قودس: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ڕەوانەکەرەکەی بۆ ئورشەلیم داندرا بوو لابرد
تاگەکان: لابردنی ڕەوانەکەر بزوێنی دوای یەک ئەگەری بەکارھێنانی وشەی نالەبار
سەرەتا وتووێژ بکە BasilLeaf
تاگ: ڕەوانەکەری نوێ
 
ھێڵی ١:
#ڕەوانەکەر [[ئورشەلیم]]
 
{{ویکیسازی}}
{{Underlinked|date=نیسان ٢٠١٧}}
{{زانیاریدانی نیشتنگە
| ناو = قودس / ئورشەلیم
| ناوی فەرمی =
| ناوی خۆماڵی = יְרוּשָׁלַיִם (Yerushalayim)<br/>
{{نووسەی عەرەبی|القُدس}} (al-Quds)<br/>
أُورشَلِیم (Ūrshalīm)
| زمانی ناوی خۆماڵی =
| ناوەکانی دیکە =
| جۆری نیشتنگە = شار
<!--- وێنەکان، نازناو، دروشم --->
| وێنە = Jerusalem_infobox_image.JPG
| قەبارەی وێنە =
| شرۆڤەی وێنە = وێنەی چەند شوێنی شاری ئورشەلیم
| وێنەی ئاڵا =
| قەبارەی ئاڵا =
| وێنەی مۆر =
| قەبارەی مۆر =
| وێنەی نیشان =
| قەبارەی نیشان =
| نازناو =
| دروشم =
<!-- نەخشەکان و شوێنی جوگرافیایی ------>
| وێنەی نەخشە =
| قەبارەی نەخشە =
| شرۆڤەی نەخشە =
| وێنەی خاڵ نەخشە =
| قەبارەی خاڵ نەخشە =
| شرۆڤەی خاڵ نەخشە =
| خاڵ_x =
| خاڵ_y =
| دەرزی نەخشە =
| شوێنی ناونیشانی دەرزی نەخشە =
| قەبارەی دەرزی نەخشە =
| شرۆڤەی دەرزی نەخشە =
| latd = |latm = |lats = |latNS =
| longd = |longm = |longs = |longEW =
| تەوەرەی جوگرافیایی =
| جۆری تەوەرە =
| نمایشی تەوەرە =
<!-- شوێن ------------------>
| جۆری دابەشکراو = وڵاتی ڕۆژھەڵاتی شار
| ناوی دابەشکراو = {{ئاڵا|فەلەستین}}
| جۆری دابەشکراو١ = وڵاتی ڕۆژئاوای شار
| ناوی دابەشکراو١ = {{ئاڵا|ئیسرائیل}}
| جۆری دابەشکراو٢ =
| ناوی دابەشکراو٢ =
<!-- دامەزران --------------->
| سەردێڕی دامەزران =
| ڕێکەوتی دامەزران =
| سەردێڕی دامەزران١ =
| ڕێکەوتی دامەزران١ =
| سەردێڕی لەناوچوون =
| ڕێکەوتی لەناوچوون =
| دامەزرێنەر =
| ھۆکاری ناونران =
<!-- ڕێبەرەکان، شێوازی دەسەڵات --->
| پەراوێزەکانی دەسەڵات =
| جۆری دەسەڵات =
| حیزبی سەرۆک =
| سەرناوی سەرۆک =
| ناوی سەرۆک =
<!-- ڕووبەر ---------------------->
| سەرجەمی ڕووبەر کم٢ =
| ڕووبەری وشکایی کم٢ =
| ڕووبەری ئاو کم٢ =
| ڕووبەری ئاو لەسەددا =
| ڕووبەری شاری کم٢ =
| ڕووبەر بە دەوروبەرەوە کم٢ =
<!-- بەرزایی --------------------->
| بەرزایی م =
| بەرزترین بەرزایی م =
| نزمترین بەرزایی م =
<!-- ژمارەی دانیشتووان ---------------->
| ژمارەی دانیشتووان = ٧٨٠٬٢٠٠
| دانیشتووان لە = [[٢٠٠٩]]
| چڕیی دانیشتووان کم٢ =
| مەزەندەی دانیشتووان =
| مەزەندەی دانیشتووان لە =
| دانیشتووان شاری =
| چڕیی دانیشتووان شاری کم٢ =
| دانیشتووان بە دەوروبەرەوە =
| چڕیی دانیشتووان بە دەوروبەرەوە کم٢ =
| سەرناوی دانیشتووان =
| ئاگاداریی دانیشتووان =
<!-- دانیشتوواناسی (بەشی ١) -------->
| جۆری دانیشتووانناسی١ =
| سەرناوی١ دانیشتووانناسی١ =
| زانیاریی١ دانیشتووانناسی١ =
| سەرناوی٢ دانیشتووانناسی١ =
| زانیاریی٢ دانیشتووانناسی١ =
| سەرناوی٣ دانیشتووانناسی١ =
| زانیاریی٣ دانیشتووانناسی١ =
<!-- کاتناوچە -------------->
| کاتناوچە١ =
| جیاوازی لەutc1 =
| کاتناوچە١_DST =
| جیاوازی لە١_DST =
<!-- کۆدی پۆستە، کۆدی ناوچە --->
| جۆری کۆدی پۆستە =
| کۆدی پۆستە =
| جۆری کۆدی پۆستە٢ =
| کۆدی پۆستە٢ =
| جۆری کۆدی ناوچە =
| کۆدی ناوچە =
<!-- ماڵپەڕ، پەراوێزەکان -------->
| ماڵپەڕ = {{URL|https://www.jerusalem.muni.il/en/Pages/default.aspx|jerusalem.muni.il}} (ئیسرائیل)
| پەراوێزەکان =}}
 
'''ئورشەلیم''' یان '''قودس''' ({{بە ئینگلیزی|Jerusalem}}، {{بە عەرەبی|القُدس}}، بە [[عیبری]]: ''יְרוּשָׁלַיִם'')
وە گرنگیەکی زۆری ھەیە لە رووی ئاینی و ئابووریەوە. و قورسایی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستە وە
پایتەختی ئیسرایلە
لە زمانی عەرەبی بە چەندین ناوی تر ئەناسرێت وەکو: بیت المقدس، القدس الشریف، وأولی القبلتین
وە لەلای جولەکەش بە رەسمی پێی ئەوترێت ئۆرشەلیم
 
قودس مێژوویەکی کۆنی ھەیە و لە ھەندێک سەرچاوە باس لەوە کراوە
کە لە دەوروبەری سالی ٣٠٠٠ پ. ز بۆ یەکەم جار ژمارەیەک خەلکی لێ نیشتەجێ بووە و دەتوانین بڵێین ئەوە سەرەتای دوستبونی قودسە
قودس گرنگیەکی زۆری ھەیە بۆ ھەرسێ ئاینەکە: جولەکە - مەسیح - ئیسلام
بۆ جولەکە گرنگیەکەی ئەگەرێتەوە بۆ ئەو کاتەی کە پێغەمبەر داود رزگاری ئەکات و ئەیکات بە پایتەختی شانیشیی ئیسرائیل لە دەوروبەری سالی ١٠٠٠ پ. ز
و پاشانیش سولیمان ی کوری یەکەم پەرستگای جولکە بونیادەنێت
 
کە بەبیرواری جولەکەکەکان گەنجیەنە و سەروەت سامانێک زۆر لە ژێریدا حەشار دراوە لە ھەندێک بەلگەدا باس لەوە کراوە کە لە کاتی ھێرشەکانیان ھەندێک لە خاچپەرستانئەم گەنجینەیەیان دۆزیوەتەوە و پاشان بردویانە بۆ ئەوروپا و ناوی خۆیان ناوە سوارچاکەکانی پەرستگا و پاشانیش بەو گەنجینەیە توانیان خۆیان بگەینن بە دەسەلات ێکی بێ پایان
 
بۆ مەسیحیش گرنگیەکەی ئەگرێتەوە بۆ ئەوەی کە بە پێی ئنجیل پێغەمبەر عیسا لەسەر
گردی کالاڤاری نزیک قودسی کۆن لە خاچ دراوە و بەرزبۆتەوە بۆ ئاسمان
پاشان بە پێی ئەوە لە پەیمانی نوێ باس کراوە سانت ھێلانە ئەو خاچە ئەدۆزێتەوە لە نێو قودس پاش ٣٠٠ ساڵ
 
بۆ موسولمانانیش گرنگیەکەی ئەگەرێتەوە بۆ ئەوی کە پێغەمبەر ((محمد))(د. خ) لەوێەوە لەگەل جبرئیل رۆشتوە بۆ ئاسمان و دواتر گەراوەتەوە وە گرنگترین شوێنەکانی قودس بریتیە لە مزگەوتی ئەقسا و قبة صخرة و کەنیسەی گۆری پیرۆز
 
لە ھەندێک بەلگە باس لەوە کراوە کە ئەوەی سولیمان بونیادی ناوە پەرستگا نەبووە و ئەوە تەنھا ئەفسانەی جولەکەیە. لە کاتێکدا لە زۆر شوێنی تر تەواو پێچەوانەی ئەمە باس کراوە.(وَاللەُ یَعلَمُ وَأنتُمْ لا تَعلَمُونَ) بە مێژووی دوور و درێژییدا قودس دوو جار روخێنراوە و ٢٣ جار ئابڵوقە دراوە و ٥٢ جار رووبەرووی ھێرش بۆتەوە و ٤٣ جار دەستی بەسەردا گیراوە
 
بە پێی ئەوەی لە تەورات دا باس کراوە ئەم قودسلەلاین شام ی کوری نوح بونیات نراوەو پاشان خەلکی لێ نیشتەجێ بووە.
 
پاش مردنی سولیمان ی شانیشینیی ئیسرائیل دابەش ئەبێت بۆ دوو بەش بەشی باشوور و بەشی باکوور کە قودس ئەبێت بە پایتەختی بەشی باشوور و
 
پاشان لەلایەن بابلیەکانەوە بە سەرکردایەتی نبوخذ نصّر داگیر ئەکرێت
و قودس ئەروخێنن و جولکەکانیان ئاوارە ئەبن و زۆربەشیان ئەبن بە کۆیلە. وە قودس لەگەڵ زەوی تەخت دەکرێ و لەو ھێرشەدا گومان دەکرێ کە ئەو ١٠ لەوحەی موسا دیارنەمابن کە یاساکانی بۆ جولەکە تیا نوسیبووپاش چەندین ساڵ لە بابل لەلایەن ٧٠ حاخام ی جولەکە کتێبی تەلموود نوسرا و جولەکە دەستی کرد بە ئیش کردن بە تەلموود و پشت گوێ خستنی پەیامی راستی خودا
 
پاش ٥٠ ساڵ پاشای ھەخامەنشی [کۆرشی گەورە دامەزرێنەری ئیمپڕاتۆریەتی ھەخامەنشی] رێگای دا بە جولەکەکانی بابل بگەرێنەوە بۆ قودس و دەست بکەن بە بونیادنانەوەی شارەکە
پاشان قودس دووبارە چەندین جار توشی داگیرکاری بوویەوە لەلاین رۆمانیەکانەوە
پاش روخانی ئیمپراترۆیەتی رۆما و دابەشبوونی
قودس بەر بەشی رۆمای رۆژھەلات ئەکەوێت واتا ئیمپراتۆری بیزەنتی و لەو کاتەدا بە تەواوی بوبو بە مۆرکی مەسیحیەت
 
بەلام دواتر لەلاین فارسەکانەوە (ساسانیەکان) داگیر ئەکرێت
و لە ژێر دەستی رۆم دەری ئەھێنن
 
پاش ١٥ سال جارێکی تر ئەکەوێتە دەستی رۆم و بەو شێوەیە
 
ئەمێنێتەوە تاکو رزگار کردنی لەلاین ئیسلامەوە.
پاش ئەوی عمر بن الخطاب ئەبێت بە خەلیفە
فەرمان بە عمرو بن العاص وأبو عبیدة بن الجراح ئەکات
برۆن بۆ قودس و پەیمانی ئیسلامی تێدا بلاو بکەنەوە
پاشان کە کە ئەگەن بە قودس سەرۆکی ناتوانن بۆنە ژوورەوە بەھۆی
دیوارەکانی دەوروبەریەوە و لەو کاتە ابو عبیدە نامەیەکی نارد بۆ خەڵکی قودس و دڵنیای پێدان بەڵام خەڵکی خۆیان لێ گێل کرد و بۆ دوەم جار نامەی ناردەوە بەڵام ئەمجارەیان قودسی ئابڵوقەدا بەھۆی بەردەوامی ئابلوقەی سوپای موسولمانانەوە سەرۆکی قەشەکان بەناوی (سفرونیوس) ئەلێت بە ھیچ شێوەیەک قودس نادەم بە دەستی ھیچ کەسێکەوە
جگە لە عمر بن الخطاب خۆی
پاشان عمرو بن العاص ئەم داواکاریەی سفرۆنیوس دەنرێرێت بۆ عمر بن الخطاب ئەویش ئەروات بۆ قودس و لەگەل قەشەکان پەیمانێک ئەبەستن کە ئازاد بن لە ئاینەکەیانبەرامبەر پێدانی [[باج]] وەک ھەر کەسێکی ئاسای ھەلسوکەوتیان لەگەل ئەکرێت وە دواتریش رێگایان دا بە جولەکەکان بگەرێنەوە بۆ قودس و بەھەمان
شێوەی مەسیحیەکان ئازاد ئەبن پاشان عمر بن الخطاب دەسی کرد بە گەران بەدوای شوێنی مزگەوتی ئەقسا بەو پێیەی کە لە قورئان باس کرابوو وە وەک ئەوەی
کە پێغەمبەر (ص) بۆی باس کردبوو وە لە ماوەیەکی کورت توانی بیدۆزێتەوە
و فەرمانی کرد مزگەوتێکی تر لە شوێنی دروست بکرێت
و پاشانیش لەلاین خەلیفەکانی تری ئومەی و عەباسی نۆژەن کراوەتەوە
و یەکێک لە مێژوو نوسە عەرەبەکان ئەڵێت کە عبد الملک بن مروان مزگەوتی قبة صخرة بونیاد ناوە رەنگەکەی کردوە بە ئالتونی بۆ ئەوەی لە کەنیسەکانی نێو قودس جیاواز بێت ئەمەش لە ساڵی ٦٦ کۆچی و جێگای مزگەوتەکە لە ھەموویان دیارترە
 
پاشانیش لەسەر داوای پاپا ئۆریان ی دووەم ھەڵمەتی خاچپەرستی دەستپێدەکات کە ئامانجی سەرەکی پاپاکان ئەم شارە بوو ئامانجی پاشاکان دەوڵتە موسوڵمانەکان و ئامانجی جەنگاوەران پاکبونەوەی گوناە و سامان بوو ھەر بۆیە مەسیحیەکانی ئەوروپا
لە سالی ١٠٩٩ھێرش ئەکەنە سەر قودس بە ھێرشی خاچ پەرستانی یەکەم ناسراوە و پاش ئابڵوقەدانی
دەستی بەسەردا ئەگرن و داگیری ئەکەن
ھەر لە یەکەم دەقە کە ئەرۆنە نێو قودس نزیکەی ٧٠ ھەزار کەس ئەکوژن و بەشێکی زۆری شوێنەکان دەسوتێنن و لەو ھێرشەدا چەندان کتێب و شوێنەواری بەنرخ لەناوچون
پاش نزیکەی ٨٠ سال لە سالی ١١٨٧ سەرکردەی کوردی صلاحدین ئەیوبی توانی قودس لە ژێر دەستی خاچ پەرستەکان
دەربێنێت پاش جەنگە بەناوبانگەکەی حەتین کە توانی ھێرشی سێیەمی خاچپەرستان بەتەواوی بشکێنێ و سەرکردەکەیان ڕیشالد شێردڵ ڕایکردەوە بۆ وڵاتی خۆی
و جارێکی تر موسولمانان دەستیان بەسەردا گرتەوە
و جارێکی تر رێگا درا جولکەکەکان بۆی بگەرێنەوە و دەستکرا بە نۆژەن کردنەوی
بەلام پاش مردنی صلاحدین و ناکۆکی کورەکانی و لاوازی دەوڵەتی ئەیوبی جارێکی تر قودس ئەکەوێتە دەست خاچ پەرستان
و نزیکەی ١١ سال تێیدا ئەمێننەوە پاشان دووبارە رزگار ئەکرێتەوە لەلاین
پاشا الصالح نجم الدین أیوب
دواتر جارێکی تر داگیر ئەکرێتەوە لەسەر دەستی تاتار و خوارزمەیکان
و کوشت و برێکی زۆری تێدا ئەنەنەوە
دواتر تاتارەکان لەسەر دەستی مەمالیکەکانی میسر ئەشکێن و مەمالیکەکان
دەست دەگرن بەسەر قودس دا و قودس بە شارێکی مەمالیکی ئەمێنێتەوە تاکو ھاتنی عوسمانیەکان
کە لەم ماویەش توشی بومەلەرزە و بلاوبونەوی نەخۆشی تاعون ئەبن خەلکی شارەکە
 
پاش ھێرشی عوسمانیەکان بۆسەر مەمالیک لە سالی ١٥١٧ دەست دەگرن بەسەر قودس دا و بە درێژای دەسەلاتی عوسمانی قودس لە ژێر دەستی عوسمانیەکان بوو
تا سالی ١٩١٧ و شکستی عوسمانی لە جەنگی جیھانی یەکەم.
 
لەو ماوەیەدا خەلیفەکانی عوسمانی گرنگیان داوە بە شارەکە بەتایەبت سلیمان قانونی یەکەم کە شارەکەی نۆژەن
کردۆتەوە و دیوارەکەی دەروەی دروستکردۆتەوە و پۆستە و گەیاندنیان تێدا دامەزراندوە لەگەل چەندین رێگا و بانبەلام تەنھا وەک شاریکی ئاسای سەیر ئەکرا
و گرنگەی ئەوتۆی نەما بوو
پاشانیش گرانی و برسیتی رووی لە شارەکە کرد بەھی زۆری باج
و گرانی شتومەکەوە
 
دواتر پاش شکست و روخانی عوسمانی بەریتانیەکان دەستیانبەسەر شارەکەدا گرت و دواتریش جولەکە و مەسیحیەکان بە شێوەیکی بەرچاو بۆی گەرانەوە
بەتایبەت زۆری جولکە وای کرد ژمارەی موسولمان وۆر کەم بێتەوە
بەھۆی کرینی زەویەکانی قودس و دەرکردنی موسولمان و مەسیحیەکان بۆیە چەندین شۆرش تێدا بەرپا بوو بەلام بەرتانیەکان توانیان کۆنترۆلی بکەن و خزمەتی زیتر بە جولکەکان بکەن
نمونەش کردنەوی زانکۆی عیبری
دواتریش کێشەی قودس برایە نەتەوە یەگرتوەکان لە پاش جەنگی جیھانی دووەم و نەتەوە یەگرتوەکانیش بریاری دا
خۆیان قودس بەرێوە ببەن تاکو دیاری کردنی شێوازیکی حوکم بۆ خەلکەکە کە خۆیان بیانەوێت
بەلام پاش پاشەکشێی بەریتانیەکان جولکەکان ئەم ھەلەیان قۆستەوە و دەولەتی ئیسرائیلیان
راگەیاند ئەمەش بووە ھۆی شەرو کوشتارێکی زۆر کە تا ئێستاش ھەر بەردەوامە
کە گرنگرترینیان سەری سالی ١٩٦٧ ە
 
قودس ئەکەوێتە ناوراستی فەلەستینەوە و لە پاش دامەزراندنی دەولەتی ئیسرائیل بەشێکی کەوتوە بەر ئسرائیل تا ئێستاش ئەم کێشەیە چارەسەر نەکراوەو بۆتە ھۆی ململانێی بەردەوامی ئاینەکان تێیدا کە ھەر یەکەیان ھەولدەدات دەسەلاتی خۆی زیاتر بێت لە قودس شاری قودس نزیکەی ٦٠ کم دوورە لە دەریای ناوراستەوە و لەسەر بانێکە لە بنەرەتادا شێوەی قەلایەکی وەرگرتبوو وە لە ٤ گەرەک پێکھاتبوو وە
دیوارێکیش بەدەوریدا بەلام کەم کەم دەبتی کردوە بە فراوان بوون. ھەروەھا لە کۆندا
قودس دەوروبەری دارستان بووە بەلام بەھۆی شەر و داگیرکرایەوە ھەمووی لەناوچووە
 
لە ئێستادا دانیشتوانەکی نزیکەی ٨٥٠ ھەزار کەس ئەبن و زۆرینەی جولکەیە
و پاش جولکەش موسولمانە
وە ھەر لە سەردەمی عوسمانیەکانەوە وەک ئاماژەم پێدا
شارەوانی و دام و دەزگای تێدا دامەزراوە
 
ناو شاری قودس دابەش کراوە بۆ ٤ بەشی سەرەکی ئەویش باشور و باکور و ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا
قودس شارێکە پڕە لە شوێنەوار و بینای گرنگ وەک: نەخۆشخانەی گەورەی haddassah لە ڕۆژاوا، باخچەی ئاژەڵانی biblical لە بەشی باشور وە شوێنی دروستکردنی پەیکەر.... ھتد بەڵام ئەمانە و چەند شوێنێکی زۆری تر گرنگیەکی زۆری پێ نادێ چونکە گرنگترین بەشی شوێنی شارەکە لە بەشی ڕۆژھەڵاتە ئەویش کە بریتیە لە شورایەک کە جێگای کۆبونەوەی ئاینەکانە و بۆ ھەر یەکێک لە ئاینەکە گرنگترین جێگای لێیە
 
بۆ موسوڵمانان مزگەوتی ئەقسا و گومەز بەردینی لێیە
وە بۆ مەسیحەکان کڵێسای st.anne و کڵێسای گۆڕی پیرۆز و کڵێسای redeemer و چەند شوێنێکی تر.......
وە بۆ جولەکەکان hahura syng و چەند شوێنێکی تر....
سەبارەت بە دەروازەکانی چونە ژورەوەی ئەم شورایە ئەوا ژمارەیەکی زۆر دەروازەی تیایە وەک:دەروازەی ئاڵتونی، دەروازەی یافو، دەروازەی شێر، دەروازەی زیۆن، دەروازەی dung دەروازەیdamascusوە دەروازەی نوێ.....
 
وە ساڵانە سەدان کەس سەردانی ئەم شارە گرنگە دەکەن
ھاوکات ئەم شارە یەکێکە لەو شارانەی کە لە سەرەتای مێژوەوە ناکۆکیەکی زۆری لەسەرە
بەڵام بەم لە سالى ٢٠١٨ بە فەڕمى ولاتى ئسرائيل بە پايتەختى خۆى ناساند.
 
== شوێنی ئایینی و گەشتیاریەکان ==
* مزگەوتی قوبە سەخرە
* مزگەوتی قەبلی
* کڵێسای قیامە
* دیواری بەلاق یان دیواری ڕۆژاوا
* تاوەری قەڵا
* دەرگای عەموود یان دەرگای دیمەشق
* مزگەوتی عومەری کوڕی خەتاب
* دەرگای ئەسبات
* کنێستی ئۆرشەلیمی گەورە
* دەرگای ساھرە
* کڵێسای مریەم مەجدەلیە
* دەرگای خەلیل
 
{{wide image|Panorma Jerusalem vomHospiz.jpg|800px|وێنەیەکی پانۆرامایی ئورشەلیم (قودس) لەسەر چیای زەیتون گیراوە.}}
 
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
 
{{پایتەختەکانی ئاسیا}}
{{تووڵی دەروازە|ئیسرائیل|ئیسلام|جوویەتی|فەلەستین}}
 
[[پۆل:مانگیلەی بەپیت]]
[[پۆل:کێشەی ئیسرائیل و فەلەستین]]
[[پۆل:ئورشەلیم]]
[[پۆل:شارەکانی فەلەستین]]
[[پۆل:مێژووی ئیسلام]]
[[پۆل:شارە پیرۆزەکان]]
[[پۆل:پایتەختەکانی ئاسیا]]
[[پۆل:شارەکانی ئیسرائیل]]
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/قودس»