تورکیا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ئەو خاکەی ئێستا پێی دەڵێن تورکیا، لانکەی یەکێک لە کۆنترین شارستانییەکانی مرۆڤایەتی بوو ئەویش [[شارستانی نیۆلیسیک]]. ناوچەی وەک [[خرابرەشک]]، شوێنی نیشتەجێبوونی زۆرێک لە کۆمەڵەکانی وەک حتییەکان، خەڵکانی دیکەی ئەناتۆلیا و یۆنانییە موکانییەکان بوو.<ref name="Howard2">{{Cite book|last=Howard|first=Douglas Arthur|url=https://archive.org/details/historyofturkey00doug|title=The History of Turkey|date=2001|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30708-9|page=[https://archive.org/details/historyofturkey00doug/page/43 43]|url-access=registration}}</ref><ref name="SteadmanMcMahon20112">{{cite book|author1=Sharon R. Steadman|url={{Google books |plainurl=yes |id=7ND_CE9If3kC }}|title=The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BC)|author2=Gregory McMahon|publisher=Oxford University Press|year=2011|isbn=978-0-19-537614-2|pages=3–11, 37|access-date=23 March 2013}}</ref><ref name="MET">{{cite journal|last=Casson|first=Lionel|year=1977|title=The Thracians|url=http://www.metmuseum.org/pubs/bulletins/1/pdf/3258667.pdf.bannered.pdf|journal=The Metropolitan Museum of Art Bulletin|volume=35|issue=1|pages=2–6|doi=10.2307/3258667|jstor=3258667}}</ref><ref>{{Cite book|last=Edwards|first=Iorwerth Eiddon Stephen|url=https://books.google.com/books?id=n1TmVvMwmo4C|title=The Cambridge Ancient History|date=1977|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-08691-2|pages=184, 787|language=en}}</ref> لەدوای سەرکەوتنی [[ئەسکەندەری مەزن]]، بەشێکی زۆر لە خاکی تورکیای ئەمڕۆ کەوتە [[ماوەی ھێلینیستی]] و لەڕووی چاند (کەلتوور)یشەوە بە هێلینی کرا، ئەمەش لەسەردەمی [[ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی|ئیمپراتۆریەتی بێزەنتی]] بەردەوامیی هەبوو.<ref name="FreedmanMyers20002">{{cite book|author1=David Noel Freedman|url={{Google books|plainurl=yes|id=P9sYIRXZZ2MC|page=61}}|title=Eerdmans Dictionary of the Bible|author2=Allen C. Myers|author3=Astrid Biles Beck|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|year=2000|isbn=978-0-8028-2400-4|page=61|access-date=24 March 2013}}</ref> لە سەدەی یازدەدا، [[دەوڵەتی سەلجووقی|تورکە سەلجوقییەکان]] دەستیان بە کۆچکردن کرد، لەو دەمە شانشینیی ڕۆم فەرمانڕەوایی لە خاکی [[ئەنادۆڵ]] دەکرد، ئەمەش تاکوو داگیرکردنی ئەنادۆل لەلایەن مەغۆلەکان لە ساڵی ١٢٤٣ بەردەوامیی هەبوو، لەدوای داگیرکارییەکە ئەوا ئەنادۆل دابەشکرا بۆ چەند یەکەیەکی کارگێڕی.<ref name="mfk&gl2">{{cite book|last1=Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser|title=The origins of the Ottoman Empire|page=33}}</ref> دواتر لە سەدەی سێزدەهەمدا، [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|ئیمپراتۆریەتی عوسمانی]] سەریهەڵدا. عوسمانییەکان کاریان لەسەر بە تورککردنی ناوچەکە دەکرد. لە ساڵی ١٤٥٣، [[محەممەدی دووەم|سوڵتان محەممەدی دووەم]] توانی شاری [[قوستەنتینە]] (ئیستەمبۆلی ئەمڕۆ) بخاتە ژێر ڕکێفی خۆیەوە. دوای ئەویش، لەلایەن [[سەلیمی یەکەم|سوڵتان سەلیمی یەکەم]] دەسەڵاتی فەرمانڕەوایی عوسمانییەکان فراوانتر بوو. لە سەردەمی دەسەڵاتی سوڵتان [[سولەیمان قانوونی]]، ئەوا دەوڵەتی عوسمانی بوو بە هێزێکی جیهانی.<ref name="masters">{{Cite book|last=Masters|first=Bruce|url=https://books.google.com/books?id=4x09OvMBMmgC&q=%22ottoman+empire%22+%22world+power%22&pg=PA17|title=The Arabs of the Ottoman Empire, 1516–1918: A Social and Cultural History|publisher=Cambridge University Press|year=2013|isbn=978-1-107-03363-4|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Somel|first=Selcuk Aksin|url=https://books.google.com/books?id=UU8iCY0OZmcC&q=Ottoman+empire+world+power+suleyman&pg=PR97|title=The A to Z of the Ottoman Empire|publisher=Scarecrow Press|year=2010|isbn=978-1-4617-3176-4|language=en}}</ref> دوابەدوای سەدەی هەژدەهەم، دەسەڵاتی عوسمانییەکان بەرەو پووکانەوە چوو، ئەمەش بەوەی کۆمەڵێک ناوچەیان لەدەستدا و کۆمەڵێک جەنگیشیان دۆڕاند.<ref>{{Cite book|last1=Marushiakova|first1=Elena|url=https://books.google.com/books?id=VDm769--fZQC&q=the+ottoman+empire+started+to+decline&pg=PA51|title=Gypsies in the Ottoman Empire: A Contribution to the History of the Balkans|last2=Popov|first2=Veselin Zakhariev|last3=Popov|first3=Veselin|last4=Descartes)|first4=Centre de recherches tsiganes (Université René|date=2001|publisher=Univ of Hertfordshire Press|isbn=978-1-902806-02-0|language=en}}</ref> بۆ کەمکردنەوەی زیانەکان، سوڵتان [[مەحموودی دووەم]] کۆمەڵێک هەنگاوی نا بۆ بە هاوچەرخکردنی دەوڵەتەکە، ئەمەش لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەم بوو.<ref>Roderic. H. Davison, Essays in Ottoman and Turkish History, 1774-1923 – The Impact of West, Texas 1990, pp. 115-116.</ref> دواتر شۆڕشی لاوانی تورک لە ساڵی ١٩٠٨، بووە هۆی سنووردارکردنی زیاتری دەسەڵاتی عوسمانی ئەمەش لەڕێی بەکارخستنەوەی [[پەرلەمانی تورکیا]] بوو، کە بۆ ماوەی ٣٠ ساڵ و لە ساڵی ١٨٧٨ لە کارخرا بوو. ئەم هەنگاوە وایکرد کە دەوڵەتی عوسمانیی ببێتە وڵاتێکی فرە حیزبی.<ref>{{cite book|last1=Zürcher|first1=Erik Jan|title=Turkey: A Modern History|date=2004|publisher=I. B. Tauris|location=London|pages=93–5}}</ref><ref>{{cite book|last1=Shaw and Shaw|first1=Stanford J. and Ezel Kural|title=History of The Ottoman Empire and Modern Turkey Vol. II.|date=1977|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge|pages=274–9; 282–7}}</ref> کودەتای سەربازیی ساڵی ١٩١٣، دەوڵەتی عوسمانی خستە ژێر دەسەڵاتی سێ پاشاوە، ئەوەش بەهۆکاری سەرەکی دادەنرێت بە خزاندنی دەوڵەتەکە بۆ ناو [[جەنگی جیهانیی یەکەم]] لە ساڵی ١٩١٤. هەر لەو جەنگەدا، عوسمانییەکان کەوتنە بەر جینۆسایدکردنی [[کۆمەڵکوژیی ئەرمەنییەکان|ئەرمەن]]، ئاشووری و یۆنانییەکان.{{efn|Turkish President Recep Tayyip Erdogan has said "Our attitude on the Armenian issue has been clear from the beginning. We will never accept the accusations of genocide".<ref>{{Cite web |website= Deutsche Welle |title= Erdogan: Turkey will 'never accept' genocide charges |access-date= 7 February 2018 |url= http://www.dw.com/en/erdogan-turkey-will-never-accept-genocide-charges/a-19307115}}</ref> Scholars give several reasons for Turkey's [[Armenian genocide denial#Causes|position]] including the preservation of national identity, the demand for reparations and territorial concerns.<ref>{{Cite book| publisher = ABC-CLIO| isbn = 978-1-4408-3161-4| last1 = Tatz| first1 = Colin| last2 = Higgins| first2 = Winton| title = The Magnitude of Genocide| year=2016}}</ref>|name=two}}<ref name="SchallerZimmerer">{{Cite journal|last1=Schaller|first1=Dominik J.|last2=Zimmerer|first2=Jürgen|year=2008|title=Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies—introduction|journal=Journal of Genocide Research|volume=10|issue=1|pages=7–14|doi=10.1080/14623520801950820|issn=1462-3528|s2cid=71515470}}</ref> لە دوای جەنگەکە، کە دەوڵەتی عوسمانی و وڵاتانی دیکەی هێزی ناوەندی شکستیان هێنا ئەوا دەوڵەتی عوسمانی دابەش بوو.<ref>[[Roderic H. Davison]]; Review "From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920" by Paul C. Helmreich in ''[[Slavic Review]]'', Vol. 34, No. 1 (March 1975), pp. 186–187</ref> جەنگی سەربەخۆخوازانی تورک لەدژی داگیرکاریی هێزە هاوپەیمانەکان وایکرد کە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی هەڵبوەشێتەوە لە ١ی تشرینی دووەمی ١٩٢٢، لەلایەکی دیکەشەوە [[پەیمانی لۆزان]] واژووکرا (بووە هۆی هەڵوەشانەوەی [[پەیمانی سێڤر]]). دوابەدوای ئەم ڕووداوانە، لە نیوەی دووەمی ١٩٢٣ کۆماری تورکیا بە سەرکردایەتیی [[مستەفا کەمال ئەتاتورک]] دامەزرا. ئەتاتورک چاکسازیی و ڕێکخستنی نوێی هێنایە وڵاتەکەوە ئەوەش لەڕێی بە [[سێکۆلاریزم|سێکولارکردنی]] وڵات، بە ناوەندیکردنی وڵات و دانانی سیستمی پەرلەمانی؛ دواتر لە ساڵی ٢٠١٧، لە ئەنجامی ڕیفراندۆمێک ئەو سیستمە گۆڕا بۆ سیستمی سەرۆکایەتی. لەدوای ئەو بڕیارە، دەوڵەتی نوێی تورکیا کە لەلایەن [[ڕەجەب تەییب ئەردۆغان]] سەرۆکایەتی دەکرێت وەک وڵاتێکی [[ئیسلامی سیاسی|ئیسلامی]] و [[دەسەڵاتخوازی]] تەماشا دەکرێت.<ref>{{cite web|author=Peter S. Goodman|date=18 August 2018|title=The West Hoped for Democracy in Turkey. Erdogan Had Other Ideas.|url=https://www.nytimes.com/2018/08/18/business/west-democracy-turkey-erdogan-financial-crisis.html|access-date=18 April 2021|work=[[The New York Times]]}}</ref><ref>{{cite web|date=27 October 2020|title=Recep Tayyip Erdogan: Turkey's pugnacious president|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-13746679|access-date=18 April 2021|work=[[BBC News]]}}</ref><ref>{{cite web|author=Steven A. Cook|date=21 July 2016|title=How Erdogan Made Turkey Authoritarian Again|url=https://www.theatlantic.com/international/archive/2016/07/how-erdogan-made-turkey-authoritarian-again/492374/|access-date=18 April 2021|work=[[The Atlantic]]}}</ref><ref>{{cite web|author=Bruno Mascitelli|date=11 February 2020|title=Erdogan's Turkey: The Authoritarian Alternative to Populism|url=https://www.internationalaffairs.org.au/australianoutlook/turkey-erdogan-authoritarian/|access-date=18 April 2021|work=[[Australian Institute of International Affairs]]}}</ref><ref>{{cite news|title=Turkey's Authoritarian Slide and Political Decay|url=https://intpolicydigest.org/turkey-s-authoritarian-slide-and-political-decay/|website=International Policy Digest|author=Begüm Burak|date=14 February 2021|access-date=18 April 2021}}</ref>