دیموکراسی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب خاوێنکردن, replaced: بە پێی ← بەپێی (7)
دەربازدانی ٢ سەرچاوە و تاگکردنی ٠ بە مردوو) #IABot (v2.0.8.1
ھێڵی ٢:
{{زۆر درێژە}}
[[پەڕگە:2019 Democracy index.svg|وێنۆک|400px|دۆخی دیموکراسی لە ساڵی 2019دا لە جیهاندا, بە گوێرەی [[پێڕستی دیموکراسی]] لەلایەن ''[[ئێکۆنۆمیست]]''<ref>{{Cite web|url=http://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/Democracy_Index_2017.pdf?mkt_tok=eyJpIjoiWkRKbU1HWmxNVEUwTW1FdyIsInQiOiJPdlltVFV0blFRQzZNVERCZHhVeitZRElmUGplOHh3NWs1d2wzVzdRS1JvNU1kVmUxQVRESU9LbEVSOVwvR1F4aG1PV1NlS0ZZcng4NzBcLzVNZ09JOUxiZU5TTEVPekVHayttOTRqQkQ5TkNzWGNtRlowQTZ0UzlUK0pDdm9PVGlcLyJ9|title=Democracy Index 2017 – Economist Intelligence Unit|last=|first=|date=|website=EIU.com|access-date=17 February 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180218214151/http://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/Democracy_Index_2017.pdf?mkt_tok=eyJpIjoiWkRKbU1HWmxNVEUwTW1FdyIsInQiOiJPdlltVFV0blFRQzZNVERCZHhVeitZRElmUGplOHh3NWs1d2wzVzdRS1JvNU1kVmUxQVRESU9LbEVSOVwvR1F4aG1PV1NlS0ZZcng4NzBcLzVNZ09JOUxiZU5TTEVPekVHayttOTRqQkQ5TkNzWGNtRlowQTZ0UzlUK0pDdm9PVGlcLyJ9|archive-date=18 February 2018|url-status=dead}}</ref>]]
'''دیموکراسی''' (بە [[زمانی یۆنانی|یۆنانی]]: ''lδημοκρατία dēmokratía،'' بە واتایی: "فەرمانڕەوایی گەل") شێوازیەکی حکومەرانیە کە هەموو هاوڵاتیەکی شیاو بە یەکسانی تێیدا بەشدار دەبن، کە تیایاندا بڕیارەکان بەپێی ڕێنمایییەکانی زۆرینەی ھاوڵاتیان بەھۆی پرۆسەیەکی ھەڵبژاردنی بێگەرد وەردەگیرێن.<ref name="whatisdemocracy.net">http://www.whatisdemocracy.net/</ref><ref>http://www.stanford.edu/~ldiamond/iraq/WhaIsDemocracy012004.htm</ref><ref>http://dictionary.reference.com/browse/democracy</ref> کە بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئابووری و فەرهەنگی لەخۆدەگرێت، کە ریگە بە هاوڵاتیان دەدات چارەنووسی سیاسی بە ئازادی و یەکسانی دیاریبکەن، هەروەها یەکێک لە گرنگترین بنامەکانی دیموکراسی بریتیە لە بەرپرسیارت، کە ڕێز لە سیستم بگیرێت و وشیاریت زالبێت لەسەر زەبر و توندوتیژی، دەستەواژەی دیموکراسی لە وشەی [[یۆنانی]] (دیموکراتیا= demokratia) وەرگیراوە، کە وشەی یۆنانییەکە لە دوو بەش پێکھاتووە(demos) کەواتە گەل و (kratein) کەواتە فەرمانڕەوایی لەگەڵ پاشگری (ia). کەواتە وشەکە مانای «فەرمانڕەوایی گەل».<ref name="whatisdemocracy.net"/><ref>{{cite web |url=http://www.rightsandwrong.com.au/DEMOCRAC2.pdf |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=١٠ی ئابی ٢٠١٣ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130730173936/http://www.rightsandwrong.com.au/DEMOCRAC2.pdf |archivedate=٣٠ی تەممووزی ٢٠١٣ }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130730173936/http://www.rightsandwrong.com.au/DEMOCRAC2.pdf |date=٣٠ی تەممووزی ٢٠١٣ }}</ref>
 
چەندین شێواز لە دیموکراسی هەیە، بەڵام دوو شێوازی بنەڕەتی هەیە، کە هەردووکیان هەولدەدەن بۆ چۆنیەتی بەدیهێنانی داواکاری هاووڵاتییان، یەکیک لە شێوازەکانی دیموکراسی، بریتیە لە '''دیموکراسی ڕاستەوخۆ''' کە ریگە بە هەموو هاووڵاتییەکی شیاو دەدات بەشداری ڕاستەوخۆ و کاریگەر هەبێت لە بڕیاردانی لە پێکهێنانی حکومەتدا، وە یەکیکی تر لە شێوازەکانی دیموکراسی، بریتیە لە '''دیموکراسی نوێنەرایەتی''' کە لە زۆربەی دیموکراسیە مۆدێرنەکان بەدیدەکرێت کە هەموو هاوڵاتیە شیاو لە بڕیارداندا دەسەڵاتی باڵادەست دەمێننەوە بەڵام دەسەڵاتی سیاسی بە شێوەیەکی
ھێڵی ٢٢:
'''دیموکراسی لیبراڵ'''
 
وەک باوە دیموکراسی زۆر بەمە لێک دەدرێتەوە کە وەک دیموکراسی لیبراڵە.<ref>{{cite web |url=http://www.historylearningsite.co.uk/liberal_democracy.htm |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=١٠ی ئابی ٢٠١٣ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130823012557/http://www.historylearningsite.co.uk/liberal_democracy.htm |archivedate=٢٣ی ئابی ٢٠١٣ }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130823012557/http://www.historylearningsite.co.uk/liberal_democracy.htm |date=٢٣ی ئابی ٢٠١٣ }}</ref> کەچی لە ڕاستیدا دیموکراسی بەخۆی سیستەمیکی حوکمکردنە و بەھۆی ھەڵبژاردنەوە پێناسەکراوە و شەرعیەتی پێ بەخشراوە، لە کاتێکدا دیموکراسی لیبراڵ بریتییە لەخۆگرتنەوەی لیبرالیزمی دەستوری، یاخود پاراستنی ژمارەیەک مافی تاکە کەسی لە دەنگدانی زۆرینەوە و، پێچەوانەی ئەمەش لە دیموکراسی نالیبراڵدا دەبینرێ کە ھیچ کۆت و بەندێکی لەمجۆرەدا تیا نییە. خەسڵەتەکانی زۆربەی سیستەمە دیموکراتە لیبراڵەکان بریتین لە:
* بوونی دەستورێک کە دەسەڵاتی حکومەت سنوردار دەکات و زۆر لە مافە سڤیلییەکان دەپارێزێ
* مافی دەنگدانی جیھانی، کە ھەموو ھاوڵاتیان مافی دەنگدانیان ھەبێ بێ ئەوەی ڕەچاوی ڕەگەز یا توخم یا بڕ سەروەت و سامان بکرێ