محەممەدی چوارەم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

سوڵتان محەمەدی چوارەم لە سالی ١٦٤٨ دەسەڵاتی گرتە دەست کاتێک لە تەمەنی حەوت ساڵیدابووساڵیدا بوو لەبەر ئەوە داپیرەی «ماھپەیکەر کۆسەم سوڵتان» بە نازناوی والیدەی موعەزەمە (دایکی گەورە) دووبارە سەڵتەناتیلە وەرگرتجیاتیی لەئەو جیاتیسەڵتەنەتی ئەو،وەرگرت و ماوەی جێگیرییەکەشی سێ سالیساڵی خایاند، کارووباریکاروباری دەولەتدەوڵەت تەواو بەرەو خراپی چوو و ئینکیشارییئینکیشارییەکان دەستیان گرتبوو بەسەر دەوڵەتدا.

دواتر لە ساڵی ١٦٥١١٦٥١، ماھپەیکەر کۆسەم سوڵتان بە فەرمانی تورھان سوڵتان بە قژی خۆی خنکێندرا و بوو بە یەکەم دایکە سوڵتانی کوژراو لەبەر ئەوەی لای خەڵکی زۆر خۆشەویست و خێرکەر و مرۆڤمرۆڤدۆست دۆست بووبوو؛ لە پاش مردنی ناسناوی «والیدەی شەھیدە» دایکی شەھید و «والیدەی مەقتولە» دایکی کوژراوی پێ بەخشرا،بەخشرا. محەمەدی چوارەم لە تەمەنێکدا نەبوو کە بتوانێت ڕاستەوخۆ جڵەوی دەسەڵات بگرێتە دەست، لەبەرئەوەلەبەر ئەوە دایکی خەدیجە تورھان لە جیاتیجیاتیی ئەو دەسەڵاتی وەرگرت،وەرگرت. وئەو گەنج بوو لەگەنجێکی تەمەنیتەمەن بیست و چوار ساڵیداساڵ بوو، بەلامبەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ھۆشمەند و وریا بوو، پێداگربووپێداگر بوو لەسەر بەرژوەندییەکانی دەوڵەت کە [[ئینکیشاری]] بە ئارەزووەکانی خۆیان ئەیانگۆڕی،دەیانگۆڕی. لەبەرئەوەلەبەر گەڕائەوە بە دوادوای پیاوی لێھاتوولێھاتوودا دەگەڕا تا ئیش و کارەکانیئیشوکارەکانی دەوڵەت بگرنە دەست و شان و شکۆکەی بۆ بگەڕێننەوە، ھەروەھا نیازمەندی دۆزینەوەی سەدڕی ئەعزەمێکی بەھیز بوو کە سوڵتان پشتی پێ ببەستیتببەستێت لە کارووبارەکانیداکاروبارەکانیدا.

ئەم سوڵتانە لاوە دوای پێنج ساڵ گەڕان محەممەد پاشا کۆپرولوکۆپرولوی دۆزییەوە کە بە نەژاد ئەلبانی بوو و پیاوێکی بەھیز و لێھاتوو بوو،بوو وو، پێش ئەوەی پایەکەی وەربگرێتوەربگرێت، مەرجی دانا کە بتوانێت خۆی ڕاستەوخۆ لەگەڵ سوڵتانەدا قسە بکات و سولتانەشسوڵتانەش مەرجەکەی قبوڵ کرد لەبەر بەرژەوەندیبەرژەوەندیی گشتیگشتیی دەوڵەت و گەڕاندنەوەی ھێمنی و یاسا بۆ دامودەزگاکانی دەوڵەت ودەوڵەت، بە تایبەت [[لیبیا]] کە لەو کاتەدا ماوەیکماوەیەک ئاژاوەی بە خۆیەوە ئەبینیدەبینی، قبووڵ کرد.