بە کاردانەوەی گەرمادەر دەناسرێن. لە بەرامبەردا، لەو کاردانەوانەی کە تێیدا ئاستی وزەی کیمیایی بەرھەم زۆرتر لە کاردەرەوە سەرەتاییەکانە،سەرەتایییەکانە، کاردانەوەی گەرماگیر دەبێژن. بۆ سەرگرتنی کاردانەوەی گەرماگیر، دەبێ بڕێ گەرما بە پێکھاتەکانی کاردەرەوە بدرێت، وەک: شیکاری [[ئالومنیۆم کلۆراید]]ی بەستوو، کە بە گەرم کردن،گەرمکردن، دەبێتە دوو گازی [[ئاموونیاک]] و [[ھایدرۆجین کلۆراید]].

لە ئەندازیاری وزەی کیمیاییدا، ھەڵسەنگاندنی ئاستی وزەی بەرھەم و پەسا گرنگی تایبەتی ھەیە. لە زانستی کیمیادا بە گۆڕانی ئاستی گەرما، [[ئانتاڵپی]] دەڵێن و بە ΔH نیشانی ئەدەندەدەن. لە کاردانەوەیەکی گەرمادەر:

ھەزاران کارلێکی کیمیایی ناسراو، لە سیستمە ژیانییەکان و کردە پیشەسازییەکان و تاقیگە کیمییاییەکانداکیمیایییەکاندا ڕوودەدەن و بەزۆریی پێویستە ئەو بەرھەمانە پێشبینیی بکرێن کە لەو کارلێکانەدا پەیدا دەبن، بیرکەوتنەوەی ھاوکێشەکانی بەو ژمارە زۆرە کارلێکە، کارلێکی سەخت و شەکەتکەرە، بۆیە باشتر و ھەڵکەوتوو تر وایە، ئەو کارلێکانە بەپێی چۆنییەتی ڕوودانیان بپۆڵێنرێن، ئەوجا زانیارییە گشتییەکان دەربارەی جۆرەکانی ئەو کارلێکانە لەپێشبینیی بەرھەمەکانیدا بەکاربھێنرێت. کارلێکە کیمیاییەکانکیمیایییەکان دەکرێن بە پێنج جۆری بنچینەییەوەبنچینەیییەوە کە ئەمانەن:<ref>پەڕتووکی خوێندکاری پۆلی دەیەمی زانستیی، لاپەڕە ٦٠</ref>

لە کاردانەوەی پێکھاتن (بە[[ئینگلیزی]]: Composite reaction) یاخود کاردانەوەی یەکگرتن (بەئینگلیزی: Synthesis reaction)، دوو ماددە یان زۆرتر یەک دەگرن بۆ پێکھێنانی ئاوێتەیەکی نوێ، ئەم جۆرە کاردانەوە بەم ھاوکێشە گشتییەی خوارەوە دەردەبڕدرێت:{{ھن}}

نموونەی کارلێکە سادەکانی یەکگرتنی ھەر توخمێک لەگەڵ ئۆکسجیم بۆ پێکھێنانی ئۆکسیدی ئەو توخمە، نزیکەی ھەموو کانزاکان، لەگەڵ [[ئۆکسجین]] یەک دەگرن و [[ئۆکسید]] پەیدا دەکەن، کە شریتێکی باریکی [[مەگنیسیۆم]] دەسووتێنرێت، بەگڕێکی سپیی بریسکەدار دەسووتێ و کە بە تەواویی شریتەکە دەسووتێ، [[خۆڵەمێش]]ێکی ورد و سپی لێ دەمێنێتەوە کە [[ئۆکسیدی مەگنیسیۆم]] و ئەم کارلێکە کیمییاییەکیمییایییە بەم ھاوکێشەیە دەردەبڕدرێت:{{ھن}}

توخمەکانی تری کۆمەڵەی ٢ ی [[خشتەی خولی]]، بەھەمان ڕێگە کارلێک دەکەن و ئۆکسیدەکانییان پێک دێنن، کە [[شێوگی کیمیایی|شێوگی]] گشتییان MO ـیە،یە، ھێمای M کانزاکە پیشان دەدات. کانزاکانی کۆمەڵەی ١، [[ئۆکسید]] پێک دێنن، کە شێوگی گشتییان M^٢O ـیە،یە، وەک Li_٢O, Na^٢O, K_٢O ھەروەھا توخمەکانی کۆمەڵەی ١ و ٢ لەگەڵ گۆگرد بەھەمان شێوە کارلێک دەکەن و گۆگردید پێک دێنن وەک M_٢s، ئەمانەی خوارەوە نموونەی ئەو جۆرە کارلێکانەی یەکگرتنن:{{ھن}}

* پەڕتووکی کیمیای پۆلی یانزەھەمییازدەھەمی زانستیی (لاپەڕە ٤٧) - وەزارەتی پەروەردەی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان.