ویکیپیدیا:ڕێنووسی زمانی کوردی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

*[[#«ی»ی پێوەندی|«ی»ی پێوەندی]]

*[[#«ی»ی سێیەم کەسی تاک|«ی»ی سێیەم کەسی تاک]]

 

| style="width:15%;" |

__NOTOC__

__NOEDITSECTION__

{{shortcut|ویکیپیدیا:نووسینی کوردی|ویکیپیدیا:خاڵبەندی}}

ژمارەی پیتەکانی ئەلفبێی کوردی ٣٤ دانەن و بریتین لە:

<div style="text-align:center">

ئـ - ا - ب - پ - ت - ج - چ - ح - خ - د - ر - ڕ - ز - ژ - س - ش - ع - غ - ف - ڤ - ق - ک - گ - ل - ڵ - م - ن - و - ۆ - وو - ھ - ە - ی - ێ

</div>

بزوێنەکان لەڕاستیدا ٨ دەنگن، بەڵام بە ئەلفبێی سۆرانی (بە نووسەی عەرەبی) تەنھا ٧ دەنگیان نووسەیان بۆ دانراوە و دەنووسرێن؛ کە بریتین لە:

 

*یاسا: ھەر وشەیەکی کوردی لانیکەم یەک پیتی بزوێنی تێدایە: ن{{سوور|ا}}و؛ ک{{سوور|و}}رد؛ ک{{سوور|ۆ}}م{{سوور|ا}}ر؛ س{{سوور|وو}}ر؛ ب{{سوور|ە}}رد؛ ک{{سوور|و}}رد{{سوور|ی}}؛ س{{سوور|ێ}}

 

ھەندێ وشەی کوردی ھەن کە لە ڕواڵەتدا بزوێنیان تێدا نابینرێت وەکوو: بردن، من، ژن، مردن، بزن، خستن. بەڵام لەڕاستیدا دەنگی بزوێنیان تێدایە. ئەو بزوێنە لە ئەلفبێی کوردیی لاتیندا بە پیتی «i» دیاری کراوە، بەڵام لە ئەلفبێی بە نووسەی عەرەبیدا، ھیچ پێتێکی بۆ دانەنراوە؛ دیار نییە و بزر بووە، بۆیە ناوی نراوە «بزرۆکە». نموونە:<br />

(بردن b{{سوور|i}}rd{{سوور|i}}n) ، (من m{{سوور|i}}n)، (ژن jin)، (چل ç{{سوور|i}}l)، (مردن m{{سوور|i}}rd{{سوور|i}}n)، (بزن b{{سوور|i}}z{{سوور|i}}n) و (خستنx{{سوور|i}}st{{سوور|i}}n)

 

 

کەوا بێت ھەشتەمین دەنگی بزوێنی کوردی بە ئەلفبێی کوردی نانووسرێت و «بزرۆکە»یە.

 

لاتان سەیر نەبێت ئەگەر بڵێین بۆ ئەوەی لە ئەلفبێی کوردی کە بە پیتی عەرەبی دەنووسرێ، باشتر تێ بگەن، زۆر گرنگە ئەلفبێی کوردیی لاتینی بناسن. ئەم ئەلبێیە بریتیە لە:<br />

<div lang="en" dir="ltr" style="text-align:center">

بزوێنەکانی بریتین لە ٨ دەنگی و ھەموویان دەنووسرێن: ({{دەقی ئاوی|A}} - {{دەقی ئاوی|E}} - {{دەقی ئاوی|Ê}} - {{دەقی ئاوی|I}} - {{دەقی ئاوی|Î}} - {{دەقی ئاوی|O}} - {{دەقی ئاوی|U}} - {{دەقی ئاوی|Û}})

*پاشکۆ: لە ناوەڕاست و کۆتاییی وشەدا: ({{سوور|'''ڕ'''}} = rr) و ({{سوور|'''ڵ'''}} = ll)، لە:<br />

پێویست ناکات لە سەرەتای وشە بە ئەلفبێی لاتینی، بۆ نووسینی (ڕ) کەڵک لە (rr) وەرگرین، چونکوو زۆر ناشیرین دێتە پێش چاو، بۆیە ھەر (r) بەسە. وەکوو: ({{سوور|ڕ}}از = raz)، ({{سوور|ڕ}}ێگا = rêga)، ({{سوور|ڕ}}ۆژ = roj). بەڵام لە سۆرانیدا ئەوھا نییە.

 

:::'''نیە''' ---> '''نی{{دەقی ئاوی|ی}}ە'''

 

لە ئەلفبێی سۆرانی عەرەبیدا پیتێکی تایبەت نییە کە بۆ «پیتی یاریدەر» بەکاربێت. بۆ ئەو مەبەستە ھەر کەڵک لە پیتەکانی «ی» و «و» وەردەگیرێ کە وەک بزوێنیش بەکار دەچن. واتە ئەو دوو پیتە ھەم بزوێنن ھەم نەبزوێن:

*بزوێن: سلێمان{{سوور|ی}}، ت{{سوور|ی}}ر

*نەبزوێن: کە{{سوور|ی}}، بە{{سوور|ی}}ت

 

ھەمزە،‌ لە زمانی عەرەبی و فارسیدا، بە چەند شێوازی جۆربەجۆر بەکار دەچێت، وەکوو: {{سوور|أ إ لأ لإ ؤ ء ئـ}} ، بەڵام لە زمانی کوردیدا تەنیا شێوازی '''{{دەقی ئاوی|ئـ}}''' بەکار دەبرێت، ئەویش بە مەبەستی ئەوەی نەھێڵێ دوو بزوێن بەدوای یەکدا بنووسرێن.<br />

ھەندێ لە زمانزانان ھەمزە بە بزوێن دادەنێن و لای ھەندێکیش بە نەبزوێن دەناسرێت، بەڵام لەڕاستیدا کورد، ھەمزەی بە شێوازی (ئـ) بەکار ھێنا و بڕیاری دا وەکوو نەبزوێنێک چاوی لێ بکات، بۆ ئەوەی نەھێڵێ دوو بزوێن بەدوای یەکدا، یان ھەندێ بزوێن لە سەرەتای وشەدا بنووسرێن، نموونە:

* {{سوور|و}}رووپا = {{دەقی ئاوی|ئو}}رووپا

* {{سوور|ێ}}جگار = {{دەقی ئاوی|ئێ}}جگار

 

ھەندێ جار ڕوو دەدات کە وشەیەک وا بە پیتێکی نەبزوێن کۆتاییی ھاتووە، وەکوو: «شەو»، لەگەڵ وشەیەک کە بە (ئـ) دەستی پێ کردووە، وەکوو «ئاھەنگ»، پێکەوە کۆدەبنەوە و وشەیکی نوێ پێک دەھێنن کە واتایەکی نوێتری ھەیە وەکوو:

ھەروەھا: کەمەندام، چاوەسمەر، چاوەستێرە، گوڵەندام، گوڵەستێرە، شێرەندام، خاکەناز.

 

'''{{سوور|وو}}''' (û) دەنگێکی بزوێنە و ھەرگیز نابێ لە سەرەتای وشەدا بنووسرێت. زۆر ھەڵەیە بنووسی: ووشە ûşe، وورچ ûrç، وون ûn، ووس ûs و ھتد. بەڵکوو دەبێ بە «{{دەقی ئاوی|و}}»ی نەبزوێن بنووسرێت، چونکوو دوای ئەو پیتە، بزرۆکە ھەیە، کەوا بێت دوو بزوێن پێکەوە نانووسرێن و دەبێ وا بنووسرێن‌: {{دەقی ئاوی|و}}شە wişe، {{دەقی ئاوی|و}}رچ wirç، {{دەقی ئاوی|و}}ن win، {{دەقی ئاوی|و}}س wis و ھتد.

 

زۆر کەس بە ھەڵە دەنووسن: کەرکوک، مەحمود، حوکومەت و ھتد. کە ڕاستییەکەی ئاوایە: کەرک{{سوور|وو}}ک، مەحم{{سوور|وو}}د، حوک{{سوور|وو}}مەت و ھتد.

 

'''{{دەقی ئاوی|ە}}''' (e) سەرەڕای ئەوەی کە دەنگێکی بزوێنە، کردارێکیشە (فعل verb) کە لە «سێیەم کەسی تاک»دا، واتای (is)ی ئینگلیزی دەدات: (It is cold = ھەوا ساردە).

لە ئەلفبێی لاتیندا، کرداری ە (e) بەجیا دەنووسرێت: ‌(Hewa sard e)، بەڵام لە ئەلفبێی عەرەبیدا، دەلکێت بە وشەکەی پێشیەوە: «ھەوا سارد{{سوور|ە}}». نموونەی تر:<br /> برام{{سوور|ە}}، ھاوڕێم{{سوور|ە}}، کوڕ{{سوور|ە}}، کچ{{سوور|ە}}، پێنووس{{سوور|ە}}، دەست{{سوور|ە}}، ڕێزمان{{سوور|ە}}، کورد{{سوور|ە}}، بەرد{{سوور|ە}}.

 

جاری وایە وشەکەی پێش «ە» بە پیتێکی بزوێن «ا ـ و ـ ۆ ـ وو ـ ە ـ ی ـ ێ»، کۆتاییی ھاتووە، وەکوو: «مامۆستا»؛ ئەو کاتە ئیتر لە جیاتیی «{{سوور|ە}}» دەنووسین «{{دەقی ئاوی|یە}}»: «مامۆستا{{دەقی ئاوی|یە}} mamosta ye».

 

*«سنەیی{{دەقی ئاوی|یە}}‌» نەک «سنەیی یە، سنەییە»

 

سەیری ئەم وشانە بکەن: «مەی mey»، «بی bî».

 

لە ئەلفبێی عەرەبیدا (ییـ) وەکوو یەکن، بەڵام لەڕاستیدا یەکەمیان بزوێنە و دووەمیان نەبزوێنە. ئەگەر سەیری لاتینییەکەی بکەین باشتر بۆمان ڕوونە: (îy). بۆیە گەر بزانین بە لاتینی چۆن دەنووسرێن، زۆر بەئاسانی لێک جیا دەکرێنەوە.

 

«یی î» دەنگێکی درێژە و بەداخەوە لە ئەلفبێی عەرەبیدا ھیچ پیتێکی جیاوازی بۆ دانەنراوە. ھەندێ لە نووسەران بۆ بزوێنی «î» ھەموو کاتێ کەڵکیان لە «یی» وەردەگرت، تەنانەت لە ناوەڕاست و کۆتاییی وشەشدا و، وا دەیاننوسی:

 

 

بەڵام چونکوو ناشیرین بوو، لە ناو نووسەر و خوێنەری کورددا جێی نەگرت و بەناچاری ھەر یەک «ی» بۆی بەکار ھێنرا: «تیر tîr»، «سیر sîr»، «چیمەن çîmen»، «کوردی kurdî»، «سی sî»، «سلێمانی Silêmanî»، «کفری Kifrî».

«ڕەشایی reşayî»، «بەرایی berayî»، «دوایی diwayî»، «کۆتایی kotayî»، «پانایی panayî»، «شێنەیی şêneyî»، «کۆیەیی Koyeyî»، «سنەیی Sineyî»، «ھەڵەبجەیی Hellebceyî»، «ڕانیەیی Ranyeyî»، «ورمێیی Wirmêyî» و «تەنیایی tenyayî».

 

 

«{{سوور|ی}}»ی پێوەندی ئەو دەنگی «{{سوور|ی}}»یەیە کە دەکەوێتە نێوان دوو ناو، یان ناو و ئاوەڵناوێکەوە: مامۆستا{{سوور|ی}} قوتابخانە، کچ{{سوور|ی}} شۆخ.

داری سەوز، قوتابخانەی سەرەتاییی کچان، کۆماری ئیسلامیی ئێران، کرماشانیی دڵسۆز، پەپوولەی خۆشەویستیی من، کۆیەییی ھونەرمەند، کاکەییی کوردپەروەر، زاراوەی ھەورامیی کۆن.

 

 

ھەندێ لە جێناوە لکاوەکان بریتین لە:

*نموونەی تر: «دزین، بڕین، کڕین، گۆڕین، نووسین»، کە لە سێیەم کەسی تاکدا دەبنە «ئەو دزیی، ئەو بڕیی، ئەو کڕیی، ئەو گۆڕیی، ئەو نووسیی».

 

 

"{{سوور|ڕ}}" دەنگێکی گڕە کە لە سەرەتا و ناوەڕاست و کۆتاییی وشەدا دێت:

 

 

*تێبینی: نابێ «{{سوور|ڕ}}»ی گڕ لەگەڵ «ر»ی سادە تێکەڵ بکرێت.

*یاسا: «ھەموو دەنگێکی «ڕ» لە سەرەتای وشەدا گڕە و دەبێ بە «{{سوور|ڕ}}»ی گڕ بنووسرێت، نەک بە «ر»ی سادە.

 

<blockquote>

ئێمە دەزانین ھەموو دەنگێکی سەرەتا گڕە، کەوا بێت با بە «ر» بنووسرێت و خۆمان تێی دەگەین کە گڕە.

{{سوور|ڕ}}است، {{سوور|ڕ}}ێگا، {{سوور|ڕ}}ۆخ، {{سوور|ڕ}}ژد، {{سوور|ڕ}}ەنج، {{سوور|ڕ}}زگار، {{سوور|ڕ}}ەش، {{سوور|ڕ}}ەنگ، {{سوور|ڕ}}ۆڵە.

 

 

ئەم پێشگرانە کاتێ دەچنە سەر چاوگ یان فەرمان یان ھەر شێوازێکی تر، پێیانەوە دەلکێن بەمەرجێ جێناوی لکاو نەکەوتبێتە نێوان پێشگر و وشەکەی دوای خۆی. وەک:

::دۆخی تر: ھەڵکشاو، ھەڵخراو، ھەڵنەکشاو، ھەڵخزێنراو؛ دانراو، داسەپاو، دابڕاو؛ ڕاپەڕێنراو، ڕاپەڕیو، ڕ‌اگوێزراو، ڕ‌اکشاو؛ وەرگیراو، وەرگرتوو، وەرگرتە، وەرسووڕاو، وەرگێڕاو؛ دەرھێنراو، دەرخراو، دەرکراو، دەرچوو.

 

 

ئەگەر جێناوی لکاو «...م، ...ت، ...ی، ...مان، ...تان، ...یان» کەوتە نێوان پێشگر و فرمانەکەی دوای خۆی، ئەوا بەجیا دەنووسرێن و جێناوەکە بە پێشگرەوە دەلکێنرێ:

*وەر: {{سوور|وەر}}{{دەقی ئاوی|مان}} گرتایە، وەری نەگری، وەریان سووڕێنە، وەرمان گەڕێنە.

*دەر: {{سوور|دەر}}{{دەقی ئاوی|یان}} پەڕاندین، دەری خە.

 

 

فرمانی لێکدراو بەو فرمانانە دەوترێن کە لە دوو یان چەند وشە پێک ھاتوون. وەک: «ڕێک + کەوتن = ڕێـکـکەوتن»، «پێک + ھێنان = پێکـھێنان».

 

*ئەگەر لە دۆخی چاوگدا بن پێکەوە دەنووسرێن، وەک: ڕێکخستن، شەڕکردن، کۆڵنەدان، خەباتکردن، تاڵانکردن، تێکدان، سەربڕین.

*ئەگەر لە دۆخە جۆربەجۆرەکانی فرمان «ئێستە، ڕابردووی سادە، ڕابردووی گێڕاوەیی، ڕابردووی دوور» بەکار ببرێن بەجیا دەنووسرێن:

*کۆ، ڕابردووی دوور: ڕوونمان کردبوو، ڕوونتان کردبوو، ڕوونیان کردبوو

 

پیتی «'''و'''» (and) وشەیەکی سەربەخۆیە و دەبێ سەربەخۆ ھەڵسوکەوتی لەگەڵدا بکرێ و نەڵکێندرێ بە وشەکانی پێش و پاشی خۆی.

بۆ نموون دەبێ بنووسرێ:

::سەرنج: نموونەکانی سەرەوە ھەر کامەیان سێ وشەی جیاوازن و پێکەوە مانایەکی نوێ پێک ناھێنن و ھەر بەتەنیا مانای خۆیان پاراستووە و جیاوازییان ھەیە لەگەڵ وشەی لێکدراو کە لە خوارەوە باسیان دەکرێ.

 

ھەندێ جار دوو یان چەند وشە، کە ھەر کامەیان بۆ خۆی واتایەکی ھەیە، پێکەوە کۆ دەبنەوە و سەرجەم واتایەکی نوێتر پێک دەھێنن، بەم متوربەبوونە دەڵێن «وشەی لێکدراو». وشەی لێکدراو دەبێ بلکێن بە یەکەوە و نابێ بەجیا بنووسرێن؛ بە چەند شێوە پێک دێن:

 

*بەرز + ە + فڕ = بەرز{{دەقی ئاوی|ە}}فڕ.

*ئاگر + ە + دیوار = ئاگر{{دەقی ئاوی|ە}}دیوار.

 

'''نموونەی تری وشەی لێکدراو:''' خۆترنجێنەر، خۆکوژ، بەردباران، کاروبار، ئەلفوبێ، ھاتوچۆ، زانستپەروەر، زانستخواز، ئازادیخواز، وڵاتپارێز، سێشەممھ، ڕاستەوخۆ، نیشتمانپەروەر، گوڵەگەنم، ڕێنووس، باوکمردوو، یەکگرتوو، ئاڵوگۆڕ، ڕۆژنامەنووس، ھەواڵنێر، پەیامنێر، بەرزەفڕ، جەرگبڕ، مناڵپارێز، چەمچەماڵ، بێکەس، جێبەجێ، دەستبەجێ، کانیکەوھ، ھەڵگورد، تاقبۆستان «تاقۆسان»، ملھوڕ، تەختەکلیل، پاشبنەما، بنکەدراوە «databa»، بەستھێڵ «dash»، ڕوومێز «desktop»

 

پیتی «ت» لە کۆتاییی فەرماندا ھەم دەتوانرێ بنووسرێ و ھەمیش دەتوانرێ نەنووسرێت، وەکوو:

*«دێ و دەڕوا» یان «دێت و دەڕوات»

*«نان دەکا» یان «نان دەکات»

 

ھەر وشەیەکی بیانی ھاتبێتە ناو کوردییەوە دەبێ بە ڕێنووسی کوردی بنووسرێت یان ئەگەر پێویست بوو وەکوو خۆی بنووسرێتەوە دەبێ بخرێتە ناو دوو کەوانەوە.

 

*ئەڵڵا، قەڵەم، ئەکبەر.

 

«تر، ترین» وەک ئامرازی بەراوردکردن، دەبێ بلکێن بە وشەکانی پێشیانەوە، وەکوو:

*جوان، جوانتر، جوانترین

*کابرایەکی تر، شەوێکی تر، نووسەرێکی تر.

 

دەبێ بلکێن بە وشەکانی پێشیانەوە، وەکوو:

 

*وە: لە کوێوە بۆ کوێ؟

*‌وە: لە ھەوەڵەوە بیگێڕەوە.

 

'''فرمانی «دا»''': وشەی «دا» کە ڕابردووی «دان، دایین»ە جیاوازیی ھەیە لەگەڵ پاشگری «دا» و، دەبێ بەجیا بنووسرێت:

*ئاخری وەڵامی دایەوە. «نەک وەڵامیدایەوە».

 

«لە»، ھەندێ جار سەربەخۆ دەنووسرێت: "شۆڕش لە کوردستاندا گەرمە."

 

*لە ئێرە = لێرە

 

 

لێرەدا‌ دەمانەوێ بەراوردکارییەک لەگەڵ زمانە ئەورووپییەکاندا بکەین، بۆ ئەو مەبەستە باشترە بە نموونەیەک دەست پێ بکەین:

::«بێ، بەبێ» = «without»

 

کاتێ وشەیەک چۆنێتیی فرمان یان کردارێک (verb)، ڕوون کاتەوە پێی دەوترێ ئاوەڵکار (adverb). نموونە:

 

ئەم شێوازە لە زمانی ئینگلیزیدا «ly» دەگرێت و دەلکێ بە ئاوەڵناوەکەوە: «بەھێواشی slowly».

 

* [[ویکیپیدیا:نووسینی کوردی|نووسینی کوردی]]

* [[ویکیپیدیا:خاڵبەندی|خاڵبەندی]]

 

 

 

[[پۆل:نووسینی کوردی]]