کۆماری نەتەوەییی ئازەربایجان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

''فیرقەی دیموکرات''، یان پارتی دیموکراتی ئازەربایجان (ئەدەپە) لە ٣ی ئەیلوولی ١٩٤٥ دا بە فەرمی ڕاگەیەندرا لە تەورێز لەلایەن کۆمەڵێک کۆنە کۆمۆنیست بە سەرۆکایەتی جەعفەر پیشڤاری، پاش ئەو ڕاگەیاندنەش ''حیزبی تودە''ی شیوعی کە لەلایەن سۆڤیەتەوە پشتیوانی دەکرا خۆی ھەڵوەشاندەوە و داوای لە ئەندامەکانی کرد پەیوەندی بە ئەدەپە بکەن.<ref>Iran in claws of the bear, The failed Soviet landgrab of 1946 , Farhad Tale, iUniverse books, 2007, {{ISBN|0-595-41345-5}},p19</ref> ئەدەپە لە ھەموو ئازەربایجانی ئێران بڵاوبوویەوە و دەستی بە کودەتایەک کرد لە ھەرێمی ئازەربایجانی ئێران بە ھاوکاری سوپای سۆڤیەت کە ڕێگری لە دەستێوەردانی سوپای ئێران کرد.<ref name = erv>{{cite journal | last1 =Abrahamian | first1 =Ervand |date=October 1970 | title = Communism and Communalism in Iran: The Tudah and the Firqah-I Dimukrat | url =https://archive.org/details/sim_international-journal-of-middle-east-studies_1970-10_1_4/page/291 | journal = International Journal of Middle East Studies | volume =1 | issue =4 | pages =291–316 | location =Cambridge, MA | publisher =Cambridge University Press | type =PDF | doi=10.1017/s0020743800000702 | jstor=162649}}</ref> لە ماوەی ھەفتەی یەکەمی مانگی ئەیلوولی ١٩٤٥ دا پارتی دیموکراتی ئازەربایجان بە سەرۆکایەتی جەعفەر پیشێڤاری کۆنترۆڵی خۆی بەسەر ئازەربایجانی ئێراندا ڕاگەیاند و بەڵێنی چاکسازی دیموکراتییانەی دا.<ref>Sepehr Zabih. ''The Communist Movement in Iran'', Berkeley, 1966, p. 99</ref><ref name="abrahamian217">Ervand Abrahamian. ''Iran between Two Revolutions'', Princeton, 1982, pp. 217-218</ref> دواتر لە ئەیلوولی ١٩٤٥ دا لە یەکەمین کۆنگرەی خۆیدا پارتی دیموکراتی ئازەربایجان بڕیاری دروستکردنی سوپایەکی دا. ئەم میلیشیایە لە ١٨ی تشرینی دووەمی ١٩٤٥ کودەتایەکی بێ خوێنیڕێژانی دەستپێکرد<ref name=Jessup>{{cite book |last1=Jessup |first1=John E. |title=A Chronology of Conflict and Resolution, 1945–1985 |url=https://archive.org/details/isbn_0313243085 |year=1989 |publisher=Greenwood Press |location=New York |isbn=0-313-24308-5 |page= |pages=}}</ref> و تا ٢١ ی تشرینی دووەم ھەموو بنکە حکوومییەکانیان کۆنترۆڵ کرد و ئازەربایجانی ئێرانی بوو بە کۆمارێکی خۆبەڕێوەبەری لەژێر بەڕێوبەری دەستەیەکی ٣٩ ئەندامی. دەسەڵات وادیاربوو کە لەلایەن محەممەد بریەی وەزیری پڕوپاگەندە و سەرۆکی پۆلیسی نھێنی ناوخۆوە کۆنترۆڵ کرابێت.<ref name=erv/><ref name="lawson316">Fred H. Lawson. "The Iranian Crisis of 1945–1946 and the Spiral Model of International Conflict", ''International Journal of Middle East Studies'', Vol. 21, No. 3. (Aug. , 1989), p. 316</ref><ref name=":0"/>