ئاسیای ناوەندی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب r2.5.2) (ڕۆبۆت: زێدەکردنی ku:Asyaya Navîn, ky:Орто Азия؛ لابردنی: tt:Урта Азия
ب r2.7.2) (ڕۆبۆت: چاکسازیی fa:آسیای مرکزی؛ دەستکاریی جوانکاری
ھێڵی ١:
[[پەڕگە:Central Asia world region2.png|thumb|400px|'''<font color=saddlebrown>███</font> پێناسەی فەڕمی یەکێتی سۆڤێت<br /><font color=goldenrod>███</font> پێناسەی گشتی ئێستا<br /><font color=#FFCC66>███</font> پێناسەی یونسکۆ''']]
'''ئاسیای ناوەڕاست''' یان ناوەڕاستی ئاسیا بە ئینگلیزی ''Central Asia'' ناوچەیەکی فراوانە لە قاڕەی [[ئاسیا]]، ئۆزبەگستان، کازاخستان، تاجیکستان، قرغیزستان، تورکمانستان.. کۆمارەکانی ئاسیای ناوەڕاستن، لەگەڵ ئەوەی ئەم ناوچەیە پێناسەکراوە، بەڵام پێناسەیەکی یەکگرتووی نیە کە لە ھەموو لایەکی جیھان ڕیکەوتبن لەسەری، سنورەکەی بە شێوەیەکی ورد دیاری نەکراوە، و ناوچەکە زۆر تایبەتمەندی گرنگی ھاوبەشی ھەیە، کە لە ڕووی مێژووییەوە بە شێوەیەکی شیاو بە یەکەوە بەستراون، لە ئەنجامی ئەوەدا ناوچەکە ڕێگەی یەکتربڕینی خەڵک و بیرۆکەکانی نێوان [[ئەوروپا]] و [[ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست]] و باشوری ئاسیا و ڕۆژھەڵاتی ئاسیایە، ھەروەھا زۆر جار بە ناوی ئاسیای ناوخۆ یان تورکستان دەناسرێت.
== پێناسە ==
[[پەڕگە:Great Game cartoon from 1878.jpg|thumb|250px|کاریکاتێرێکی سیاسی لە ماوەی یاریە گەورەکەدا, ئەمیری ئەفغانی لە نێوانی ئیمپڕاتۆڕی روسی و بەریتانیدایە ١٨٧٨]]
لە تۆمارە چینیە کۆنەکاندا دەربڕینی ھەرێمە ڕۆژئاواییەکان بەکارھاتووە بۆ ئەو خاکانەی کە ئەکەونە ڕۆژئاوای چینەوە، و بیرۆکەی دەربڕینی ئەم ناوچەیە بە ئاسیای ناوەڕاست لە سەڵی ١٨٤٣ ھات لە ڕێگەی جوگرافیناس ئەلیکسندەر فۆن، و چەند پێناسەیەکی جیاوازی ھەیە و لە زۆربەی کتێبەکاندا بە ناوچەی تورکستان ئاماژەی بۆ کراوە.
== دابەشبوونی دانیشتوان ==
بە زۆربەی پێناسەکان، زیاتر لە ٨٠ ملیۆن کەس لەو ناوچەیەدا ئەژین، کە نزیکەی %٢ دانیشتونی ئاسیایە، و چڕی دانیشتوان ٩ کەس بۆ ھەر کم²، ئەو ژمارەیەش زۆر کەمە بەرامبور ئەوەی بە گشتی لە قاڕەکەدا ٨٠.٥ کەس ئەژی لە ھەر کم².
== یاریە گەورەکە ==
یاریە گەورەکە The Great Game، دەربڕینێکی بەریتانی بوو کاتێک ڕکەبەری و ناکۆکی ستراتیژی نێوان ئیمپڕاتۆری بەریتانی و ئیمپڕاتۆری ڕوسییان بینی لە سەرکردایەتی کردنی ئاسیای ناوەڕاستدا بەکاریان ھێنا، بە گشتی ماوەکەی دەست پێدەکات لە ڕێکەوتننامەی ڕوسی فارسی ساڵی ١٨١٣ تا کۆبوونەوەی ئینگلیزی ڕوسی ساڵی ١٩٠٧، و لە دوای شۆڕشی بەلشەڤی، یاریەکە چووە پلەیەکی نەرمترەوە، و لە دوای جەنگی جیھانی دووەم، [[وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا]] جێگەی [[بەریتانیا]]ی گرتەوە لە میانەیەدا، و لە دوای داڕمانی یەکێتی سۆڤێت، جارێکی تر ڕکەبەریەکە دروست بوویەوە کە ناسراوە بە یاریە گەورە نوێکە لە نێوان وڵاتە یەکگرتووەکان و [[ڕووسیا]]دا. ھەروەک زۆر لە ڕاگەیاندنەکان ئاماژە بەوە ئەدەن کە ناکۆکی نێوان ھێزە نێودەوڵەتیەکان و ھێزەکانی تاڵیبان لە [[ئەفغانستان]] بریتیە لە یاریە گەورە تازەکە.
== ناوچەکان ==
[[پەڕگە:Ertugrul Gazi Mosque in Ashgabat, Turkmenistan.jpg|thumb|250px|مزگەوتی ئۆرتۆغرۆل غازی لە عەشق ئاباد]]
{|class="wikitable"
ھێڵی ٢٠:
|-
|[[کازاخستان]]
|٢،٧٢٤،٩٠٠
|٢,٧٢٤,٩٠٠
|١٦،٠٠٤،٨٠٠
|١٦,٠٠٤,٨٠٠
|ئاستانە
|ڕوسی، قەزخی
ھێڵی ٢٨:
|-
|[[قرغیزستان]]
|١٩٩،٩٠٠
|١٩٩,٩٠٠
|٥،٤٨٢،٠٠٠
|٥,٤٨٢,٠٠٠
|بیشکاک
|ڕوسی، قیرگیزی
ھێڵی ٣٦:
|-
|[[تاجیکستان]]
|١٤٣،١٠٠
|١٤٣,١٠٠
|٧،٣٤٩،١٤٥
|٧,٣٤٩,١٤٥
|دووشەنبە
|تاجیکی
ھێڵی ٤٤:
|-
|[[تورکمانستان]]
|٤٨٨،١٠٠
|٤٨٨,١٠٠
|٥،١١٠،٠٠٠
|٥,١١٠,٠٠٠
|عەشق ئاباد
|تورکمانی
ھێڵی ٥١:
|-
|[[ئوزبەکستان]]
|٤٤٧،٤٠٠
|٤٤٧,٤٠٠
|٢٧،٦٠٦،٠٠٠
|٢٧,٦٠٦,٠٠٠
|تەشقەند
|ئۆزبەگی
ھێڵی ٥٩:
|}
 
* زۆرجار ئەم وڵاتانەش لەسەر ئاسیای ناوەڕاست ھەژمار ئەکرێن؛
* [[ئەفغانستان]]
* [[پاکستان]]
* [[مەنگۆلیا]]
* [[چین]] (ناوچەی شین جیانگ)
* [[ڕووسیا]] – سیبریا
== سەرچاوەکان ==
[http://www.marefa.org/index.php/%D8%A2%D8%B3%D9%8A%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%B7%D9%89 سایتی المعرفة]
{{ناوچەکانی جیهان‏}}
 
[[پۆل:ناوچەکانی جیهانجیھان]]
 
[[پۆل:ناوچەکانی جیهان]]
 
[[ace:Asia Teungöh]]
Line ٩٤ ⟶ ٩٣:
[[et:Kesk-Aasia]]
[[eu:Erdialdeko Asia]]
[[fa:آسیای میانهمرکزی]]
[[fi:Keski-Aasia]]
[[fr:Asie centrale]]