زانین: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە فەلسەفەدا، چەمکی زانین لە چەمکە بنەڕەتییەکانە. [[مەعریفەتناسی]] کە لە لقە سەرەکییەکانی فەلسەفەیە گرنگی بە سروشتی زانین و پرسیارەکانی دەوروپشتی زانین دەدات. باسە فەلسەفییەکان لە سەر زانین، بەگشتی، لە داڕشتنەکەی [[ئەفلاتوون]]ەوە دەستیانپێکرد: "[[باوەڕی دروستی پاساوبۆھێنراو]]".

پێناسەی زانین لە گۆڕەپانی مەعریفەتناسیدا، بابەتی قسەملانێی ھەمیشەیی لە نێوان فەیلەسووفەکانە. پێناسە کلاسیکەکەی، شرۆڤەکراو بەڵام نە سەرەنجام پەسەندکراو لەلایەن ئەفلاتوونەوە، دەبێژێت بۆ ئەوەی کە زانین ھەبێت پێویستە لانیکەم سێ پێوەر بەجێبھێنرێن؛ کە بۆ ئەوەی وەکوو زانین بژمێردرێت، [[دەربڕین]] پێویستە [[پاساوهێنانەوە|پاساوبۆھێنراو]]، [[دروستی|دروست]] و [[باوەڕ|باوەڕپێکراو]] بێت (بـڕوانە: [[باوەڕی دروستی پاساوبۆھێنراو]]). ھەندێکەس بانگەشەدەکەن کە وەکوو ئەوەی نموونەکانی [[کێشەی گەتیەر]] وانیشاندەدەن، ئەم مەرجانە تەواو نین. لەباتی، ژمارەیەک جێگرەوە بۆ پێناسەکەی ئەفلاتوون پێشنیارکراون: [[ڕۆبەرتڕۆبێرت نۆزیک]] باسی پێویستییەکی نوێ دەکات؛ ئەوەی کە "زانین بە دوای ڕاستیدا بێت" و [[سیمۆن بلاکبێرن]] دەڵێت نابێت ئەو مەرجانە لە ڕێگەی "چەوت و خەوشدار"ەوە دەستەبەر بن. [[ڕیچارد کیرکھام]] پێشنیاردەکات کە پێناسەی ئێمە لە زانین پێویستی بەوە ھەیە کە "باوەڕەکە بۆ خاوەنباوەڕەکە بەڵگەنەویست بێت".<ref> چاو لەم بەڵگەنامەیە بکەن: HAHAH ALLAHU AKBAR {{cite web |url=http://www.centenary.edu/attachments/philosophy/aizawa/courses/epistemologyf2008/kirkham1984.pdf |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=١٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٩ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100529101713/http://www.centenary.edu/attachments/philosophy/aizawa/courses/epistemologyf2008/kirkham1984.pdf |archivedate=٢٩ی ئایاری ٢٠١٠ }}</ref>

گەشەی [[پێڕەوی زانستی]] بەشێکی هەرە گرنگی تێگەیشتنی ئێمەی لە چەمکی زانین دروستکردووە. هەروەها [[زانست]] و سروشتی مەعریفەتی زانستی بوونەتە بابەتی لێکۆڵینەوە لە فەلسەفەدا. [[ئیساک نیوتن]] دەڵێت: بۆ ئەوەی ڕەوابێت وشەی ''زانستی'' بخەینە پاڵی پێڕەوێکی تۆژینەوەوە، پێویستە ئەو پێڕەوە لە سەر بنچینەی بنەما تایبەتەکانی بەڵگەهێنانەوە، بەڵگەی [[ئەزموونی]] و [[ڕوانین|شایەنی لێڕوانین]] و [[پێواندن|شایەنی پێواندن]] کۆبکاتەوە.<ref>یاساکان بۆ لێکۆڵینەوەی [[فەلسەفەی سروشتی]]، [[ئیساک نیوتن]]، [[پرەنسیپە بیرکارییەکانی فەلسەفەی سروشتی]]، کتێبی ٣، سیستەمی جیهان.</ref>

پەرتووکە پیرۆزەکانی ھیندۆسەکان دوو جۆر زانین پێشکەشدەکەن: "پارۆکشا گنیانا" و "ئاپۆرۆکشا گنیانا". پارۆکشا گنیانا (یان پارۆکشا-ژنانا) زانینی دەستەدووە: ئەو زانینەی لە پەرتووکەکان و دەنگۆکانەوە و شتی لەم چەشنەوە بەدەستدێت. ئاپۆرۆکشا گنیانا (یان ئاپۆرۆکشا -ژنانا) ئەو زانینەیە کە لە ئەزموونی ڕاستەوخۆوە بەدەستدێت.<ref> سوامی کریشناناندا، [http://www.swami-krishnananda.org/panch/panch_07.html بەشی حەوتەم]. ''فەلسەفەی پانچاداسی''.</ref>